Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

5. Soppaslı Sıpıra jıraw hám onıń termeleri 
(XIV ásir) 
Ol – XIV ásirde jasaǵan ullı jıraw. Toqtamısxannıń soramı Altın Ordada, 
Edigeniń soramı Noǵay Ordasında, Ámir Temir soramı Úrgenish átirapında 
jırlaǵan. Qaraqalpaq jırawlarınıń túp babası esaplanadı. Sıpıra jırawdıń atına 
«Babańman», «Men jırawman, jırawman» tolǵawları, «Bir degende ne jaman» dep 
baslanatuǵın terme tańıladı. Sanday-aq, qaraqalpaqlardıń súyikli dástanı 
«Edige»ni birinshi dóretken hám jırlaǵan Sıpıra jıraw degen shamalawlar da bar. 
Onıń ómiri hám dóretiwshiligi tuwralı tariyxıy dárekler menen tastıyıqlanǵan anıq 
maǵlumatlar joq. Ol tuwralı maǵlıwmatlar xalıq awzınan jazıp alınǵan folklorlıq 
dárekler bolıp tabıladı.
Sıpıra jıraw «Bir degende ne jaman» termesinde kópti kórgen qariya tilinen 
tıńlawshılarǵa násiyat aytadı. Xalıqtıń etikalıq túsiniklerinen kelip shıǵıp, júris-
turıs, ádep-ikramlılıq qádeleri tuwralı oy júritedi, jaqsılıq hám jamanlıq haqqında 
tıńlawshılarǵa oy taslaydı.
Bir degende ne jaman? 
Bilimsiz ósken ul jaman. 
Eki degende ne jaman? 
Elewsiz ósken qız jaman. 
Úsh degende ne jaman? 

---

146 
Úlgisiz pishken ton jaman. 
Tórt degende ne jaman? 
Tórelesip barǵanda,
Tóresin buzǵan biy jaman. 
Bes degende ne jaman? 
Bes waqıtlı bes namaz, 
Qaza qılsa sol jaman. 
Altı degende ne jaman? 
Atlan-atlan degende,
Atlanarǵa atı joq, 
Kiyerine zatı joq, 
Qatardan qalsa sol jaman. 
Jeti degende ne jaman? 
Jettim-jettim degende, 
Jetkinshekten ayrılıp, 
Qanatınan qayrılıp, 
Jer tayansa sol jaman. 
Segiz degende ne jaman? 
Seksen jasar ǵarrı qul, 
Bararına jayı joq, 
Qonarına úyi joq, 
Sergizdan bolsa sol jaman. 
Termeni tariyxıy-jámiyetlik kózqaraslardan tallap qaraǵanımızda Sıpıra 
jıraw zamanındaǵı (XIV-XV á.á.) qaraqalpaqlardıń ruwxıy hám sociallıq 
turmısınıń sáwlesin abaylawǵa boladı. Birinshi jup qatardaǵı násiyatta dáwirdegi 
xalıqtıń turmısında bilimlendiriwge bolǵan itibardı kóremiz. Ol zamandaǵı tártip 
boyınsha tek ǵana ul balalar jeti jastan baslap oqıtılǵan, al qız balalar oqımaǵan, 
olar jaslay úy turmısına, júris-turıs ádeplerine úyretilgen. (Ekinshi jup qatar). 
Úshinshi jup qatardaǵı násiyattı tuwra mánisinde qabıllasaq, yaǵnıy úlgi menen ton 
(kiyim) pishiw dep túsinsek, onda tereń oy-pikir ala almaymız.

---

147 
Bul jerde «úlgi» sózine tereń máni júkgengen. Úlgi – bul burınnan kiyatırǵan 
xalıqtıń turmıs jolı, ata-babalar qáliplestirgen ádep-ikramlılıq, adamgershilik jolı.
Tórtinshi násiyatta XIV-XV ásirlerdegi xalıq turmısında huquqıy 
institutlardıń (tártiplerdiń ) izlerin kóremiz. Puqaralıq, xojalıq dawların, sociallıq, 
sonday-aq, siyasiy máselelerdi el basqaratuǵın biyler institutı qaraǵan. Puqaralıq 
yamasa xojalıq sudları biyler institutınan bólinbegen. Termede puqaralıq yaki 
xojalıq dawı boyınsha ózi shıǵarǵan húkimin ózi biykarlaǵan, wádesin jutqan 
(paraǵa qızıǵıw yamasa úlken ámeldardıń qısımı sebepli) turaqsız biydi qaralaydı. 
Besinshi násiyatta islam dininiń kúshli tásiri kórinedi. Musılmanshılıqtıń baslı 
parızı bolǵan bes waqıt namaz oqıp, qudaǵa qulshılıq etiw tártibi adamgershiliktiń 
eń joqarǵı normalarına teńlestiriledi. 
Altınshı násiyatta sol zamandaǵı jawgershilik, qorǵanıw isleri sáwlelengen. 
Ol waqıtları qorǵanıw isleri menen shuǵıllanatuǵın turaqlı armiya bolmaǵan, hárbir 
bardamlı xojalıq mıqlı at hám jaw-jaraqqa iye bolıwı tiyis bolǵan. Jawdıń xabarı 
shıǵıp dabıl qaǵılǵanda at-jaraqlı jigitler dárhal atlanıp shıǵadı, al at-jaraǵı joqlar 
ǵarrılar hám bala-shaǵalar menen teń bolıp úlken qısınıspaǵa túsedi. Termede usı 
jaǵdaylarǵa isharat etedi.
Jetinshi nasiyatta balası ólip músiybet túsken úydiń awır jaǵdayı berilgen. 
Segizinshi nasiyatta Altın Orda hám ńoǵay Ordasınıń tusında jámiyettiń
sociallıq jaqtan qatlamlasıwın (ajıralıwın) hám xalıqtıń sociallıq turmısın 
abaylawǵa boladı. Ol zamanda mámleketlik dárejede sociallıq qorǵaw institutları 
bolmaǵan. Sociallıq jaǵdayı (kún kórisi) tómen adamlardıń qorǵalıwı bardamlı 
adamlardıń miyrim-shápáátinen, qayır-saqawatınan ǵárezli bolǵan. Tallap otırǵan 
termede bul sociallıq jaǵday heshbir ámeńgeri joq, qarawsız qalǵan seksen jasar 
ǵarrı qul obrazı mısalında berilgen. 
«Babańman» tolǵawında Shınǵısxannan beride ótken iri baslı xanlarǵa 
sıpatlama beredi, ózine zamanlas xanlardıń nasazlıǵın, soraǵan eline jábir 
beretuǵın bolımsız siyasatın ayawsız áshkara etedi.
Óziniń jurtın búldirgen, 
Ál amanǵa keltirgen, 

---

148 
Qozǵalań salǵan jurtına, 
Jesir qatın, jetim ul, 
Tıńlamay dadın jılatqan, 
Shaytan joldan azǵırǵan, 
Aqıbetin sorasan, 
Sizlerdi kórgen babańman. 
Juwmaqlap aytqanda, Sıpıra jıraw óz termeleri menen tolǵawlarında Noǵaylı 
dáwiriniń tariyxıy,siyasiy kórinislerin, sociallıq jaǵdayların, jámiyetlik 
qatlamlardın ayırmashılıqların kórkem sawlelendirgen. Qaraqalpaq jırawları úlken 
dastandı jırlawdan aldın Sıpıra jırawdıń termeleri menen tolǵawların jırlawdı úrdis 
etken.