Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

2. Jiyrenshe sheshenniń ómiri ham xızmeti tuwralı dárekler, tiykarınan, 
xalıq awzınan jazıp alınǵan. Demek, olar folklorlıq dárekler bolıp esaplanadı. 
Biraq folklorlıq dáreklerdiń barlıǵın tariyxta, turmısta bolmaǵan, qıyalıy áńgimeler 
dep bir tárepleme juwmaq jasaw nadurıs. Sebebi, kóshpeli hám yarım kóshpeli 
xalıqlar ózleriniń tariyxın, ádebiyatın asa húrmetlep, olardı yadında bekkem 
saqlaǵan. Olardı jazba dárekler menen salıstırǵanda tariyxıy adamlardıń, 
waqıyalardın anıqlıǵın bayqawǵa boladı. 
Izertlewshilerdiń pikirine qaraǵanda, Jiyrenshe tariyxta bolǵan adam, XV 
ásirde noǵaylı (qaraqalpaqlar) ulısında, Abılqayır xan biylegen ózbek ulısında, 
Jánibek xan tiykarın salǵan qazaq xanlıǵında jasaǵan. Ol dáwirde usı qáwimler 
Volga,Ural dáryalarınan baslap Qubla Sibir, házirgi Qazaqstan dalaların 
mákanlaǵan. Sonlıqtan, Jiyrenshe sózleri qaraqalpaqlar, qazaqlar, noǵaylar 
arasında keń tarqalǵan. 
Jiyrenshe qarapayım gedey shańaraǵında tuwılǵan. Onıń atasınıń ismi málim 
emes, biraq ańız gáplerge qaraǵanda gápke sheshen kisi bolǵan, sheshenliktiń 
dáslepki sabaqların Jiyrenshe ákesinen alǵan. Jiyrensheniń hayalı Qarashash aqıllı, 
parasatlı adam bolǵan, qıyın-qıstaw waqıtta Jiyrenshege aqıl-keńes beretuǵın 

---

152 
bolǵan. Jiyrensheniń bir qatar sheshenlik sózlerinde Qarashash ta personaj retinde 
qatnasadı. Jiyrenshe óziniń aqıl-zeyni tereń, oy-pikiri ótkir, sheshen tili menen 
xalıq arasında «Jiyrenshe sheshen» ataǵına iye bolǵan hám óziniń sheshenlik uqıbı, 
xızmetleri menen ápiwayı qarapuqaralıqtan Jánibek xannıń aqılgóyi, wáziri 
dárejelerine shekem jetisken. Ol xat-sawatlı, aldınǵı kózqaraslarǵa iye adam 
bolǵan. 
3. Jiyrensheniń sheshenlik sózleri. Olar joqarıda aytılǵanınday, hár qıylı 
sharayatlarǵa baylanıslı dóregen. Jiyrenshenin atı menen baylanıslı tereń mánili, 
ótkir til menen aytılǵan onǵa shamalas qızıq syujetli áńgimeler bar. Olar janrlıq 
tábiyatı boyınsha novellalardı eske saladı. Proza (qara sóz ) benen bayanlanadı, 
qısqa syujetli bolıp keledi, tabiyat kórinisleri, ruwxıy keshirmeler keń túrde 
súwretlenbeydi, syujetler qızıqlı hám tań qalarlıq bolıp tamamlanadı. «Jiyrensheniń 
bayıwlılar menen sóylesiwi», «Jiyrensheniń qańbaq penen sóylesiwi»,
«Jiyrensheniń tuwıp qalıwı» ańgimelerinde joqarıda aytılǵan novellalıq belgiler 
bar. 
Jiyrensheniń áńgimelerinde sociallıq turmıs, ádillik, basqarıwshı topar 
wákilleriniń ádalatsızlıǵı, zulımlıǵı tiykarǵı temalar bolıp sáwlelenedi. Mısalı, 
«Jiyrensheniń bayıwlılar menen sóylesiwi» ángimesinde mınanday jaǵday 
súwretlenedi. El iyesi Jánibek adamlardı bolar-bolmas nárse ushın jazalaytuǵın 
qattı qollı, xalıqqa jónsiz salıq salıp, postırıp jibergen zalım xan bolǵan. Onıń 
bunday jaysızlıqların heshkim betine ayta almaǵan, qorıqqan. Al Jiyrenshe Jánibek 
xannıń zulımlıǵın retin tawıp astarlap aytqan. Áńgimede ańǵa shıǵıp kewlin 
xoshlap júrgen Jánibek xan «Bar ana góne tamǵa qonıp baqıldasıp atırǵan 
bayıwlılardıń ne soylesip atırǵanın bilip kel» dep Jiyrensheni jumsaydı. Erikken 
xannıń ermegine aynalǵan Jiyrenshe ilajsızdan bayıwlılarǵa jaqınlasıp, olardıń 
baqıldısın azıraq tınlaydı da, aynalıp keledi. 
- Bayulılar bir-biri menen quda túsip, qalıń mal ústinde qattı aytısıp atır eken, 
- deydi Jiyrenshe.
- Bayıwlılar qalıń malǵa ne beredi eken? - dep soraydı xan. 

---

153 
- Olar qalıń malǵa góne tam beredi eken (bayıwlılar góne tamda qonaqlaydı). 
Qız tárepi qalıń malǵa 300 góne tam bereseń dese, kúyew tárepi 300 góne tam bere 
almayman dep atır eken. Ortadaǵı bir kátquda bayıwlı 300 góne tamǵa kelise 
ǵoyın, eger Jánibek ele de xan bolıp tursa, 300 tam túwe 500 tam biymálel bosap 
qaladı dep atır eken». 
Ańızlarǵa qaraǵanda usı áńgimeden soń Jánibek xan óziniń qattı ketkenin 
moyınlap, xalıqqa qısım jasaǵanın toqtatqan deydi.