Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Jiyen jıraw Amanlıq ulı 
(1730-1784) 
1. Ómiri hám dóretiwshiligi tuwralı maǵlıwmatlar. Jiyen Amanlıq ulı 
XVIII ásirdiń ortası hám ekinshi yarımında jasaǵan jıraw hám shayır. Ol 1730-jılı 
tuwılıp, 1784-jılı qaytıs bolǵan dep shamalanadı. Sırdáryanıń ayaq jaǵındaǵı bir 
tarmaǵı Jańadáryanıń boyında tuwılǵan. Bul alapta qaraqalpaqlar Kishi júz 
qazaqları menen qońsılıqta jasaǵan. Jiyen 1762-jılǵı qaraqalpaqlardıń posıwında 
birge bolıp, úlken tariyxıy waqıyanıń guwası bolǵan. Qaraqalpaqlar Aral teńizinin 
Qubla jaǵalawlarına kóship kelgen soń kóp uzamay jat jerlerge ketiwge májbúr 
boladı. Sebebi, ol óziniń jırlarında sociallıq teńsizlikti, ádalatsızlıqtı áshkaralap, 

---

158 
joqarı qatlam wákillerine jaqpay qalǵan. Olar Jiyen jırawǵa qısım jasap, elden 
ketiwge májbúrlegen. Bul jaǵday onıń «Ber túyemdi», «Xosh bolıń doslar», 
«Ílaǵım» qosıqlarında sáwlelengen. 
2. Jiyen jıraw jasaǵan tariyxıy shárayatlar. Jiyen jıraw qaraqalpaqlar 
tariyxınıń XVIII ásirdegi qıyan-keski urıslar, posıwlar dáwirinde jasaǵan. 1723-jılı 
arqadan kelgen junǵarlar (xalıq tilinde qalmaqlar) qazaqlarǵa, Túrkstandaǵı 
qaraqalpaqlarǵa shabıwıl jasap, eldi talap, jawratıp ketedi.1762-jılı Abılqayır 
xannıń balası Eralı Sultan úlken ásker menen kelip, qaraqalpaq awılların qıyratıp, 
malların aydap, ǵállesin talap alıp ketedi. Úzliksiz jawgershilikten biyzar bolǵan 
qaraqalpaqlar ata jurtı Túrkstannan kóterilip, Ámiwdáryanıń quyar ayaǵına qaray 
posadı. Mine, usı tariyxıy waqıya Jiyen jırawdıń «Posqan el» tolǵawında kórkem 
sáwlelengen. Sonday-aq, «Ayırsha», «Aytpasam bolmas», «Aldım-artım biyik 
jar», «Xan qasında tóreler» kishi tolǵawlarında zaman qısıwmetin, xalıqtıń basına 
túsken awırmanlıqtı jırlaydı.Ulıwma, Jiyen jıraw óz tolǵawlarında xalıqtıń muń-
sherin, awır sociallıq jaǵdayın onıń jan ashır bir perzenti retinde bálent hawaz 
benen jırlaydı. Degen menen, onıń tiykarǵı shıǵarmaları qaraqalpaq klassikalıq 
poeziyasınıń úlken hám bahalı esteliklerinen esaplanatuǵın «Posqan el» hám «Ullı 
taw» tolǵawları. Jiyen jırawdıń bul shıǵarmalarınıń tiykarında tariyxıy waqıyalar 
jatadı. Jiyen jırawdıń shıǵarmaları birneshe mártebe óz aldına kitap bolıp shıqtı 
(1959-jılı, 1981-jılı), rus, ózbek tillerine awdarıldı. 
Jiyen jırawdıń dóretiwshiligi bir qatar ádebiyatshılar tárepinen hár qıylı 
jıllarda izertlendi: A.Karimov «Jiyen jırawdın ómiri hám tvorchestvosı», Nókis, 
1963; K.Mámbetov «Erte dáwirdegi qaraqalpaq ádebiyatı», Nókis,1992; 
A.Pirnazarov «Jiyen hám Omar shayırdıń dóretiwshilik sheberlikleri», Nókis,1993; 
h. b.