Өзбекстан Республикасы жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Erte dáwirdegi túrkiy xalıqlar ádebiyatı 
Erte dáwirdegi túrkiy qáwimler birlikte VII-VIII ásirlerden baslap óz tariyxın, 
folklorın, jazba ádebiyatın jarata baslaǵan. Qaraqalpaqlar da túrkiy xalıqlardıń biri 
sıpatında usı erte dáwirlerde qáliplesken ulıwma túrkiy mádeniyatqa, túrkiy 
ádebiyatqa ortaq. Qaraqalpaqlar VII-XV ásirler aralıǵında túrkiy qáwimlerdiń hár 
qıylı siyasiy birlespelerinde, awqamlarında bolǵan. Túrk qaǵanatlıǵında 
(xanlıǵında), málim dárejede Oguzlar birlespesinde, Qıpshaqlar birlespesinde, 
Noǵaylı awqamında bolıp, XV-XVI ásirlerden baslap házirgi «qaraqalpaq» ataması 
menen óz aldına xalıq sıpatında tariyx maydanında kórine baslaǵan. Sonlıqtan, 
qaraqalpaq jazba ádebiyatınıń arǵı saǵaların VII-VIII ásirlerde payda bolǵan 
ulıwma túrkiy xalıqlarǵa ortaq dúnyaǵa belgili «Orxun-Enisey» jazba 
esteliklerinen baslaw durıs boladı. Eski túrkiy jazba ádebiyatı kópshilik túrkiy 
xalıqlarǵa tusinikli bir ádebiy tilde (eski túrkiy tilde) jaratılǵan. Onda túrkiy 
xalıqlarǵa ortaq ruwxıy dúnya sáwlelengen, túrkiy xalıqlardıń ortaq mápleri 
jırlanǵan, túrkiy qáwimlerdi bir ordaǵa, bir tuwdıń astına birlestiriwge shaqırǵan. 
Sonlıqtan, songı dáwirlerde óz aldına tuw kóterip, ayırım-ayırım xalıq bolıp ketken 
ózbeklerdiń, qazaqlardıń, qırǵızlardıń, túrkmenlerdiń, ázerbayjanlardıń, túriklerdin, 
noǵaylardıń, bashqurtlardın, tatarlardıń, uyǵırlardıń milliy ádebiyatınıń saǵaları bir 
jerden baslanadı, atap aytqanda «Orxon-Enisey » jazba esteliklerinen (VII-VIII 
á.á.) baslanadı. 
Orxon-Enisey jazba estelikleri 
1. Orxan-Enisey jazba estelikleri haqqında maǵlıwmatlar. Áyyemgi 
dáwirlerde VI-VIII ásirlerde Oraylıq Aziya dalaların, Oral tawları eteklerin, Volga 
(Edil), Orxon, Enisey (Enesay, Anasay, yaǵnıy úlken dárya, saylardıń anası) 
dáryalarınıń boyların jaylaǵan túrkiy qáwimlerdiń kúshli mámleketi bolǵan. Onı 
tariyxta «Túrk qaǵanatı» dep ataydı. Túrklerdiń ózleriniń tól mádeniyatı, jazıw-
sızıwı bolǵan. Olarda xalıqqa xızmet etken azamatlardıń, el dep eńiregen erlerdiń
batırlıǵın, iygilikli islerin táriyiplep estelikler qaldırıw úrdis bolǵan. Bul táriyipler 

---

12 
jalpaq óre taslarǵa qashap jazılıp, jerlengen batırdıń yamasa qaǵannıń (xannıń) 
qábiri basına estelik retinde qoyılǵan.  
Bul dáwirlerde túrkiy qáwimlerdiń óz álipbesi bolǵan. VIII ásirlerden baslap 
arab basıp alıwshıları Orta Aziya xalıqlarına tiyisli Xorezm, Soǵdı jazıwların hám 
Oraylıq Aziyadaǵı túrkiy jazıwdı joq etip umıttırıp jibergen hám bul xalıqlarǵa 
zorlıq penen arab jazıwın endirgen. Tek ǵana arqada Orxon, Enisey dáryalarınıń 
boylarında jalpaq óre taslarǵa oyıp jazılǵan birneshe estelikler qalǵan. Sonıń ushın, 
olardı ilimde «Orxon-Enisey jazba estelikleri» dep ataydı.