Özel Eğitim Nedir? vii Neyi öğretir? viii

Tepkinin Bedeli: Uygun olmayan davranışın hemen sonrasında, çocuğun kazanmış olduğu pekiştireçlerin ya da sembollerin sistematik olarak geri alınmasıdır. Çocuğun daha önceden pekiştireç ya da sembol kazanmış olması gereklidir. Uygun olmayan davranışın önemiyle ilişkili olarak geri alınacak pekiştireç miktarına önceden karar verilmiş olmalıdır. 

Çocuğa uygulama anlatılmalı, gerekliyse yazılı-resimli panolar kullanılmalıdır. Pekiştireçleri alma-verme dengesi iyi ayarlanmalıdır. Çocuğun borçlanması söz konusu olmamalıdır. Pekiştireçlerin geri alınması cezalandırıcı olmamalıdır. Uygun şekilde davrandığında tekrar kazanabileceği hatırlatılmalıdır. Sembol pekiştirmeyle birlikte uygulanabilir. Çocuk kazandığı sembolleri uygun olmayan davranış gösterdiğinde kaybeder. Örnek: Çocuk uygun bir şekilde isteklerini bildirdiği zaman kazandığı gülen yüzleri, vurarak isteğini bildirdiğinde kaybeder. 

Diğer uygulama biçimi, belirli bir zaman diliminde kullanabileceği belirli bir toplam puan önceden verilir. Bu puanlar uygun davranışlar gerçekleştiğinde geri alınır. Bu süre içinde halen puanı kalmışsa bu puanı istediği bir pekiştireçle değiş tokuş edebilir. Ancak, bazı nedenlerle tercih edilmemektedir: 

Puanlar koşulsuz verildiği için uygun davranışlara yönelik bir uygulama söz konusu olmamaktadır. Puanlar bitince uygulamacının ne yapacağı belirsizdir. 

Mola: Çocuğun, uygun olmayan davranışın ardından belirli bir süreliğine pekiştirme kaynaklarından uzaklaştırılmasıdır. Çocuk uygun olmayan davranışı sürdürürken gruptan ve/veya etkinlikten uzaklaştırılabilir. Ancak, arkadaşlarını ve etkinliği izlemesine izin verilir, uygun davranmaya başladığında tekrar gruba ve/veya etkinliğe katılır. Yarım kalan bir etkinliği varsa tamamlatılır. 

Çocuk grubu ve/veya etkinliği izleyemeyeceği şekilde uzaklaştırılır. Uygun davranışlar sergileyince tekrar gruba ve/veya etkinliğe katılır. Yarım kalan bir etkinliği varsa tamamlatılır. Çocuk pekiştirici unsurlar taşıyan çevreden alınarak pekiştirici olmayan bir yere –mola odası- getirilir. Ancak, etik olarak bu önerilen bir uygulama değildir. Mola için seçilen yer/ortam çocuk için pekiştirici hiçbir unsur taşımamalıdır. Örneğin çocuk zaten o etkinliği sevmiyorsa ve arkadaşına vurduğunda etkinlikten uzaklaştırma yolu uygulanırsa arkadaşına vurma davranışı pekişecektir. 

Mola, belirli bir süre için tüm pekiştireçlerin çocuktan uzaklaştırılmasıyla da gerçekleştirilebilir. Bu uygulama şekli, uygun olmayan davranışa bağlı olarak planlı bir görmezden gelme yoluyla kısa bir süre için sosyal dikkatin geri çekilmesi veya pekiştireçlerin geri çekilmesi şeklinde uygulanabilmektedir. Sönme/görmezden gelmede sadece hedef davranış görmezden geliniyor, moladaysa o sürede tüm davranışlar görmezden gelinip, tüm pekiştireçler geri çekiliyor. 

Hedef davranışlar belirlenerek çocuğa uygulama hakkında bilgi verilmelidir. Mola ve olumlu pekiştirme bir arada kullanılabilir. Tehlike, uygulamacılar için –özellikle çok zorlayıcı davranışlarda- çocuktan kurtulmak için bir yöntem haline gelebilir. Mola süresi fazla uzatılmamalı, davranış durduktan sonra en fazla 1-3 dakika olmalıdır. Çocuk mola süresinde olumsuz davranış sergilemeye devam ederse mola süresi uzatılabilir. 

DİKKAT: Mola uygulamadan önce; Daha ılımlı yöntemler denendi mi? Mola odası kullanımı dışındaki mola uygulamaları denendi mi? Uygun davranış ve uygun olmayan davranışın sonuçları açıklandı mı?