Qarabağ: folklor da bir tariXDİR

ƏYİL, ÇİNARIM, ƏYİL
Deer, biri vardı, biri yoxudu, bir kişi varıdı. Bı kişinin bir də­nə qızı var, bir də yoldaşı olur. Nəysə, qız uşaxkən arvadı rəhmətə gedir. Kişi qızını birəz saxlıyır, böyüdür, bir on yaş-on beş yaş arası. Bı gedir təzdən məjbur olur, uşağı saxlıya bilmir, yeni bir qadın alır. Bı da gəlir qızı dolandırmır. Qız da hədsiz gözəlimiş. Arvadın öz qızı da olur, amma çirkin olur.

Həə, deer, indi kişini başdan aparır ki, yox e, bını apar neynirsən elə, mənim gözümnən uzağ elə. Kişi götürür qızı, aparır meşiyə. Ta əlacı kəsilir. Aparır meşiyə, deer, gedəh bir az odun qırax, gətirəh. Gedillər bir meşənin bir dərin yerində qıza deer ki, dur bırda, sən məni gözdə, gəlləm. Gəlir bı tərəfdən bir dənə tox­max düzəldir, asır ağaşdan. Hər dəfə küləh onu tərpədəndə, o səs salır. Bı da elə bilir ki, atası orda odun yığır. Nəsə, aradan xeylax keçir, şər qarışır, görür atası yoxdu. Qız gəlir fırranır həmən o səs gələn tərəfə, baxır görür ki, atası nə gəzir, atası yoxdu, nəsə bir ağaşdı, gedir dəyir, takqıldıyır. Ələci kəsilir, deyir, mən hara ge­dim, neyniyim, nətəər eliyim? Gedir, çıxır bir dənə çinar ağacının altına. Çinar ağacının altına çıxır, deer, yox e, məni gəlip vəhşi heyvannar meşədə yeə bilər. Çıxır çinarın üsdünə. Ora çıxır, orda yuxu munu tutur. Səhər tezdən səsə ayılır. Görür ki, bir padşahın oğlu gəlir atnan. Bu çinar ağacının altında bir dənə bulağ olur. Gəlir ora atı sulamağa, nə qədər eliyir, görür at getmir, suya yaxın get­mir. Nə qədər munu vurur gorür yoo, at yaxın getmir. Deyir, qoy görüm bı nəyə görə bı sudan işmir. Əyilif baxır görür ki, suyun üzərinə bir dənə gözəl bir qızın şəkili düşüf. Bı şəklə görə at ora getmir, su işmir. Nəysə, ora-bıra baxır, görür yoxdu, bu hardandı, nətəərdi? Bir də əyilir, baxır, görür ki, çinar ağacının başındadı. Qıza deyir ki, ordan düş də, ora niyə çıxmısan? Deyir, belə düşə bilmirəm. Deyir, nətəər bəs çıxmısan ora? Onnan əvvəl bağışdıyın, orda bir söz deyir, əyil, çinarım, əyil, müşgülüm saa düşüf. Ağaca deyir, ağac əyilir, bu minir, qalxır yuxarı əvvəlcədən. Nəysə, nək­qədər eliyir ki, qıza nəqədə eliyir düş, deyir, yox. Bə nətəər çıxmı­san? Deyir, yox, belə. Nəysə, qız düşməy isdəmir də. Deyir, yoluy­nan çıxsın getsin. Deyir, əyil, çinarım, əyil. Çinar əyilir, qız ağaş­dan düşür. Ağaşdan düşür, nəysə bunnan söypət eliyir, əyən-bəyən, əhdi-peyman bağlıyıllar. Bı, çıxır gedir. Oğlan deer, gedirəm, qayı­dajam. Bı gedir. Qız da çinara əyil, çinarım, əyil deyir, qalx, çina­rım deyəndə, qalxır də. Gedir ağacın başında durur. Aradan bir xeylax keçir, görür ki, bir səs gəlir aşağdan. Qaraçı köçü düşür bıra, siqannar gəlif yığışıv ağacın divinə. Suya gedif baxanda görüllər ki, bırda bir gözəl qızdı. Deyillər, düş aşağı. Deyir, yox, düşmürəm, nəysə, məjbur eliyir bir də. Əyil, çinarım, əyil, deyir, çinar əyilir, bı qız düşür. Bı qız düşəndə, bı qızın yaxasında mirvari olur, mirvari dənələri. Boynunda mirvari olur, qıza deellər ki, bu mirvarini ver maa. Bı da vermir. Dartıllar, qızın mirvarisin qıranda bu mirvarilər tökülür həmən bulağın içinə. Bu bulağın içinnən qızılgüllər əmələ gəlir. Qız elə bil yoxa çıxır də. Nəysə, gedir. Bu qaraçı qızının biri çıxır çinarın ağacının başında oturur orda. Şahın oğlu gəlir, gəlir görür ki, ə, çinarın başında bir qız oturuf, üzünə baxılası döyül. Nəysə, qıza deer, düş. Deer, düşə bilmirəm. Axı bı bilmir nə olan şeydi. Deer, düş yerə. Deer, yox. Nəysə, birtəhər bını düşürdüllər, çinar ağacın kəsillər. Bı qıza deer, sən niyə bı günə düşmüsən? Sən axı dünən belə döyüldün, büyün niyə belə olmusan? Bı qaraçı qız deer, nətəər olmalıydım ki, günnən gün vuruf məni, yağışdan yağış, küləhdən küləh. Bı şəklə düşmüşəm. O vaxdı da şah oğluynan o gözəl qız söhpət eliyir. Qız deer ki, vaxt olar, evlənərihsə, mən be­şiyi dilimdə hörəjəm onu saa. Dilimnən toxuyajam deyif da. Nəy­sə, bu qız deer ki, maa söz vermisən də, indi biz getməliyih. Qızı götürür, gedir. Qızı götürüf gedəndə bı çinar ağacını kəsillər. Çinar ağacınnan bir dənə kəsih baltanın ağzınnan çıxır. Kəsih çıxır, tulla­nır qırağa, düşür qırağa. Nəysə, bıllar, şahın adamları bı dəsdəni – qızın dəsdəsini götürüf gedənnən sora bir qoja arvat gəlir bulağa. Bu arvat o kəsiyi götürür gedir. Qırağa düşəndə götürür, bir meşox odun yığır, aparır. Taxda kəsiyi də bınnarın içində gedir. Qadın bı odunu yığır, aparır evinə qoyur. Yoxsul bir qadın olur. Heş nəyi ol­mur. Gətirir ojağı yandıranda bı qamqaları³⁹ da atır ojağa. Yandı­randa bı qamqaların biri çəkilir durur kənarda. Arvad yandırır, ça­yın-zadın qaynadır eliyir, çıxır çölə. Deer ki, mən gedim işə də. İş adamıdı, kalxoz işiymiş, nəyiymiş. Həə, həmən qız demə bir kəsih qamqalax qız imiş. Bı gedənnən sora durur, elə bil ki, dəyişir. Qız başdıyır ev-eşiyi yığışdırır, süpürür. Bı arvat gəlincən çayın qayna­dır, yeməyin bişirir, hazır qoyur. Arvat gəlir görür ki, ə, ev-eşih, qapı-baja – hamsı gül kimidi, ama heş kəs yoxdu. Bı, nə olan işdi? Nəsə, bir gün belə, beş gün belə. Axırda arvat deer ki, yox, bir gün bını mən pusuf tutajam. Bir gün də gedir, hərrənir gəlir. Qız işin görüf qutarana yaxın görür tapbıltı gəlir. Nəysə. Tez iynə olur, sancılır divara. İynə formasında bir pərdiyə taxılır, durur orda. Ar­vat gəlir yenə tapbır. Sora deer, yox e, bının illaf qəsdinə durur ki, mını tutajam. Bir də gəlir, işin hamsını görüf qutarır. Hər bir şeyi nizama, intizama salannan sora qəfildən qızı tutur. Görür bir dənə gözəl qızdı. A bala, bə sən niyə belə, nətəər, hardan gəldin, nejə gəldin? Qız başdıyır hadisəni bu arvada nağıl eləməyə, başına gələn hadisəni. Nağıl eliyənnən sora uje başdıyıllar bırda arvatnan bir yaşamağa. Bir günnəri bullara xəbər gəlir ki, şah oğluna toy eliyir. Eliyip qutarannan sora bının bir oğlu olur da. Uje evləmmişdi qa­vaxcadan. Bının bir oğlu olur, şah oğlu deer ki, o vaxdı o maa söz vermişdi ki, dilimdə beşih toxuyajam. İndi bı camahat yığılma­lıdı ki, bı nəsə danışmalıdı ki, bı öz-özünə hörülə. Bına da gərəh öz həyatını danışasan da. Bı öz həyatını nəzərdə tutuf ki, mən bını elə bil danışmalıyam ki, nökdəsi qoyulsun. Arvat deer ki, dur gedəh. Deer, yox, mən getmirəm. Deer, yox, dur gedəh. Qəşəh mını geyin­dirir-kejindirir aparır. Məclis quruluf, camahatın hamsı gəlir, uşax da var. Bir oğlu oluf. Nəsə, nəkqədər eliir, qız deer ki, mən heylə söz deməmişəm, mən toxumuram, nəysə belə-helə. Neyniyir, alım­mır. Axırda qız deyir ki, mən eliyərəm, onu mən toxuyaram. Nəsə, qız çıxır başdıyır, elə bil ki, mən sizə əvvəldən danışdığım kimi əvvəldən axıra öz həyatını danışmağa. Elə bil axır toçqasında ki arvat mını tutuf gətimir toya qədər? Onda o tamam toxunur başa gəlir ki, yanı mənim başıma belə hadisələr gəlif də. Hə, indi yadıma düşdü. Orasın da demədim ki, oğlan gəlif o ki qızı aparır e, siqan qız, demirəm orda bir qızılgül pitir. Həmən o qızılgüldən oğlan gedəndə onnan bir dəsdə yığır aparır həyətinə. Bütün həyət olur qızılgül. Həyətdə qızılgül kolluğu əmələ gəlir orda. Hə, elə onu de­yənnən sora, dilinnən hali olannan sora beşiy tam hazır olur. Hazır olannan sora elə bil ki oğlan başa düşür ki, bu dediyi qız budu, is­tədiyi qız budu. Bı ozü də elə bil onun yerini tutupdu. Onu uzax­laş­dırır, elə uşaxlı-zaddı. Bı qıznan aylə həyatı qurur, xoşbəx yaşıyır.