Qaydaları Ümumi müddəalar Yük (sərnişin) avtomobil nəqliyyatı xidmətlərinin ümumi həcminə aşağıdakılar daxildir

Seçmə müayinənin yekunları

	Müayinə olunmuşlar			Müayinə olunmamışlar
	Cəmi		o cümlədən fəaliyyət	Cəmi	o cümlədən
			göstərənlər		tapılma-yanlar	imtina edənlər
	1		2	3	4	5
Sərnişin daşıyıcıları	762		743	X	X	15
Yük daşıyıcıları	266		260	X	X	6
Cəmi		1028	1003	48	27	21

Müayinənin yekunları əsasında növbəti əməliyyatların aşağıdakı şəkildə aparılması tövsiyə olunur:

• 
  məlum olan sərnişin və yük daşıyıcılarının ümumi yekunda xüsusi çəkisi
  tapılır. 1028 (müayinə olunanlar) + 21 (imtina edənlər) = 1049; sərnişin
  daşıyıcılarının xüsusi çəkisi (762+15)/1049=0,741; yük daşıyıcıları üçün
  (266+6)/1049=0,259
  
• 
  ümumi sayı məlum olan tapılmamış fiziki şəxslərin sayını ayrı-ayrılıqda hesablanmış xüsusi çəkiyə vurmaqla
  

sərnişin daşıyıcıları 0,741*27=20

yük daşıyıcıları 0,259*27=7.

Bu halda cədvəli aşağıdakı kimi tərtib etmək olar:

	Müayinə olunmuşlar		Müayinə olunmamışlar
	Cəmi	o cümlədən fəaliyyət göstərənlər	Cəmi	o cümlədən
		fəaliyyət göstərənlər		tapılma-yanlar	imtina edənlər
	1	2	3	4	5
Sərnişin daşıyıcıları	762	743	35	20	15
Yük daşıyıcıları	266	260	13	7	6
Cəmi	1028	1003	48	27 21	21

Bu qaydaları istifadə etməklə digər göstəriciləri imputasiya yolu ilə müəyyən etmək mümkündür.

9. Seçmənin qiymətləndirilməsi. Müayinə nəticəsində ümumi məcmu üçün hesablanması tələb olunan göstəricilər seçmənin nəticələri əsasında hesablanmış riyazi-statistik qiymətləndirmələrdən asılıdır. Bu qiymətləndirmələr orta göstəricilərin, statistik düsturların hesablanması üçün istifadə olunan məlumatların hüquqi və fiziki şəxslərdə qruplaşdırılmadan asılı olaraq yaranmış stratalar üzrə müxtəlif olur.

Hüquqi şəxslər üzrə orta göstərici, orta kəmiyyətdən kənarlaşma, orta kəmiyyətdən kənarlaşmanın kvadratı (orta kvadratik kənarlaşma), dispersiya, variasiya göstəriciləri işçilərin sayına görə yaradılmış stratalar üzrə hesablanır. Avtomobil nəqliyyatı fəaliyyəti göstərən hüquqi şəxslər üzrə statistik düsturlar müəssisənin dövr ərzində daşıdığı yükün həcmi, sərnişinlərin sayı və yaxud daşımalardan əldə olunan gəlir göstəricisi əsasında hesablana bilər. Məsələn; tutaq kt, seçmənin yekunu əsasında müəyyən olunmuşdur ki, işçilərinin sayı 4-9 qrupunda olan 45 müəssisədən seçməyə düşmüş 15 -nin yük daşıma üzrə göstəriciləri aşağıdakı kimi olmuşdur.

Müəssisə-lərin sıra s.	Y		_ y-y	(y- y )2	(y-y)^2 n
1	250	X	-5.2	27.0	X
2	230	X	-25.2	635.0	X
3	260	X	4.8	23.0	X
4	255	X	-0.2	0.04	X
5	238	X	-17.2	295.8	X
6	246	X	-9.2	84.6	X
7	296	X	40.8	1664.6	X
8	249	X	-6.2	38.4	X
9	230	X	-25.2	635.0	X
10	243	X	-12.2	148.8	X
11	302	X	46,8	2190.2	X
12	235	X	-20.2	408.0	X
13	238	X	-17.2	295.8	X
14	283	X	257.8	772.8	X
15	273	X	17.8	316.8	X
Yekun	3828	255.2	-	7536.4	502.4

Yük daşınması üzrə orta göstərici, daha doğrusu orta hesabla bir müəssisə tərəfindən daşınmış yükün həcmi göstəricisi

y₁+y₂+y₃+...+y_n

=-----------------------------

n

düsturu ilə hesablanarkən y₁, y₂, y₃, y_nbir stratada ayrı-ayrı müəssisələr tərəfindən daşınmış yükün həcmi, n stratada olan müəssisələrin sayıdır. Və yaxud

Orta hesabla bir müəssisə tərəfindən müayinə dövründə 255,2 ton yük daşınmışdır. Orta kəmiyyətdən kənarlaşma göstəricisi



müəssisələrin daşıma həcmlərinin orta hesabla bir müəssisənin daşıdığı yükün həcmindən nə qədər fərqləndiyini göstərir. Fərq nə qədər az olarsa, bu

müəssisələrin həmcins, homogen olduğunu göstərir və yol verilə biləcək xətanın səviyyəsinə təsir edir. Əgər kənarlaşma daha çox müşahidə olunarsa, bu müəssisələrin potensiallarının fərqləndiyini və təbii ki, xətanın həcminin yüksəlməsinə gəlib çıxacaqdır. Orta kvadratik kənarlaşma göstəricisi dispersiyanın hesablanması üçün orta kəmiyyətdən kənarlaşma və dispersiya arasında bir vasitədir.

Aydındır ki, ayrı-ayrı əlamətlər üzrə orta kəmiyyətdən kənarlaşmaları cəmləmək düzgün nəticə verə bilməz. Çünki, burada hesablanmış göstəricilər müsbət və mənfi işarə ilə alınır (təbii ki, onların cəmi sıfıra bərabər olacaqdır) və bu amili aradan qaldırmaq üçün hesablanmış göstəricilərin hər biri kvadrata yüksəldilir. Ümumiyyətlə, seçmənin strataları üzrə hesablanmış orta kəmiyyətdən kənarlaşmanın və son nəticədə statistik xətanın yüksək olmasına əsasən aşağıdakı obyektiv və subyektiv amillər təsir edir:

• 
  qruplaşdırma aparılarkən homogenlik amilinin nəzərə alınmaması;
  
• 
  seçmə obyektlərindən alınmış məlumatların qeyri-dəqiq olması;
  

• 
  cari müayinələrdə istifadə olunan statistik göstəricilərin əvvəlki
  müayinədə düzgün hesablanmaması;
  
• 
  ayrı-ayrı müəssisələrin həqiqətən də bir-birindən fərqli şəkildə səmərəli
  fəaliyyət göstərməsi;
  
• 
  ayrı-ayrı regionlarda daşınma həcmlərinin yerli şəraitə uyğun olaraq
  müxtəlif olması;
  

Sadalanan amillərdən başqa fəaliyyəti olmayan müəssisələrin əvvəlcədən məlum olmaması və baş məcmuda və onun stratalarında aparılmış əməliyyatlarda həmin müəssisələrin iştirak etməsi amili də seçmənin xətasının yüksək olmasına səbəb olur. Yəni, müəssisələr qruplaşdırılarkən, seçilənlərin zəruri sayı hesablanarkən bu amili əvvəlcədən görmək mümkün olmur. Ona görə də bu amil seçmədən daha çox reyestrin məlumatlarının keyfiyyətli olmasından asılıdır.

Orta kvadratik kənarlaşma seçmə məcmu və stratalar üzrə hesablandiqdan sonra müvafiq olaraq müəssisələrin sayına bölməklə dispersiya müəyyənləşdirilir.

Dispersiya

düsturu ilə hesablanır.

Burada,

s²-stratada dispersiya;

y k -strata üzrə hər müəssisədə işləyən işçilərin sayı;

- strata üzrə orta hesabla bir müəssisənin daşıdığı yükün həcmi;

n - strata üzrə müəssisələrin sayıdır. Bizim misalda dispersiya 502,4-ə bərabərdir.

10. Dispersiyanın qiymətləndirliməsi. Seçmə müayinənin məqsədi
avtomobil nəqliyyatı fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrin bir qisminin
fəaliyyətini öyrənməklə alınan məlumatlar əsasında hesablanmış statistik
göstəricilərin baş məcmu üzrə qiymətləndirilməsidir. Baş məcmu üzrə
dispersiyanı qiymətləndirməklə gələcək müayinələrin keçirilməsi prosesində
seçmə məcmunu formalaşdırmaq, həm də statistik xətanın həcmini
hesablamaq mümkündür. Dispersiyanın qiymətləndirilməsi



düsturu ilə həyata keçirilir. Burada,

N² -baş məcmu üzrə müəssisələrin sayının kvadratıdır.

f-seçmə məcmunun baş məcmuya nisbəti və ya seçmə proporsiyasıdır.Yuxarıda göstərilən məlumat əsasında dispersiyanın qiymətləndirmə funksiyası

təşkil edər.

11. Seçmə müayinəsinin xətaları

Müayinənin keçirilməsi zamanı alınan məlumatlarda olan bütün xətalar ayrı-ayrı mənbələrdən yaranır. Qiymətləndirmək və nəzarət etmək üçün onları növlərinə və mənbələrinə görə ayırmaq lazımdır. Seçmə müayinənin xətaları ölçmələrlə bağlı səhvlərə və qiymətləndirmə zamanı edilən xətalara ayrılır. Ölçmələrlə bağlı xətalarda seçilmiş obyektlər üzrə istifadə olunan ölçü qiymətləri onların real qiymətlərindən fərqlənir, buna da aşağıdakı amillər təsir göstərə bilər:

1. 
   Müayinə öbyektlərinin və sualların müəyyən edilməsi;
   
2. 
   Respondentlərin suallara cavab üçün hazır və qadir olmaları;
   
3. 
   Məlumatların yığılmasının keyfiyyəti;
   
4. 
   Məlumatların kodlaşdırılması;
   
5. 
   Məlumatlarda düzəlişlərin edilməsi;
   
6. 
   Məlumatın işlənməsi
   

Qiymətləndirmə zamanı seçmədən baş məcmuya ekstrapolyasiya (şamil) edilir. Bu ümumiləşdirmənin öz səhvləri də ola bilər. Bu səhvlərin əsas səbəbləri seçmə planının, vahidlərin seçməyə daxil edilməsinin düzgün həyata keçirilməməsidir. Bunlara aşağıdakılar daxildir:

1. 
   Məcmuya daxil edilən vahidlər;
   

2. 
   Seçmənin aparılması;
   
3. 
   Seçmənin həyata keçirilməsi və cavablar;
   
4. 
   Seçmənin və qiymətləndirmənin xətaları.
   

Seçmə müayinələrdə rast gəlinən səhvlər növlərinə və ya mənbələrinə görə təsnifləşdirilir, təhlil olunur və onların seçmə müayinənin nəticələrinə təsiri hesablanır.

Xətanın həcmi praktikada əsasən aşağıdakı düsturla hesablanır:

Misal əsasında hesablanmış statistik göstəricilərdən istifadə etməklə

1,96*212,7=416,7

alırıq. Alınmış göstərici seçmə yekununu baş məcmuya ekstrapolyasiya etdikdən sonra baş məcmunun qiymətləndirilməsi zamanı yol verilə biləcək xətanın səviyyəsini göstərir. Daha doğrusu, nəqliyyat müəssisələrində aparılmış müayinənin yekunlarına görə 5-9 işçisi olan müəssisələr tərəfindən 3828 ton yük daşındığı məlum olmuşdur. 3828 ton yükün 15 müəssisə tərəfindən daşındığını bilərək 45 müəssisə tərəfindən analoji olaraq 45/15*3828=11484 ton yük daşındığı məlum olur. Yuxarıda hesablanmış xəta, 416,7 ton statistik xətanın həcmini mütləq mənada ifadə edir. Yəni ki, müayinənin yekunlarının baş məcmuya yayılması ilə biz 11484 ton yükün həcmindən 416,7 ton həcmində az və ya çox fərqə yol vermiş olarıq. Lakin, xətanın nisbi səviyyəsi hadisələrin kənarlaşmasını daha aydın göstərdiyindən praktikada xətanın nisbi səviyyəsi hesablanır. Bu göstəricinin aşağıdaki formula ilə həyata keçirilməsinə daha çox rast gəlinir.


t - baş məcmunun qiymətidir.

Göstərilən misalda xətanın səviyyəsi 416,7/11484*100=3,6 faiz olacaqdır. Bu o deməkdir ki, 3828 müəssisə üzrə aparılmış müayinənin qiymətini baş məcmuya yaymaqla biz onun həqiqi səviyyəsindən 3,6 faiz kənarlaşmaya yol verə bilərik. Hesablanmış bütün statistik göstəricilərin hər birinin hesablanma qaydası həmçinin fiziki şəxslər üzrə də tətbiq oluna bilər. Lakin, hüquqi şəxslərdən fərqli olaraq fiziki şəxslər üzrə qruplaşdırma aparılarkən hüquqi şəxslərdə-müəssisələrdə olan kimi, işçilərinin sayına görə yox, avtomobillərin yükgötürmə qabiliyyətinə və sərnişin tutumuna görə aparılır.

Yük daşıyıcıları üzrə yükgötürmə qabiliyyətinə görə

1. 
   Y_hi = 1499 ton
   
2. 
   1 500 = Y_hi = 2999 ton
   
3. 
   3000 = Y_hi = 4999 ton
   
4. 
   5000 - Y_hi = 6999 ton
   
5. 
   7000 = Y_hi = 9999 ton
   
6. 
   Y_hi = 10000 ton;
   

Sərnişin daşıyıcıları üzrə isə qruplaşdırma sərnişin tutumuna görə aşağıdakı şəkildə tərtib oluna bilər:

1. 
   Y_hi =4 nəfər
   
2. 
   5 = Y_hi= 11 nəfər
   
3. 
   12 = Y_hj = 22 nəfər
   
4. 
   23 =Y_hi = 30 nəfər
   
5. 
   Y_hi ≥ 31 nəfər
   

Bütün tələb olunan göstəricilər, qiymətləndirmələr və s. təşkil olunmuş qruplar əsasında aparılır.