Qoşa qanad

II Fəsil
İslam ölkələrində elmlərin ən son vəziyyəti

İslam dünyasında elm və texnologiyanın son vəziy­yə­­ti necədir? Tərif ve­rər­kən, İslam əhalisini altı coğrafi zo­naya ayırırıq. İlk öncə, Ərəbistan ya­rım­adasının və Kör­fəzin altı ölkəsi gəlir. İkinci zona şimaldakı ərəb ölkələ­ridir: Suriya, İordaniya, Livan, Qərbi Fələstin və Qəza. Üçüncü bölgə Türki­yə­ni, müsəlman Orta Asiyanı, İranı, Əfqanıstanı və Pakistanı əhatə edir. Dör­düncü və ən sıx bölgə Banqladeş, Malayziya, İndoneziya ilə Hindistan və Çindəki böyük müsəlman icmalarından meydana gəlir. Beşinci bölgədə Şimali Afrikadakı ərəb ölkələri, altıncı böl­gədə isə ərəb olmayan Afrika ölkələri vardır.

Universitetlərdə 18-20 yaş arasındakı gənclərdən elm və texnologiya üzrə təhsil alanların statistik göstə­ri­ci­lərini elmi potensial üçün bir indeks qəbul etsək; bu nisbət inkişaf etmiş ölkələrdə 12% olduğu halda, İslam ölkələ­rin­də 2% təşkil etməkdədir. Elm və texnologiya sahələrində tədqiqat və araşdırma işlərinə ayrılan ÜMM xərclərində də buna oxşar 1:6 nisbəti nəzərə çarpır. Elmi araşdırmalarla məşğul olanlar haqqında ətraflı heç bir statistik məlumat mövcud deyildir. Bununla yanaşı, İslamabadda 10-13 may 1983-cü il tarixlərində ilk dəfə toplanan İslam Konfransı Elmi Komissiyasına təqdim edilən bir mətndə SSRİ-də mil­yon yarımla və Yaponiyadakı 400 minlə müqayisədə, bü­tün İslam dünyasında cəmi 45 minə yaxın tədqiqatçı və mü­həndisin olduğu qeyd edilmişdir.

Beyrutdakı Amerikan Universitetindən A.B.Zahlana görə, bu və başqa statistika göstəricilərini analiz etsək, İslam aləminin fizika sahəsi də beynəlxalq miqyasda onda bir, elmi nəşrlərdə isə yüzdə bir həcmlik bir varlığı olduğu ortaya çıxar. İslam ölkələri içində elmdə ən qabaqcıl öl­kə­lər­dən biri olan Pakistanın 1983-cü ildə 13 universiteti var­dı. Lakin ölkədə 80 milyonluq bir əhali üçün 13 fizika pro­fessoru və 42 fizika elmləri doktorundan ibarət müəl­lim heyəti vardı.

Kənardan baxan bir müşahidəçinin təsbiti olaraq, qa­baqcıl elm jurnallarından «Neyçr»da yazan Frensis Gayls «İslam elminin problemi nədir?» sualını ortaya atmışdır. Cavabı belə idi: «Min il bundan əvvəl müsəlmanlar elmin zirvəsindəykən, xüsusilə, riyaziyyatda və tibdə mühüm rol oynamışlar. Onlar Bağdadda və Cənubi İspaniyada minlər­lə insanın cəmləşdiyi universitetlər qurdular. Hökmdarlar öz ətrafına elm adamlarını və incəsənət xadimlərini yığ­dı­lar. Yaradılan azadlıq ruhu yəhudilərin, xristianların və mü­səlmanların birgə çalışmasına imkan verirdi. Lakin bu gün bütün bunlar xoş xatirədən başqa bir şey deyildir.

Elm və texnologiya sahələrində çəkilən xərclər son illərdə arta bilər, ancaq bu artım neft yataqları ilə zəngin ölkələrlə məhduddur… Bu ölkələrdən bəziləri milyardlarla dollar məbləğində zərərə səbəb olan müharibələr aparırlar. Şübhəsiz, bunlar elmə çox az vaxt ayıracaqlar. Kom­mer­si­ya strukturları idxal texnologiyaya əsaslanır və bir sıra öl­kə­nin iqtisadiyyat və təhsil sistemləri orijinal olmaqdan daha çox təqlid xarakteri daşıyır.

Son illərdə neft gəlirləri ilə yüksələn rifah səviyyəsi də çox şeyi dəyişdirmədi. Elm və siyasət, bir çox elm ada­mının narazılıqlarına baxmayaraq, Yaxın Şərqdə hələ də sıx şəkildə bir-birinə bağlıdır. Regionda diktatorluq rejimi hakimdir ki, bu da elmin inkişaf səylərini çətinləşdirir. Tə­bii ki, nəticədə sənayeləşmiş ölkələrə doğru «beyin axını» Yaxın Şərqdə elmi həyatı daha da zəiflədir».

Acı bir dillə qələmə alınmış tənqiddir, ancaq bir çox yerdə gerçəkçi və haqlıdır.

«Neyçr»ın eyni buraxılışında İsraildəki tədqiqatçı in­san potensialı haqqında başqa bir məqalə var. Orada belə yazılır: «Araşdırma və tədqiqat işlərində lazımi akademik təh­sil almış işçilərin sayını ciddi ölçülərdə artırmaq eh­ti­ya­cı, əsasən, qəbul edilir. Milli Araşdırma və İnkişaf Şurası 1974-cü ildə 34800 olan elmi işçi sayını, 1995-ci ildə 150% artıraraq 86700-ə yüksəldilmə­sinin zəruri olduğuna inanır». İsraildəki 34800 rəqəmini, bütün İslam ölkələrin­dəki 45000 rəqəmi ilə müqayisə edin. (Əhalinin nisbəti 1:200-dür.)
«Ey ağıl sahibləri, ibrət alın». (59:2)
Məqalə belə davam edir: «1960-cı illərdə Yeyl Uni­ver­si­tetinin professoru Derek de Solla Prays müxtəlif ölkə­lərin elmdə insan potensialını ölçmək üçün qabaqcıl elmi jurnallarda məqalələri dərc olunan tədqiqatçıların ümumi sayına əsaslanan bir metod işləyib hazırladı və bu ölkədə (İsraildə) əhalisi və ümummilli gəliriylə müqayisədə nor­mal­dan beş qat daha çox elm adamının olduğunu müəyyən etdi. Prays vəziyyətin bu gün də dəyişmədiyini və ölkənin çox sayda təhsilli insan ehtiyatına sahib olduğunu, elm adam­ları və texniki işçiləriylə neft və faydalı qazıntılar kimi çatışmazlıqları kompensasiya edə bilmək qabiliyyə­ti­ni çoxdan ötüb keçmiş bu ölkənin fəxr etmək üçün çox səbə­bi olduğunu qeyd etməkdə təkid edir».