Ramiz ƏSKƏr türk xalqlari əDƏBİyyati oçerkləRİ-1 Bakı – 2011

Eşq ara Məcnunu derəm kim, özümə oxşadam,

Huşunu zail qılıb, divanəliyi örgədəm...

Eşq ara Məcnun Hüseyni birlə qılmaz bəhs kim,

Nə özü var onca, nə yarı onun yarınca var...
Özünü eşqdə Məcnundan üstün görmək bütün divan şairlərində müşahidə olunur. Bunun ən gözəl örnəkləri Füzuli­dədir. Onlar çox məşhur olduğu üçün biz burada Məxdumquludan bir nümunə vermək istəyirik. Şair yazır:
Eşqim vardır Məcnundan altmış kərə ziyada,

Qırx il qüvvətim vardır dərs deməyə Fərhada¹.
Hüseyn Bayqarada yarın köyü, aşiqin bu köyə getməsi, ah-fəğan etməsi, köyün itləri ilə bağlı şikayətər çox qabarıqdır. Bizim ədəbiy­yatşünaslıqda köy məsələsi bilərəkdən dolaş­dırıl­mış, ədəbi dilimizdə olmayan bu söz ku/kuy şək­lində verilmiş, yer-filan şək­lində izah edilmişdir. Halbuki köy türkcə doğrudan doğruya kənd deməkdir, ancaq vaxtilə türk sözündən qorxul­du­ğu üçün onu kuy kimi vermək daha münasib görülmüşdür. Bunu əruzun tələbi ilə sözün tərkibin­dəki vav hərfinin uzadılması kimi izah etmək təşəb­büsünü bəlkə də qəbul et­mək olar. O za­man mənası niyə doğ­ru açıqlanmamışdır? Mən sanmıram ki, bi­zim alimlər sözün əsil mə­nasını biməmişlər. Bayqaradan misallar:
Ey könül, ol bivəfa köyündə məskən eyləgil,

Zar ağla, şərh edib halımı şivən eyləgil...
Yar köyündən ötəndə görkəzər bu zar məks,

Söz desə dəxi cəvabında qılar bisyar məks...
İtlərinə tö’mə olar deb Hüseyni qoydu üz,

Ol sənəm köyünə üryan cismü əfgarı bilə...
Köyündə itlər onun kim, çıxdı hər yan müxtəlif,

Tilbə könlüm guya kim, onda oldu mütəkif.
Bayqaranın qəzəllərinə dərin bir lirizm, axıcılıq və lətafət ha­­kimdir. Bu üç keyfiyyət birləşincə və bütün qəzəl vahid bir möv­zuya köklənincə, dadına doyum olmayan nümunələr meydana çıxır:
Oda yandır sərvini ol qəddi-rə’na olmasa,

Yelə vergil gülü ol rüxsari-ziba olmasa.
Sərv birlə gül tamaşasına meylim yox dürur,

Bağ ara ol sərvi-gülruxdan tamaşa olmasa.
Niyə saplar çəkdi müjgandan, əgər can mülkünə

Gözlərinin meyli hər dəm qətlü yağma olmasa.
Bəzi beytlərində qurduğu təzadlarla, işlətdiyi poetik fiqur­ların köməyi ilə Sultan Hüseyn Bayqara çox orijinal tapıntılara imza atır. Məsələn, ca­nının alı­nacağı ilə hədələnən aşiq sevgilisinə deyir ki, onsuz da bu fəraqın cəbrindən onda can qalmamışdır:
Dudi-hicrindən qaraldı beytül-həzanım mənim,

Seyli-əşkim birlə həm yumruldu viranım mənim.
Hər zaman qorxuzma kim, canını alam cəbr ilə,

Al, fəraqın cəbrindən qalar isə canım mənim.
«Xəcil» rədifli qəzəldə şair cənnətin yar köyündən, lalə-rey­hanın yar rəş­kin­dən, divaneyi-üryan olan gerçək aşiqin huş əhli Məc­nundan utanıb xə­ca­lət çək­diyini bildirir. Bu qəzəldə dalğa­la­nan və hər şeyi yıxan tufanın isə aşi­qin seyli-sirişkindən uta­na­raq yenidən sakitləşib torpaq ara girdiyini görürük:
Gülşən köyündən, ey can, rövzeyi-rizvan xəcil,

Üzü xəttin rəşkindən həm lalə, həm reyhan xəcil.
Övc gər tutdu, niyə girdi yenə topraq ara,

Olmayan olsa sirişkim bəhrindən tufan xəcil...
Eşq dəşti üzrə Məcnundan uyalsam, eybi yox,

Gah olur huş əhlindən divaneyi-üryan xəcil.
Sultan Hüseyn Bayqaranın sənətkarlıq xüsusiyyətləri barədə çox danış­ma­ğa ehtiyac yoxdur. Onun poeziyasının gö­zəllikləri hər beytdə, hər qəzəldə açıq-aydın görünür. Sultan Hüseyn Bayqara dastanlaşan bir şa­irdir. Xalq arasında ona Sul­tansöyün deyilir. Or­ta Asiyada, özəlliklə də Türk­mənistanda onun həyatı, dahi şair Əli­şir Nəvai ilə sar­sılmaz dostluğu haqqın­da çox­lu rəvayətlər, das­tanlar dolaşır. Bunların bir qismi ölkənin müx­tə­lif ra­yon və kənd­lə­rin­dən top­lanmışdır və hazırda Türkmənistan Elmlər Akademi­ya­sının Milli Əlyazmalar İnstitutunun xəzinə­sin­də qorunur. İnsti­tutun əmək­daşları bu materiallar əsasında «Mir­əli», «Mirəli həm Sultan­sö­yün», «Mir­əli və Sultansöyün» adlı üç kitab nəşr etdir­miş­­lər¹. Bundan başqa, həmin möv­zuda məşhur das­tançı Qurd Yaqubun və onun şagirdi Həzrət Carıyevin ifa­sında «Gülfam» adlı bir dastan da lentə alınmışdır². Bu əsərin ana sujet xətti təxminən bu məzmundadır: Əlişir gəncliyində Gül adlı bir qı­zı, qız da onu sevir. Sultansöyün təsadüfən həmin qızı görüb ona aşiq olur və Əlişiri el­çiliyə göndərir. Qız dərddən ölür, iki dost da bundan ömür boyu xəcalət çəkirlər. Bu dastanda Sultan Hüseyn Bayqa­ra­nın divanında olmayan «Dadı, hey», «Sərv ağacı», «Ay­rıl­­dım», «Getdi», «Daş qaldı» kimi şeirlər yer alır. Məşhur şərq­şü­nas A.A. Semyo­nov bir məqaləsində vaxtilə Daşkənd baza­rından Mirxon­dun «Röv­zə­t üs-səfa» əsərinin bir əlyazmasını satın alındı­ğını, orada Mirəli ilə Sultan Hüseyn haqqında hekayələrin olduğu­nu yazır¹. Buradan belə anla­şı­lır ki, bu iki böyük şəxsiyyət ara­sında dostluq barədə rəvayətlər bütün Orta Asiyada məşhur ol­muşdur.

Yekun olaraq onu demək olar ki, şair-hökmdar Sultan Hü­seyn Bayqara or­taq türk ədəbiyyatının ən nəhəng simalarından bi­ridir. Onun bütün türk dün­yasında, o cümlədən Azərbaycanda ta­nıdılması vacibdir. O, bir əlində qılınc, bir əlində qələm tutan türk hökmdarlarından Qazi Bürhanəddin, Cahan Şah Həqiqi, Şah İs­mayıl Xətai, Sultan Səlim, Qanuni Sultan Süleyman, Şeybani xan, Zəhirəddin Məhəmməd Babur və başqaları ilə bir cərgədə da­yanır. Bu bizim şanlı tariximizdir və onunla fəxr etməyə dəyər.

Təəssüf ki, bugünə qədər Sultan Hüseyn Bayqaranın Azər­bay­canda heç bir əsəri, kitabı nəşr edilməmişdir. Bu sahədəki boşluğu aradan qaldırmaq üçün biz onun divanını nəşr etməyi qərara aldıq. İnanırıq ki, bu kitab oxu­cular və ədəbi icti­maiy­yə­­­t tərəfindən rəğbətlə qarşılanacaq. Burada bir dostumuzun iradına da cavab vermək istər­dim. O deyir ki, bu kitabları uyğunlaşdırmaq la­zım deyil, onları ori­jinalda olduğu kimi vermək və hər naməlum sö­zü ulduz işarəsi ilə aşağı endirmək lazımdır. Biz də deyirik ki, biz bunların elmi-tənqi­di mətn­lərini hazırlamırıq, bun­lar mətn­şü­naslara deyil, geniş oxucu küt­ləsinə ünvanlanan populyar nəşr­lər­dir. İstəyən hər kəs bu əsərlərin ori­jinalını inter­netdən endirə bilər.

Biz öz ənənəmizə sadiq qalaraq, bu kitabı da TürkSOY ki­tab­xa­nası seriyası silsi­ləsin­dən nəşr edirik. Bununla da türk dün­ya­­sının UNESCO-su sayılan TürkSOY-un türk xalqlarının bir-bi­ri­nə ya­xınlaşması, ümu­mi in­kişafı və qar­şı­lıqlı zəngin­ləş­məsi uğ­runda apardığı coşğun və nəcib fəaliy­yətə kiçik bir töhfə verdiyi­mizə inanırıq.