Sahə iqtisadiyyatı və menecment fənninə giriş. İqtisadiyyat anlayışının yaranması İqtisadiyyatın sahələri

2. Maya dəyərinin növləri

Müəssisənin buraxılan məhsulun bir çox əlamətlərinə görə onun maya dəyərinin növlərini fərqləndirirlər. Bu­ra­ya texnoloji, sex, istehsal, tam (kommersiya), fərdi, orta, plan, faktiki və sairə növləri daxildir.

Texnoloji maya dəyəri – bilavasitə texnoloji pro­ses­lə­rin (əməliyyatların) yerinə yetirilməsi ilə əlaqədar sex mə­srəflərinin məbləğini özündə əhatə edir və müxtəlif tex­no­loji proseslərin içərisində ən səmərəlisini seçmək üçün tət­biq edilir.

Sex maya dəyəri – sexin müəyyən məhsulunun is­te­h­salı ilə əlaqədar olan bütün məsrəfləri, yəni əsas və kö­mək­çi materiallar, yanacaq, enerji məsrəflərini, istehsal fəh­lələrinin əmək haqqını, avadanlığın saxlanması və is­tis­ma­rı xərclərini və sexin idarə edilməsi ilə əlaqədar olan sex xərclərini özündə cəmləşdirir.

İstehsal maya dəyəri – məhsul növünün istehsalı üçün müəssisənin ümumi məsrəflərini səciyyələndirir. O, sex maya dəyərindən və ümumzavod xərclərinin cəmindən iba­­­rətdir.

Tam (kommersiya) maya dəyəri – məhsulun istehsalı və realizə ilə əlaqədar olan bütün məsrəfləri əhatə edir və ona görə də müəssisənin istehsal fəaliyyətinin son nəti­cə­si­ni səciyyələndirir. O, sex maya dəyərindən, ümumzavod xərc­lərindən və istehsaldan kənar xərclərdən ibarətdir.

Fərdi maya dəyəri – istehsalın təşkili, avtomat­laş­dır­ma və mexanikləşdirmə, ixtisaslaşdırma və təmər­küz­ləş­di­ril­məsi dərəcəsini xarakterizə edir və müxtəlif müəs­sis­ə­lə­rində eyni olmur.

Orta sahə maya dəyəri – müəyyən növ məhsulun fər­di maya dəyərinin məcmusu kimi müəyyən olunur və əsas ölçü kimi, hər bir müəssisənin əmtəəlik məhsulunun həc­mi qəbul edilir. Orta sahə maya dəyəri sənaye məh­sul­la­rı­na topdansatış qiymətlərinin qoyulması üçün əsas he­sab edi­lir.

Plan maya dəyəri – maddi-enerji, tədarük-nəqliyyat xərclərinin mütərəqqi məsrəf normaları, iş vaxtından, ma­şın və avadanlıqdan istifadə edilməsinin texniki norma və normativləri əsasında müəyyən edilir.

Faktiki maya dəyəri – müəyyən dövr ərzində məh­su­lun istehsalına və realizəsi üzrə faktiki məsrəflər əsasında he­­sablanır. Əgər müəssisədə əsas və köməkçi mate­rial­lar­dan səmərəli istifadə olunarsa, əmək məhsuldarlığı artarsa və əsas fondlardan istifadə olunması yaxşılaşarsa faktiki mə­srəflər plan məsrəflərindən aşağı səviyyədə ola bilər ki, bu da faktiki maya dəyərinin plan maya dəyərindən az ol­ması deməkdir.