Sahə iqtisadiyyatı və menecment fənninə giriş. İqtisadiyyat anlayışının yaranması İqtisadiyyatın sahələri

17.MƏNFƏƏT VƏ RENTABELLİK

1. Mənfəət anlayışı

Müəssisənin istehsal fəaliyyətinin əsas göstəricisi mən­­fəətdir, onu qazanmaq naminə o, bütün imkanlarını onun alınmasına yönəldir.

Mənfəət müəssisənin istehsal – təsərrüfat fəaliyyətini xa­rakterizə edən ümumiləşdirici göstəricilərindən biri olub, onun xalis gəliri formasında çıxış edir. Mənfəət əmtə­­əlik məhsulu (işin, xidmətin) satışından əldə edilən ümumi gəlirin bir hissəsidir; istehsala çəkilən bütün xərc­lə­ri həmin gəlirdən çıxdıqdan sonra əmələ gəlir. Ona görə də eyni istehsal şəraitində satılan məhsulunun həcmi art­dıq­ca, bazar topdansatış qiyməti yüksəldikcə və maya də­yə­ri aşağı düşdükcə müəssisənin də mənfəətinin məbləği ar­tacaqdır.

Mövcud qaydaya əsasən müəssisənin əldə etdiyi mən­fəətin bir hissəsi gəlir vergisi formasında dövlət büd­cə­sinə ödənilir, qalan hisə isə müəssisənin tam sə­rən­ca­mı­na keçərək ondan sərbəst surətdə istifadə edilir.

 Müəs­sisənin balans, hesablaşma və əmtəəlik məhsul isteh­sa­lından əldə edilən mənfəət növləri fərqləndirilir.

Balans mənfəəti müəssisənin bütün istehsal-təsər­rü­fat fəaliyyətinin nəticəsindən, istehsal və qeyri-istehsal fəa­liyyətinin bütün növləri, o cümlədən realizədən kənar gəlir və  itkiləri saldosu üzrə mənfəətin ümumi məb­lə­ğin­dən ibarətdir.

Müəssisənin hesablaşma mənfəəti gəlir vergisi  və bank kreditlərinin həcmi qədər balans mənfəətindən azdır.

Əmtəəlik məhsul istehsalından əldə edilən mənfəətin məbləği məhsulun bazar topdansatış qiyməti ilə onun tam maya dəyəri arasındakı fərqi xarakterizə edir. Ondan məh­sul vahidinin rentabellik səviyyəsini müəyyən etdikdə isti­fa­də edilir.

Məhsulun həcminin artırılması, maya dəyərinin aşağı sa­lın­ması, strukturunun təkmilləşdirilməsi və keyfiy­yə­ti­nin yaxşılaşdırılması, qeyri-məhsuldar xərclərin və hər cür it­ki­lə­rin aradan  qaldırılması, istehsalın rentabellik səviy­yə­si­nin yüksəldilməsi, maddi-enerji resurslarına çəkilən xərc­lərin azaldılması, yeni texnika və texnologiyanın isteh­salata tətbiq edilməsi və bunun da əsasında onun sə­mə­rə­liliyinin yüksəldilməsi mənfəətin artırılması amil­lə­ri­dir.

İstehsalın rentabellik səviyyəsi müəyyən vaxt (məsə­lən, rüb, il) dövründə müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəa­liy­yətinin mənfəətliliyini (yaxud ziyanlığını) xarakterizə edir. İstehsalın rentabellik səviyyəsinin yüksəldilməsi nəti­cə­sində müəssisənin əldə edəcəyi illik mənfəətin məblə­ği­ni təyin etmək üçün plan ilində buraxılacaq məhsulun həc­mi­ni istehsalın plan və bazis  rentabellik səviyyəsinin fər­qi­nə vuraraq, 100%-lə  bölərək tapırlar.

Maddi-enerji ehtiyatlardan səmərəli istifadə isteh­sa­lın mənfəətliliyinin təmin olunmasında mühüm rol oyna­yır.

Mənfəət bazar münasibətlərinin kateqoriyası kimi aşa­ğıdakı funksiyaları yerinə yetirir:

- firmanın fəaliyyəti nəticəsində əldə edilmiş iqtisadi səmərəni xarakterizə edir;

-  firmanın maliyyə resurslarının  əsas elementidir;

- müxtəlif səviyyəli büdcələrin gəlir hissəsinin for­ma­laşmasının mənbəyidir.

Zərər də müəssisənin fəaliyyətində müəyyən rol oy­na­yır. O, maliyyə vəsaitlərindən istifadə, istehsalın təşkili və məhsulun satışı istiqamətində müəssisənin uğur­suz­luq­lar­ını göstərir.

Müəssisə və istehsal firmalarında mənfəətin öz kə­miy­yətinə, iqtisadi məzmununa və funksional təyinatına görə dörd göstəricisi formalaşır. Bütün bu hesablamaların ba­zasında müəssisənin istehsal-təsərrüfat və ya firmanın is­teh­sal – kommersiya fəaliyyətinin əsas göstəricisi olan balans mənfəəti dayanır. Verginin hesablanması üçün xü­su­si göstərici – ümumi mənfəət, bunun əsasında isə vergi tutulan və vergiyə cəlb edilməyən mənfəət hesablanır. Ver­gilər və büdcəyə digər ödəmələr edildikdən sonra ba­lans mənfəətinin qalan hissəsi xalis mənfəət adlanır. O, müəs­sisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsini xarak­te­ri­zə edir.

Balans mənfəətinə üç əsas element:

a)   məhsulun reallaşdırılmasından, işlərin yerinə yeti­ril­məsindən, xidmətlərin göstərilməsindən,  mənfəət (zə­rər);

b)  müəssisənin əsas vəsaitlərinin və digər əmlakının reallaşdırılmasından daxil olan mənfəət (zərər);

c)   reallaşdırmadan (satışdan) kənar əməliyyatlarının maliyyə nəticələri daxildir.