SeyiD ƏHMƏd mahmudi /j

“Həyatda üzləşdiyimiz əzab-əziyyətlər şəhvətpərəstliyin və ləzzət axtarmağın 
zəruri nəticəsidir. Buna görə də, nəfsi bu buxovlardan tamamilə azad etmək və bu 
hissi özündən təmizləmək lazımdır. Başqa sözlə, həyacan və narahtılığa səbəb olan 
istənilən meyl və istəklərin tərk edilməsi vacibdir.” 
Bilmək lazımdır ki, buddizm tə 'limlərinin ehtirasların tərk olunması, ləzzət və 
şəhvətlərdən çəkinməyə aid olan hissəsinə böyük ilahi dinlər və əxlaqi məktəblərin 
çoxunda da diqqət yetirilmiş, kamillik və səadətə nail olmaq üçün onların tərk 
olunması tövsiyə edilmişdir. Ancaq, buddizmin başqa dinlərdən fərqi bu əxlaq 
məktəbinin həmin məsələdə ifrata varması, qadın, övlad, sərvət, elm və s. kimi digər 
bağlılıqlar da bəyənilməmiş, məzəmmət olunmuşdur. Bu işlər insanı məşğul 
etdiyindən, onların yoxluğu qəm-qüssəsinə səbəb olduğundan, bununla da səadət və 
xoşbəxtliyə çatmasına mane olduğundan və nəticədə sonu görünməyən ardıcıl ölüm 
və doğum dolanbacına düşməyə məcbur etdiyi üçün Budda onların tərk olunmasını 
əmr etmişdir. 
Bu barədə Buddanın həyatından bir əhvalat nəql olunur: “Bir gün öz övladını 
itirdiyinə görə ah-nalə edən, göz yaşları axıdan bir qoca qarı Buddanın yanına gəlir. 
Budda bir qədər ona baxır, sakitlik və soyuqqanlılıqla soruşur: - Bu şəhərdə neçə 
nəfər yaşayır? Qadın ona cavab verir. Onda Budda deyir: - Ey ana! Bu şəhərin bütün 
sakinlərinin sənin övladların olmasını istəyirsənmi? Qadın cavab verir: - Əlbəttə ki, 
istərdim. Budda cavab verir: - Sənin bu qədər övladın olsa, gərək hər gün onlardan 
bir neçəsini itirdiyinə görə qəm-qüssəyə batasan. Çünki, hər gün bu şəhər 
əhalisindən neçə nəfər ölür. Qarı fikrə gedir, sonra Budda ona 91

---

92 
deyir: - Yüz nəfər yaxın, əziz adamı olan onlardan ayrıldıqda da yüz dəfə qəm-qüssə 
çəkməlidir. Əzizlərinin sayı doxsan nəfər olsa, doxsan dəfə, bircə əzizi olan şəxs 
yalnız bir dəfə ayrılıq əzabını çəkər. Nəhayət, həmin şəxs qohum-əqrəba 
məhəbbətini qəlbindən silsə ümumiyyətlə əzab-əziyyətdən xilas olacaqdır.” 
Buddanın fikrincə, çəkiniləsi xoşagəlməz işlər həddindən artıqdır. Ancaq, onların 
hamısı on məsələdə toplanmışdır. Bunlara “onluq zəncirlər” deyilir. Bu zəncirlər 
insanın səadət və qurtuluşa nail olması yolunda maneədirlər. Onları tam qətiyyət və 
iradə ilə qırıb atmaq lazımdır. Həmin on zəncir aşağıdakılardır: 
1. Nəfsi sevmək; 
2. Şəkk-şübhə; 
3. Dini ayinlərdə adətlərə inam və rəsmiyyətçilik; 
4. Şəhvət; 
5. Qəzəb; 
6. Yenidən doğulma və ideal vəziyyətdə tənasüx arzusu; 
7. Yenidən doğulub mücərrədlər aləmində yaşamaq arzusu; 
8. Təkəbbür və qürur; 
9. Xudbinlik və eqoizm; 
10. Cəhalət və nadanlıq. 
Öz nəfsini bu zəncirlərdən xilas edə bilən kimsə əslində ozünü hər arzu, təmənna, 
aludəçilik və asılılıq əsarətindən təmizləyib mütləq sakitlik və asayişə nail olar. 
Budda bu məqama çatmaq üçün səkkiz mərhələdən ibarət olan seyr-süluk 
üslubunu təqdim edir: 
1. Düzgün iman; Burada dördlük təşkil edən ana həqiqətə tam iman və öz həyatını 
ona uyğun qurmağa əzm və iradə göstərmək nəzərdə tutulur; 
2. Düzgün düşüncə; Burada cismani şəhvətlərin tərk olunması məsələsində 
dönməz əqidə, başqalarına qarşı həqiqi məhəbbət bəsləmək, canlılara əzab-əziyyət 
verməmək və bədbəxtliyə səbəb olduğuna görə arzuları tərk etmək başa düşülür; 
3-4. Düzgün danışıq və Düzgün rəftar; Burada əbəs və yersiz sözlərdən çəkinmək, 
xoşagəlməz əməlləri tərk etmək nəzərdə tutulur. Buna əsasən, insan bütün 
yaranmışları sevməli, sədaqətli dostluğu ilə öz rəftar və sözlərində onlara 
məhəbbətini göstərməlidir; 
5. Düzgün yaşayış; Yə'ni hər bir şəxsin müəyyən bir məşğuliyyəti, peşəsi olmalı, 
öz enerjisini və vaxtını ona sərf etməlidir. Əlbəttə, bu peşə və məşğuliyyət 
buddizmin əsas prinsipləri ilə ziddiyyət təşkil etməməlidir. Məsələn, qəssablıq 
birinci əxlaqi prinsipə, yə'ni canlıları öldürməmək əqidəsi ilə uyğun gəlmir və ona 
görə də tərk edilməlidir; 
6. Düzgün sə'y; Hər bir şəxs haqqı batildən, zərərli istəkləri faydalı məqsədlərdən 
ayırd etmək, xoşagəlməz meylləri bəyənilən bağlılıqlardan seçmək üçün öz fiziki və 
əqli gücünü işlətməlidir; 

---

93 
7. Düzgün düşüncə; Hər bir şəxs öz təfəkkür və düşüncə qüvvəsini davamlı 
müsbət vərdişlərə öyrətməli, sutkanın müəyyən saatlarını ali-insani məqsədlər 
barəsində düşüncə üçün ayırmalıdır; 
8. Düzgün müraqibə. Bu son mərhələdir və onun əsnasında bu yolu gedən şəxs 
Buddanın öyrətdiyi həqiqətlər ətrafında davamlı təmərküz və müraqibə yolu ilə 
(dörd həqiqət) ərhət (kamil insan) adlanan məqama çatır. Bu halda salik və rahib tam 
fənalığa və mütləq paklığa (nirvanaya) nail olur. 
Bura qədər bəyan olunanlar buddizmin əxlaq və davranış təlimlərinin mənfi, 
məhrumedici xarakterli prinsipləri idi. On üçüncü dərsdə qeyd olunan on ideoloji 
prinsip isə bu ayinin mənfi xüsusiyyətlərinə aiddir. Ancaq bu dində müsbət əxlaq 
normaları da nəzərdə tutularaq tə'kid olunmuşdur. Bu xüsusiyyətlərdən biri də ərhət 
məqamına çatmağın əlamət və sifətlərindən sayılan yaranmışlara mərhəmət və 
hamıya qarşı xeyirxahlıq hissidir. Bu məqama nail olan şəxs xoş məram, daxili saflıq 
və pak qəlblə bütün insanlar üçün xeyir və yaxşılıq istəməlidir. Budda bu barədə belə 
deyir: