Sh. Sodiqova

Maktabgacha yoshdagi bola 
. , . 
, . , 
. . .
. . 
. 
. . 
nishiga biologik va ntim oiy om illarnm g
shaxsi n v o jlan ish ig a ta sir 
. . : 
. ? . 
, ' . . . .. , *
ta siri o'rtasidagi m unosabatni belgilash- 
etu vch i om illar 
, . . 
. 
,
ga oid m unozara ко pdan buyon davom
etmoqda: insonning shaxs sifatida rivojlanishida ijtimoiy hodisalarning
ta ’siri kuchli b o ‘ladimi, yoki tabiiy om illar yetakchi o ‘rin tutadim i? Balki
tarbiyaning ta ’siri yuqoridir? U lar o ‘rtasidagi o ‘zaro m unosabat qanday?
F anda 
b iolo gikyo ‘nalish
deb nom langan nuqtayi nazar yetakchi o ‘rin- 
lardan birini egallab, uning vakillari Arastu, Aflotunlar tabiiy-biologik 
om illarni yuqori q o ‘yadilar. Ular tu g ‘ma imkoniyatlar, taqdir, tole har 
kim ning hayotdagi o ’rnini belgilab bergan, degan g'oyani ilgari suradilar.
X VI asr falsafasida vujudga kelgan preform izm oqimi nam oyondalari 
esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtim oiy m uhit 
va tarbiyaning rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim -
bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan b o ‘lib, uning nam oyonda­
lari, ong va aqliy qobiliyat nasldan-naslga o 'tib , insonga u tabiatan beril­
gan, deyishadi. M azkur ta ’lim ot vakili am erikalik olim E.Torndaykdir. 
Preform izm oqimi va uning vakillari D.Dyul, A.Kom be ham shaxs 
rivojlanishini biologik nuqtayi nazardan asoslaydilar. Ular rivojlanishni 
faqat m iqdoriy o ‘zgarishdan iborat, deb qaraydilar. N aslning rolini 
absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi aham iyatga ega deb 
biladilar. Demak, bir guruh xorijiy olim lar rivojlanishni biologik (nasliy) 
om ilga bog‘laydilar.
B iologik oqim ga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishini ijtimoiy 
omil bilan belgilaydilar. Bu oqim vakillari bola shaxsining jism oniy, psi- 
xik rivojJanishi u yashaydigan m uhitga b og‘liq deb k o ‘rsatadilar. 
M uhit
42

---

deganda odam yashaydigan sharoitdagi barcha tashqi ta ’sir tushuni- 
ladi. Shu nuqtayi nazardan tarbiya tufayli bolani o ‘zi yashaydigan ijti­
moiy sharoitga m oslashtirish mum kin, degan xulosa kelib chiqadi. U lar 
ijtim oiy m uhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydilar. Demak, 
odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, taraqqiy etib borishi, uning 
shaxs b o 'lib kam olga yetishida nasi (biologik omil), ijtimoiy m uhit (bola 
yashaydigan sharoit), shuningdek, m aqsadga m uvofiq amalga oshadigan 
tarbiya ham birdek aham iyatga ega. B u om illarning ta ’sirini aniqlashda 
ilg ‘or pedagog olimlar, psixolog va faylasuflar ta ’lim otiga suyaniladi.
Falsafada shaxsni jam iyat bilan bog ‘liq b o ‘lgan ijtim oiy hayotdagi 
m urakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning m a ’naviy boyligi uning 
m unosabatlariga bog'liq, deb hisoblaydilar.
Haqiqatdan ham, shaxs m ehnat faoliyati zam inida rivojlanadi, kam ol­
ga etadi. Inson sharoitni, sharoit esa odam ni yaratadi. Bu esa o ‘z nav- 
batida inson faolligini nam oyon etadi. Zero, shaxs m a ’lum ijtim oiy h a­
yot mahsulidir. Jam iyat shaxs kam olotining m uayyan im koniyatlarini 
ro ‘yobga chiqarishi yoki y o ‘q qilishi m umkin.
Shaxsga 
ijtimoiy muhitning
ta ’siri ham m uhim. Bu tarbiya orqali am al­
ga oshiriladi. Ya'ni. birinchidan, tarbiya ta'sirida m uhit bera olm agan bi­
lim, m a’lum ot egallanadi, m ehnat va texnik faoliyat bilan bog‘liq k o ‘nik- 
m a va m alakalar hosil b o ‘ladi.
Ikkinchidan, tarbiya tufayli tu g ‘m a kam chiliklar ham o ‘zgartirilib, 
shaxs kam olga yetadi.
Uchinchidan, tarbiya yordam ida m uhitning salbiy ta ’sirini ham у o ‘ qo- 
tish mumkin.
To‘rtinchidan, tarbiya kelajakka qaratilgan m aqsadni belgilaydi.
Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta ’sir etadi, bunday tarbiya 
doimiy va uzluksizdir.
Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham yetakchi 
o 'rin g a ega bo'lib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, ijtimoiy m uhit ta ’sirida har 
tom onlam a rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin.
Zam onaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir 
to ‘rt yondashuv
qaror topgan:
1. 
B iologik yondashuv -
inson tabiiy m avjudot b o ‘lib, uning butun 
xatti-harakatlari tu g ‘m a instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jam iyat 
talablariga b o ‘ysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham 
nam oyon qilib boradi.
43

---

2. 
Ijtim oiy yondashuv -
inson biologik m avjudot sifatida tug'iladi, 
faqat hayotiy faoliyati davom ida boshqalar bilan doim iy m uloqot va 
ijtim oiy guruhlarning ta ’siri ostida ijtimoiylashadi.
3. 
P sixologik yondashuv
- insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, 
fikrlash kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning yo'nalganligi-qiziqishlari, 
qobiliyatlari ijtim oiy hodisa sanaladi.
4. 
Yaxlit yondashuv -
shaxs yaxlit tavsifga ega b o ‘lib, uning rivojiga 
nafaqat uning faoliyatidagi o ‘ziga xosliklar, balki turm ush tarzi ham ta ’sir 
ko'rsatadi. Shu bilan birga ijtimoiy hayot natijalari - motiv, maqsad, 
qiziqish kabilar ham uning rivojlanishida m uhim rol o ‘ynaydi.
_ 
M uayyan bir yosh davriga xos boT-