Sh. Sodiqova

bilish ga do ir
v a kom m unikativ.
K o m m u n ik a tiv sa v o llar bola to m o n id an o 'z in in g
hay ratig a k attalarn i ja lb etish, u lar b ilan alo q a o ‘rn atish m a q sad id a beri- 
ladi. M asalan, t o ‘rt y o sh li A lish er d ad asid a n s o ‘raydi: “ Siz k ic h k in a b o ‘1- 
g an ig izd a q o ro n g 'i x o n ag a bir o ‘zin g iz k irish g a q o 'rq q a n m isiz ? ” B o lalar 
to m o n id an b erilg an bu kabi sav o llarg a tu sh u n arli ta rz d a ja v o b berilishi 
u lardagi q o 'rq u v , hay ratla n ish hissini b a rta ra f etib, o ‘zini b o siq v a dadil 
tu tish ig a y o rd a m beradi.
Vaqt o 'tib b orishi bilan b o la larn in g b ilish m o tiv lari bilan b o g ‘liq 
sav o llari ham o 'z g a rib boradi. Ik k i-u ch y o sh li b o lalarn i k o 'p ro q narsa- 
b u y u m larn in g n o m lan ish i, u larn in g x u su siy atlari qiziqtiradi. U lam in g
savollari k o 'p in c h a nim a? kim ? qand ay ? qaverda? so ‘ro g ‘lari tarzid a 
beriladi. M asalan. uch yoshli E ly o r s o 'ra y d i; “B u n im a? B u d u rb in m i? 
B u k im ga, m e n g am i?”
K atta m a k tab g ach a y o sh (4 -4 ,5 y o sh )d ag i b o lalar u ch u n tevarak- 
atro fd an o lg an taassu ro tlarin i faol fikriy q ay ta ishlash xos. U lam in g
sav o llari n a rsa -h o d isalar orasid ag i alo q a va m u n o sab atlarn i bilish, 
ta sa v v u rla rin itiz im lash tirish , ulardagi o 'x sh a sh lik , um u m iy lik v a fa rq la rn i 
to p ish g a y o ‘naltirilg an b o 'la d i. B e rila d ig an sav o llar ham m u rak k ab lash ib
boradi v a “n eg a?”, “n im a u c h u n ? ” ta rz id a ifoda etiladi. S h unday tarzd a 
to 'r t y arim y a sh a r b o la so 'ra y d i: “N im a g a q u yosh qizdiradi-yu, oy esa 
isitm ay d i? “N im a u ch u n o d am lar u y d a yash ay d i, h ay v o n la r k o 'c h a d a
ham y u rav erad i-k u ?” B esh -o lti y o sh li bolalar u ch u n b iro n n arsa-h o d isa 
haqidagi zan jirsim o n sav o llar xos: “B u lu tla r n im a d a n hosil b o 'la d i? N e ­
ga ular osm onda suzib yuradi? B ulutlar qanaqa qilib y o m g 'ir b o 'lib yerga 
y o g 'a d i? N im a u ch u n bu lu tlar oq, qora ran g lard a b o 'la d i? Siz bulutni u sh ­
lab k o 'rg a n m isiz ? B ulutni idishga solib q o 'y sa b o 'la d im i? "
B ola tom onidan b eriladigan savollarning k atta hajm i to 'rt-b e sh yoshga 
to ’g 'ri keladi. K atta m aktabgacha yosh d a bolaning savollari nisb atan ka- 
m ayib boradi. B u n in g sababi bolaning savollarga o 'z kuchi bilan jav o b
topishga intilishi bilan birga, aksariyat hollarda ota-onalarning bola bergan 
savollarga jav o b berm asdan, u n ing savollaridan norozi b o 'lish id ir. N atijad a 
b olada savol bersam , dakki eshitam an degan ta s a w u r hosil b o 'lad i. B u
esa, bolaning qiziquvchanligini v a bilishga qiziqishining pasay ish ig a olib 
keladi.
B olalarning savollariga ja v o b berishda quyidagi jih a tla rg a alohida 
e ’tib o r qaratish m aq sad g a m uvofiq:
95

---

1. Yodda tu tish lozim ki, bola savolni o ‘zi ishongan k ishiga beradi. 
B unday x u lo sag a u k attalarning o ‘zi to m o n id an b erilgan savollarga m u n o ­
sabatlari asosida keladi. S huning uchun b o la savollarini kim diq q at bilan 
tinglab, jid d iy va qiziqarli ja v o b bersa, o ‘sh a k ish ig a beradi. A n a shu 
sababli b o la to m o n id a n b erilgan savollarga hurm at bilan, eh tiyotkorona 
m unosabatda b o ‘lib ja v o b berish kerak.
2. B o la to m o n id an b erilgan savolning n im a m aq sad d a berilayotgani. 
bolani n im a ajab lantirayotganligiga e ’tib o r berish zarur. K o ‘p incha bola 
tom o n id an berilay o tg an bilishga oid savollar ham kattalar bilan m ulo q o tg a 
kirishish, o ‘zining em otsional holatiga ja lb etish uchun xiz m at qiladi.
3. B o la to m o n id an beriladigan savollarga qisqa v a aniq ja v o b berish 
lozim . M azk u r ja ra y o n d a bolaning aqliy rivojlanish darajasini h iso b g a 
olish, uning hayotiy tajrib asig a e ’tibor qaratish talab etiladi.
4. B olaning savoliga o x irig ach a to 'liq ja v o b b erishga shoshilm aslik 
kerak. A ksincha, bu b o iad a yangi savollarning paydo b o 'lish ig a olib keladi.
5. B olalarning savollariga ja v o b b erishda u n ing o ’zining m unosabatini 
ham bilish m aq sad g a m uvofiq. Shu m aqsadda “ Sen o ‘zing n im a deb 
o ‘ylaysan? Sening fikringcha, qanday b o ‘lishi m u m k in ?” kabi savollardan 
foydalanish zarur. B olani birgalikda o ’y lashga undash, uni suhbatga ja lb
etish foydali.
6. B olaning savollariga jav o b b erishda b olalar uchun yaratilayotgan 
adabiyotlardan foydalanish sam arali. B u orqali bolani olam m anzarasi 
h aqida bilim lar beradigan m anbalar bilan tanishish, o ’qishga ja lb etiladi.
S hartli rav ish d a aqliy ta rb iy a vositalari ikki guruhga
. . .
. 
b o ‘linadi: b o lalarn in g faoliyati h am d a m o d d iy va