Sh. Sodiqova

Ijo d iy о 'yinlar
o ‘z tab iatig a k o 'ra tasviriy (g av d alan tira olish) tav sifg a 
ega b o i i b , u n d a b o lala rn in g te v a ra k -atro f haq id ag i ta s a w u rla ri, avval 
egallagan bilim lari aks etadi. 0 ‘y in la r ja ra y o n id a m av ju d b ilim lar yangi 
b osq ich g a k o 'ta rila d i: nu tq orqali ifodalanadi, shuningdek, um um lashadi, 
q ayta o 'z la sh tirila d i, takom illashadi. 0 ‘yin ja ra y o n id a m u lo q o t q ilish
orqali b o lalarn in g bilim lari oshadi, o ‘zaro bir-birlari b ila n fikr alm ashi- 
shadi, kattalarn in g m aslah atlarig a, q o ‘sh im ch a m a ’lu m o tlar olish uchun 
boshqa m anbalarga e 'tib o r qaratishadi.
B o lalarn in g aqliy riv o jlan ish id a shuningdek, 
kom pyuter o'yinlari,
m ultim ediali dctsturlar
ham alo h id a ah am iy at kasb etadi. B u g u n g i kun-
97

---

da axborot texnologiyalari ta ’lim sohasida ota-onalar, pedagogiar va 
boshqa m utaxassislam ing im koniyatiarini, xususan m aktabgacha ta'lim
yoshidagi bolalarga ta ’lim berish y o 'llarin i sezilarli darajada kengavtir- 
m oqda. Z am onaviy kom pyuterlardan unum li va sam arali foydalanish 
yosh bolalarning iqtidorlarini to ‘la ochilishiga va qobiliyatlarini tako- 
m illashtirishga yordam berishi. shubhasizdir. R iv o jlangan davlatlarda b o lj- 
larga m o ‘ljallangan kom pyuter dasturlarining k o ‘plab turlari ishlab chi- 
qilgan. R espublikam izda ham 2008-yildan boshlab “B ilim don” turkum idagi 
kom pyuter m ashg^ulot-o'yinlari ishlab chiqila boshlandi. Ana shu turkum
doirasida ishlab chiqilgan “R ang va shakilarni o ‘rganam iz” dasturi 3-5 
yoshli bolalarning aqliy rivoj lanishi uchun katta im koniyatlarga ega.
D asturdan foydalanish orqali bolalar quyidagi bilim larga ega bo‘lishadi:
1) oltita asosiy ranglam i (qizil, sariq, yashil, k o ‘k, oq. jigarrang) osonlik 
bilan o 'rg an ib oladilar;
2) ranglam i predm etlar bilan b o g ‘liqlikda “k o ‘rish” hissini rivojlan- 
tiradilar;
3) h a r bir rang haqida qiziqarli sh e ’riarni bilib oladilar;
4) to 'rtta asosiy shaklni (doira, uchburchak, to 'rtb u rch a k , teng lom onii 
to ’rtburchak) bir-biridan ajrata oladilar:
5) tu rli p red m etlard a shakilarni belgilay olish qo b iliy atin i rivoj lan- 
tiradilar:
6) p red m etlarn i turli x u su siy atla ri orqali guruhlay oladilar;
7) b erilg an p red m etlar ich id an m an tiq iy ortiqchasini aniqlay oladilar:
8) d astu r orqali b o lalarn in g flora (o 'sim lik ) v a fauna (hay v o n o t) dun- 
v o si b ilan y aq in d an tan ish ish lari t a ’m inlanadi;
9) m a y d a b o ‘lak lard ag i o ‘zaro uzviy b o g ‘liqliklarni aniq lash m alakasi 
rivoj lan ad i22.
D astu rn in g ran g v a shakllarini o ‘rgatuvchi sahifalarida b o lala rn in g
o ‘rganishlari oson b o 'lis h i u ch u n avval ikkita rang (yoki shakl) b irm a-b ir 
k o 'rsa tilib nom i aytiladi va jo y i o ‘zgai1irilib, u lar birin-ketin s o ‘raladi. 
S o ‘ralg an ran g (shakl) bola taralid an t o ‘g ‘ri k o ‘rsatilsa, u o lqishianadi va 
k eyingi ran g s o ‘raladi. U slubiy jih a td a n b olalarning t o ‘g ‘ri jas oblariru 
olq ish lan ish i ularda o ‘rg an ish g a ra g ‘batni oshiradi. B ordi-vu, b o la s o ‘ral- 
gan rangni n o to ‘g ‘ri b elgilasa, x ato g a y o ‘l q o ‘ygani bildiriladi v a qayta 
hara k at qilib k o ‘rishi s o ‘raladi.
22. Rang va shakilarni o ‘rganamiz. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun multimedia 
.dasturi. - Т.: "O ’zbegim dasturlari”. 2008. - 3-b.
98

---

D asturda b o lalar bilim ining ichki - d astu riy n azo rati prog ram m alash - 
tirilgan. D astu rd an fo y d alan ay o tg an b o lan in g y o ‘l q o 'y a y o tg a n xatolari 
tahlil qilib b o n la d i va b o la a d ash ay o tg an y o ’nalish d a x a to lar soni k o ‘- 
payishi bilan u n ing bilim ini m u stah k a m lav d ig an o ’y in boshlanadi.
D astu rd a bir q ator rasm larn i k ich ik b o T a k lard an t o ‘plab, y a x lit holga 
keltirish o 'v in i ham o 'rin olgan. B o la v azifan i t o 'g 'r i bajarsa rasm syuje- 
tiga m os ovoz eshittiriladi. Jam i y ig irm ata rasm ni kichik p arch alard an
to 'p la sh shart qilib beriladi. R asm larn in g av v alg ilari faqat to ‘rt b o 'la k k a
boMingan b o 'lsa , keyinroq olti b o ‘lak k a b o ‘lin g an rasm larn i y a x lit holga 
keltirish s o :raladi. D astu r ilk o 'rn a tiig a n d a olti rasm bu o ’yin u ch u n faol 
turadi. B olar ran g lar va shakllarni o ‘rganish b o ’y ic h a q o lg an m ashqlarni 
bajarish asn o sid a qolgan rasm la r ham faollashib boradi.
F ao iiy atn in g sam arali turlari (m ehnat, konstruktiv, tasv iriy ) fikrlashni 
rivojlantirishning keyingi rejalash tirilg an v azifalarin i am alg a o sh irish
uchun o ‘zig a xos im k o n iy atlarn i yaratadi. B o la o ‘zin in g am alga oshirgan 
harakatlari n atijalarini k o 'ra oladi. b ajarilayotgan ishning b osqichlari, uni 
am alga oshirish u su llarin i aniqlaydi.
M eh n at fao liy atig a aso slan g an aqliy tarb iy a b o lalarn in g sensor taj- 
ribalarini b o y itish g a y o ’naltirilgan: m ateriallar, u la m in g belgilari, x u ­
susiyatlari, am alg a oshirilgan fao liy at n atijasid a y u za g a k elad ig an o ‘z- 
g arish lar (qum su v sepilgach nam b o ’ladi; ch o p ilg an y e r y u m sh o q b o ‘lib 
qoladi, sovun su v d a k o ‘p iradi) b ilan tanishadi. B olalarda m ateriallar, 
m ehnat qurollari va v ositalari, m eh n atg a doir harak atlarn i bajarish 
haqidagi bilim 'lar tizim i shakllanadi.
Ayniqsa, q o ’l m ehnati ta s a w u r (shu ju m la d an , fazoviy), topqirlik, 
ijodkorlikni riv o jlan tirish u c h u n chek siz im k o n iy atlarg a ega.
Tabiat q o ‘y n id a am alga o sh irilad ig an m eh n at b ilish fao liy atid a alo h id a 
aham iyat kasb etib, bolalarni o ‘sim lik lar v a h av v o n o t du n y o sin in g o ‘ziga 
xosliklari bilan tan ish tirad i. sab ab -alo q ad o rlik larn i hosil qilishga, x u lo sa- 
lar chiqarishga, ta fa k k u r y u ritish g a y o rd am beradi.
Yer uchastkasida. ta b ia t b u rch ag id a o ‘sayotgan o 'sim lik larn i bolalar 
qiziqish bilan kuzatadilar, o ‘sim liklarning o ’sishi u ch u n m a ’lum sharoitlar 
(nam lik, y o m g ‘lik, issiqiik) zarurligiga ishonch hosil qiladilar. A n a shu 
tarzda tabiat q o 'y n id ag i m eh n at bolalarning nutqiy-m antiqiy fikrlashining 
shakllanishiga im kon beradi.
B ola hayotining dastlabki d av rlaridanoq m oddiy v a m a ’naviy m ad a­
niyat buyum lari aqliy tarbiyaning m u h im vositasi sifatida n am o y o n b o ‘la-
99

---

di. B unday m oddiy va m a ’naviy m adaniyat b u y u n ilarig a xilm a-xil o ‘yin- 
lar, o ‘yinchoqlar, tasv iriy sa n ’at, arxitektura, am aliy s a n ’at asarlari kiradi.
B u g u n g i k u n d a m ak ta b g ach a ta ’lim m u a ssa sa la rid a m illiy m ad an iy at 
d u rd o n alarid an aqliy ta rb iy a vo sitasi sifatid a k en g fo y d alan ilm o q d a. M il­
liy m ad an iy at d u rd o n ala rig a m illiy q o 'sh iq lar, raqs, x a lq o g 'z a k i ijodi. 
asbob-anjom lar, kiyim lar; m illiy urf-odatlar. bayram lar, m a ro sim lar kira- 
di. M illiy m ad an iy atn in g b ilish fa o liy atig a doir m azm uni n ih o y atd a boy 
b o i i b , tarb iy alan u v c h ilard a x alq n in g h ayoti va tu rm u sh tarzi, uning mil- 
liy qiyofasi. h u n arm an d ch ilig i v a b o sh q alar haq id ag i dastlabki tarix iy ta ­
sav v u rla r shakllanadi.
A qliy ta rb iy an in g yan a bir k om pleks ta v sifg a ega v o sitalarid an biri 
m u ze y lar (tarixiy. s a n ’at, o"lkashunoslik)dir. 2 008-yil ll- s v g u s td a
resp u b lik a m izd ag i O 'z b e k isto n tarixi d avlat m u zey i qosh id a "B o lalar 
m u z e y i” ochilgan. B o lalar m u zey i tasv iriy sa n 'a t, k u lo lch ilik , h u narm and- 
chilik, arx eo lo g iy ag a d o ir m ateriallar bilan jih o zlan g a n . A ynan m uzey- 
n in g o 'z id a b o lalar to m o n id a n turli b uyum larni y asash g a doir interfaol 
m a sh g ‘u lotlarni o ‘tk azish y o ‘lga q o ‘yilgan. B ularning ham m asi bolalar- 
n in g aqliy salo h iy atin i riv o jlan tirish g a xizm at qiladi. Shuningdek, liar bir 
m ak ta b g ach a t a ’lim m u assasalarid a kichik m u zey lar y aratish m aqsadga 
m uvofiqdir.
?
N A Z O R A T U C H U N SA V O L VA T O P S H IR IQ L A R
1. A qliy rivojlanish deganda nim a tushuniladi?
2. A qliy rivojlanishning tarkibiy qism larini sanab bering.
3. A qliy tarbiya tush u n ch asig a t a ’r if bering.
4. M aktabgacha taT im yoshidagi b o lalam i aqliy tarbiyalashning 
zaruriyati nim alardan iborat?
5. M ak tab g ach a ta ’lim yoshidagi bolalam i aqliy tarbiyalashning 
aso siy
vazifalariga nim alar kiradi?
6. S en so r tarb iy an in g m aq sad v a vazifalari nim adan iborat ?
7. S en so r etalo n larg a n im ala r kiradi?
8. M ak tab g ach a t a ’lim yo sh id ag i bolalarda fikrlashning qaysi turlarini 
riv o jlan tirish m uhim ah am iy atg a ega?
9. M ak tab g ach a t a ’lim yo sh id ag i b o lalarn in g aqliy tarb iy asid a qaysi 
b ilish ja ray o n lari m u h im rol o ‘y naydi?
1 0 0

---

10. M ak tab g ach a ta 'lim y o sh id ag i bolalarning nutqini riv o jlan tirish
qaysi fao liy at turlari asosida am alga oshadi?
11. M ak tab g ach a ta 'lirn y o sh id ag i b o lalard a bilishga q iziq ish va 
q iziquvchanlikm tarb iy alash d a n im alarg a e 'tib o r qaratish lozim ?
12. A qliy tarb iy a v o sitalarig a n im alar kiradi?
13. B o lalarn in g aqliy rivojlanishida k o m p y u ter o ‘y in lari, m ultim edia 
d astu rlarin in g ah am iyatini 
q a n d a y
b ah olaysiz?
14. M ak tab g ach a ta ’lim y oshidagi bolalar uchun m o ‘ljallangan qanday 
m u ltim ed ia dasturlarini bilasiz?
15. 0 ‘z bekiston tarixi davlat m uzeyi q o sh id a ochilgan "B o lalar 
m u z ey i”ga eksk u rsiy a uyushti ring va "B o lalar m uzeyi m en in g n ig o h im d a” 
m avzusida о ‘quv loyihasini tayyorlang.