Sh. Sodiqova

15-rasm.
Estetik tarbiya omillari.
Shuningdek, bolalarni borliqni va uning go'zalligini tahlil etib 
borishga o ‘rgatish lozim: “Seni k o ‘ylagingga qaysi rangdagi tufli mos 
tushadi, deb o ’ylaysan?”, “U yim iz devoriga k o 'p ro q qaysi rangdagi parda 
to ‘g ‘ri tushadi: k o ‘km i yoki yashil?”. M azkur holatda bolaning aynan 
javobining o 'z i muhim emas, asosiysi uning e ’tiborini rangning mos
144

---

kelishi yoki kelm asligiga qaratish, shuningdek, boiada u ham g o ‘zallik 
yaratishi m um kinligi haqidagi xulosani hosil qilishga erishishdir.
Estetik tarbiyaning eng m uhim omili - bu 
tabiatdir.
Tabiat bilan 
doim iy ravishda m unosabatda boTm ay turib, estetik jihatd an rivojlanish, 
estetik tarbiyani uyushtirish m um kin emas. B oshqacha aytganda, tabiat 
hech narsa bilan alm ashtirib bo'lm avdigan g o ‘zallik manbai. U estetik 
his-tuvg'u, kuzatuvchanlikni rivojlantirish uchun boy m aterial beradi. 
Ayniqsa, tabiat badiiy obrazlar orqali ifodalansa, yanada o ‘zining estetik 
jihatini yaqqol nam oyon etadi. M asalan, Quddus M uham m adiyning 
“B olari” she'rid a ana shu jihat yorqin aks etgan:
G ‘uv -g ‘uv uchar bolari,
D uv-duv uchar bolari.
Guldan gulga q o ‘nishib,
Sharbat ichar bolari.
Sen qadrdon d o ‘stimiz,
A saling yeb, o 'sd ik biz.
Yasab berayin quti,
B og‘cham izda qol, ari!
Jonajon tabiat estetik tarbiyaning qudratli vositasi boTib xizm at qiladi. 
Tevarak-atrofdagi tabiat g o ‘zalligi hatto eng kichik bolani ham quvon- 
tiradi. Uning tu y g ‘ular va xayollarda saqlangan g o ‘zalligi bolalikda 
ayniqsa, chuqur va yorqin idrok qilinadi, inson bularni butun hayoti 
davom ida esidan chiqarmaydi.
Sayr, ekskursiya vaqtida tarbiyachi bolalarning diqqatini tabiatning 
rang-barangligiga, uning o ‘zgarishi va u y g ‘unligiga qaratadi, tabiat 
hodisalariga qiziqish u yg‘otadi, unga m uhabbat va ehtiyotkorlik m unosa- 
batini tarbiyalaydi, asrab-avaylashga o‘rgatadi. B ularning ham m asi bo la­
larning estetik didlarini tarbiyalaydi, ular kishilam ing m ehnat natijalarini 
yaqqol ko ‘rib, atrofdagi g o ‘zallik inson m ehnati tufayli yuzaga kelishiga 
ishonch hosil qiladilar. M ana shu jihatdan estetik tarbiyaning yana bir 
vositasi sifatida 
mehnat
yuzaga chiqadi.
M aktabgacha ta ’lim m uassasasi yer m aydonchasi va tabiat 
burchagidagi o 'sim lik va hayvonlam i kuzatish ham da parvarish qilish 
bolalarda estetik idrokni, ularga nisbatan to ‘g ‘ri m unosabatni, g o ‘zallik 
yaratish xohishini shakllantiradi ham da q izg 'in faoliyatga undaydi. 
Yilning yoz fasllarida polizda, gulzorda, yer m aydonchasida m ehnat 
qilish jarayonida ham bolalar estetik zavq oladilar. K uzda o ‘z mehnati
145

---

m evasini yeyish bolaga alohida estetik huzur bag'ishlaydi. Dala va 
bog'larga sayrga borganda tabiatning go ‘zalligi va boyligidan, u yerdagi 
dehqonlarning yaratuvchilik m ehnatlaridan benihoya zavqlanishadi.
Estetik tarbiya vositalari orasida 
san ’at
m uhim o ‘rin egallaydi. S an’ at
- ijtimoiy ong va faoliyatning o ‘ziga xos shakli b o ‘lib, tevarak-atrof va 
borliqni badiiy obrazlarda aks ettirilishidir.
Estetik tarbiyaning eng m uhim omili sifatida san ’at nafaqat badiiy 
qadriyatlarni idrok qilish, balki ularni yaratishni ham o ‘z ichiga oladi. 
Badiiy qadriyatlarni yaratishga jam iyat a’zolarining, ayniqsa, yosh 
avlodning faol ishtirok etishi ularda estetik did-farosat va talab-ehtiyoj- 
larning rivojlanishiga, ijodkorlik qobiliyatlarini ra g ‘batlantirishga olib 
keladi.
M aktabgacha ta ’lim m uassasalarida bolalarni estetik jihatdan 
tarbiyalashda san’atning xilm a xil turlari va janrlaridan, xususan m usiqa 
va tasviriy san’atdan foydalaniladi.
Estetik tarbiyaning vositalaridan yana biri 
qo 'g'irchoq teatridir.
Q o‘- 
g 'irchoq teatri dunyoning k o ‘plab xalq va elatlariga qadim zam onlardan 
buyon m a’lum. U jam iyat hayotida m uhim aham iyat kasb etib kelgan. 
Q o ‘g ‘irchoq teatri har qaysi davlatda turli shaklda, turli hajm da, o 'z ig a 
xos tarzda taraqqiy etib, rivojlanib kelgan. M aktabgacha yoshdagi bo­
lalarni estetik tarbiyalashda q o ‘g ‘irchoq teatri vositasidan samarali 
foydalanish - bolalarning iqtidori, obyektiv borliq haqidagi tasavvuri, 
dunyoqarashini yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitni yaratishi 
bilan ahamiyatlidir. Yurtboshim iz ta ’biri bilan aytganda “Y oshlam ing 
m a’naviy olamini bolalikdan boshlab ezgu g ‘oyalar asosida shakllantirish 
va kam ol toptirish haqida gap borar ekan, yana bir m uhim m asala xusu- 
sida to ‘xtalib o 'tish o'rinli, deb o'ylaym an. U ham b o'lsa, dunyoga hay- 
rat k o 'z i bilan boqib, undan o'zich a m a ’no topishga intiladigan m urg'ak 
farzandlarim izning qiziqishi va hissiyotlariga m os q o 'g 'irc h o q va o'yin- 
choqlar ishlab chiqarish m asalasidir”.33 Zero, q o 'g 'irch o q teatri vositasida 
bolaning atrof-m uhit, hayot haqidagi tasavvurlari, taassurotlari, u yoki bu 
hodisalarni tushunish, go'zallikni k o 'ra bilish va his etishga m a’suliyat 
hissi oshadi.
Q o'g'irchoq teatrining bolalam i estetik tarbiyalashda nihoyatda kuch- 
li ta ’sir etishi uning soddaligi, odatdan tashqari jo'shqinlig i va q o 'g 'ir- 
choqligi, shuningdek, badiiy so'z, musiqa, qo'shiq, raqs, tasviriy san’at
33. Karimov I.A. Yuksak m a’naviyat-yengilm as kuch. -Т.: «M a'naviyat». 2008. 157-b.
146

---

kabi tarkibiy qism larning uzviy jipslashib ketganligi bola k o 'z o ‘ngida 
yaqqol nam oyon b o ‘lishidir.
M aktabgacha yoshdagi bolalarning q o ‘g ‘irchoq teatri vositasida estetik 
sifatlarini shakllantirish jarayonida quyidagi bosqichlarning amalga oshi- 
rilishi m aqsadga muvofiqdir:
1) o !tkazilishi rejalashtirilgan teatr oldi suhbati. B olalarda teatr qah- 
ramonlarining o'zig a xos tabiati, xatti-harakatlari haqidagi tasavvurlarini 
savol-javob asosida aniqlash;
2) teatr tom oshaning ta’sirchan, his-tuyg‘u v a m azm unga boy tarzda 
o ;tkazilishi;
3) teatr nam oyishidan so‘nggi suhbat. Bolalarning voqealar, ularning 
m azm un-m ohiyati haqidagi fikrlari;,~.
Shuningdek, m aktabgacha yoshdagi bolalarning badiiy didini o‘sti- 
rishda 
kitoblar
m uhim rol o ‘ynaydi. K itoblar faqat bolalarning yoshiga 
mos, mavzu, m azm un bilangina emas, shu bilan birga bayon qilish usuli 
ham da bezatilishi bilan ham ajralib turishi ju d a muhimdir.
Ayniqsa, ikki-uch yoshli bolalar uchun chiqarilgan kitoblarda so ‘z- 
lardan ko ‘rarasm larning ta ’siri katta b o ‘ladi. B ola kitobchadagi rasmlarni 
qayta-qayta o ‘z o ‘rtoqlariga, kattalarga, q o ‘g ‘irchog‘iga “o ‘qib” berish bi­
lan uning m azmunini o ‘z xotirasida mustahkamlaydi. Kitobdagi chiroyli, 
yorqin rasmlar bolalarning badiiy didini tarbiyalaydi.
Bolalar tom onidan eng ko ‘p o'qiladigan kitoblar 
ertaklard'w.
Ertaklar 
qisqa syujetli, tilining hayotiy va jonliligi bilan ajralib turadi. Bundan tash- 
qari ertak qahram onlarining bolalarga yaqin va tanish ekanligi ham ular bi­
lan birga hayratlanish, voqealam i qiziqish bilan eshitish im konini beradi.
Estetik tarbiya m aktabgacha ta ’lim m uassasalarida rasm chizish, qirqib 
yelimlash, loy ishi kabi faoliyatlar orqali am alga oshiriladi. A na shu 
nuqtayi nazardan bolalarni estetik tarbiyalashda 
tasviriy son ’at
muhim rol 
o ’vnaydi. Bolalarning badiiy-estetik tasaw urlari tevarak-atrofdagi jonli 
va jonsiz narsa-hodisalam i turli usullar (rasm chizish, qirqib-yelimlash, 
loydan narsalar yasash, tikish), an ’anaviy (akvarel bo‘yo g‘i, bo‘r, qalam, 
m o‘yqalam, flomaster, rangli qalam va iplar, qog‘oz, karton, yelim, igna) va 
noan’anaviy (paxta, gubka, barmoqlar yordamida, sham, g u g u rtch o ‘plari) 
vositalar orqali tasvirlashda nam oyon bo'ladi. Bularni badiiy-estetik 
savodxonlikning dastlabki elementlari sifatida qabul qilish mumkin.
34. Azizova Z. M aktabgacha katta yoshdagi bolalarda qo‘g ‘irchoq teatri vositasida 
axloqiy-estetik sifatlam i shakllantirish, — Т., 2010. - 4-b.
147

---

M aktabgacha yoshdagi bolalar tasviriy k o ‘nikm a va malakalarni oson 
o'zlashtiradilar. Ikki-uch yoshli bola qalam va m o‘yqalamni to 'g 'ri ushlash 
malakasini oson egallaydi, undan foydalanishni qiyinchiliksiz o ‘rganib 
oladi. Olti yoshda bola bir qancha k o ‘nikma va malakalar zaxirasiga ega 
bo ‘ladi va ulardan yangi predmetlam i tasvirlashda kerakli usullarni qo‘llab, 
mustaqil ravishda o ‘z aql-idrokiga tayangan holda foydalanishi mumkin.
w
x ... 
M aktabgacha ta 'lim m uassasalarida m usiqa