«Sosiologiya» fanidan o’quv-uslubiymajmua tuzuvchi: dos. Jo’rayev L. N. dos. Yusupov R. K. kat o’qit. Sherov M. B. Samarqand – 2015

Sosial institut – bu inson faoliyatining turli sohalarini tartibga soluvchi va ularni rollar va mavqyelar tizimiga kirituvchi rasmiy va norasmiy qoidalar, meyorlar tamoyillari, yo’l-yo’riqlarning turg’un majmuidir. Shunday qilib, biz Sosial institutni ikkita usul yordamida ifodalashimiz mumkin: bir tomondan meyorlar yig’indisi, ikkinchi tomondan – rollar va mavqyelar yig’indisi. Yuqorida qayd etilganlardan shuni xulosa qilib aytish mumkinki, ushbu ikkita tarif bir-biriga zid emas, aksincha, ular bir-birini to’ldiradi va bitta hodisaning turli tomonlariga urg’u beradi. Sosial institut butun jamiyat nomidan harakat qiladi. Institusional aloqalar bir paytning o’zida meyoriy ham hisoblanadi, chunki ular jamiyat tomonidan o’z azolarining u yoki bu ehtiyojlarini qondirish uchun o’rnatiladi. Sosial institutning mazmuniy va rasmiy tomonlarini ajratish mumkin. Mazmuniy tomondan Sosial institut u yoki bu ijtimoiy mavqye egalari xulq-atvoriining andozalari tizimi hisoblanadi. Rasmiy tomondan Sosial institut aniq ijtimoiy vazifani bajarish uchun moddiy vositalarga ega bo’lgan shaxslarning yig’indisi sifatida qaralishi mumkin. Sosial institutga quyidagi belgilar xos:
1) u xulq-atvorning to’g’ri turlarini belgilovchi ijtimoiy meyorlar va yo’l-yo’riqlarning to’plami sifatida mavjud bo’ladi;
2) u jamiyat mafkurasi va qadriyatlar tizimi bilan chambarchas bog’liq;
3) harakatlarning institusional turlari jamiyat tomonidan nazorat qilinadi, institutning o’zi esa individlarning xulq-atvorini nazorat qiladi;
4) Sosial institut zarur moddiy vositalar va zahiralarga ega bo’lib, ular tufayli institut asosida yotuvchi meyorlar va yo’l-yo’riqlar u yoki bu darajada muvaffaqiyatli bajariladi.
Har bir Sosial institut:
1) o’z faoliyatining malum darajada aniq shakllangan maqsadlariga;
2) individlarga belgilangan ijtimoiy mavqye va rollarning to’plamiga;
3) individlarning xulq-atvorini nazorat qiladigan sanksiyalar tizimiga;
4) ehtiyojlarni qondirishga yo’naltirilgan konkret xususiy vazifalarga ega (istalgan Sosial institut bulardan tashqari doim yana bir vazifaga ega bo’ladi – bu harakat qilayotgan individlar o’rtasidagi hamjihatlikni taminlash).
Sosiologiya birinchi navbatda:
1) jamiyatning asosini tashkil etuvchi ehtiyojlarni amalga oshirish (oila va talim institutlari);
2) moddiy hayot faoliyatni taminlash (iqtisodiyot institutlari);
3) ijtimoiy guruhlar va jamoalarning integrasiyasi (siyosiy va huquqiy-davlat institutlari);
4) manaviy qadriyatlarni quvvatlash va saqlash (madaniyat institutlari) hamda boshqalar bilan bog’liq bosh Sosial institutlarning faoliyati bilan qiziqadi.
Ijtimoiy hodisalarning tizimli-tuzilmaviy tahlilida « Sosial institut» tushunchasiga markaziy o’rin beriladi, u ijtimoiy tizimning asosiy maqsadlari va ehtiyojlari bilan o’zaro munosabatda bo’lish orqali odamlarning turli-tuman harakatlaridan mavhumlashgan faoliyatning eng muhim turlari va ijtimoiy munosabatlarini umumlashtirish imkoniyatini ko’zda tutadi. Shu manoda Sosial institut ijtimoiy hayotning alohida sohalaridagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi jamiyat ijtimoiy tuzilmasining yetakchi tarkibiy qismi sifatida ifodalanishi mumkin.