Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

6.  وَإِنَّ الَّذِينَ اخْتَلَفُواْ فِيهِ لَفِي شَكٍّ مِّنْهُ مَا لَهُم بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلاَّ اتِّبَاعَ الظَّنِّ ¹²¹¹

Bu ayet, Hz. İsa (a.s) konusunda ihtilafa düşen ve zanna dayanarak “onu öldürdük” diyen Yahudileri kınamaya dairdir.

Bu ayetin delaleti konusunda kendi iddiasına göre şöyle buyurmuştur:

Bu ayet, ihtilaf ve şüphe sırasında kendi zanlarını takip ettikleri için onları kınamıştır. Bu kınama, onun hakkında tartıştığımız şeyi de kapsamaktadır ve zanni istidlallerin hiçbirinin hüccet oluşturmadığına delalet etmektedir.¹²¹²

Delil getirdiği onuncu¹²¹³ ayet

 وَلاَ تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ وَالْفُؤَادَ كُلُّ أُولئِكَ كَانَ عَنْهُ مَسْؤُولًا ¹²¹⁴

ayetidir. Bu ayetin delaletini beyan ederken şöyle buyurmuştur:

Bu ayet, ilim ifade etmeyen bir şeyi takip etmeyi yasaklamaya dair apaçık bir nastır ve (ayetlerin) zâhiri de, itiraf edildiği gibi, tahminden başka hiçbir şeyi ifade etmemektedir.¹²¹⁵

Delil gösterilen on ikinci ayet, “إِن يَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ هُمْ إِلاَّ يَخْرُصُونَ”¹²¹⁶ ayetidir. Bu ayetin delaletini beyan ederken altıncı ve onuncu ayetin izahında zikrettiklerine ilaveten şöyle buyurmuştur: Zannı takip etmeyi kınamaya dair Allah’ın sözünü dinin usülü ile sınırlayanların belirttiği sorun söz konusu değildir. Çünkü bu sınırlamanın delili yoktur. Şüphelere verdikleri [bu tahsiste sarıldıkları] cevaplar gelecektir. [Bizzat kendileri] zikretmişlerdir ki, hâs sebep âmmı tahsis etmez. Öyleyse burada o sözü nasıl gözardı etmişlerdir? Buna ilaveten, usülde de zanni delillere veya öncüllerinden bazısı zanni olan delillere itimat edildiğini görmekteyiz. Özellikle fıkıh usülünde onlar için zanni olmayan delil bulunması uzak ihtimaldir.¹²¹⁷

On üçüncü ayetten on sekizinci ayete kadar hepsi bu kabildendir ve o ayetlerdeki istidlali bu ayetlerdeki gibidir. Bu bakımdan o ayetlerdeki istidlalini tek tek sıralamaktan kaçınıyor ve o ayetleri dipnotta belirtmekle yetiniyoruz.¹²¹⁸

Cevap:

Bu ayetlerin zannı izlemeyi yasakladığı ve kınadığına dair delaleti inkâr edilemez. Ama bu yasaklama ve kınamanın Kur’an’ın zâhiriyle istidlali kapsayıp kapsamadığı meselesi, herşeyden önce rivayetlerin zâhiriyle istidlalle çelişmektedir. Çünkü eğer Kur’an’ın zâhiriyle istidlal, zanni olduğundan dolayı bu ayetlerdeki kınamanın kapsamına giriyorsa, delil gösterenin de kabul ettiği gibi rivayetlerin zâhiriyle istidlalin de böyle olması gerekir.

İkincisi, Allah Teâla’nın Kur’an-ı Kerim’de Arapça ile ve halkın lisanıyla söz söylediği, meseleleri anlatırken izlediği metodun da insanların kendi diyaloglarında kullandığı metod olduğu ve halkın, aralarındaki diyaloglarda kelamın zâhirine göre hükmettiği; konuşanın, sözünün zâhirini maksadının delili yaptığı ve muhatapların da konuşanın sözünün zâhiriyle onun maksadını keşfettikleri gözönünde bulundurulmalıdır. Bu iki nokta hesaba katıldığında ayetlerin zâhirinin, derinlemesine araştırmadan sonra ve herhangi bir kayıt ve karine almadıkları tespit edildiğinde Allah Teâla’nın muradını keşfetmeyi sağlayacağı ve onunla istidlalin zanni olmadığı, dolayısıyla kınamanın da kapsamına girmediği anlaşılacaktır. Ayrıca zanni bile olsa Allah onunla istidlale ve ona itimat etmeye ve kendi muradının kâşifi olarak kullanmaya izin vermiştir. Bu ayetlerdeki yasaklama ve kınama ise müstesnadır. Allah’ın iznini, insanların delil getirme metodundan, böyle bir zanna itimat duyulmasından ve bu yöntemin Yüce Allah tarafından reddedilmemiş olmasından çıkarmak mümkündür. Bu zâhir karşısında belki bir kayıt ve karine bulunduğu ama ortadan kalktığı veya bizim onu bulamadığımız ihtimaline önem verilmez. Çünkü insanlar diyaloglarda ve yazışmalarda böyle bir ihtimali hesaba katmazlar. Araştırmadan sonra ve zâhir karşısında bir karineye ulaşma umudunu kaybettiklerinde konuşanın sözündeki zâhirin onun muradını ortaya koyduğunu kabul eder ve onunla hükme varırlar. Bu metodun Allah ve Peygamber tarafından reddedilmediği dikkate alındığında bu yöntemi Allah ve Peygamber’in de teyit ettiği anlaşılmış olacaktır.