Tefsir ekolleri I. Cİlt ilk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri

El-Burhan Fi Tefsiri’l-Kur’an

Kimi zaman kısaca “Tefsir-i Burhan” olarak da zikredilen bu kitap, bir kez 2 cilt ve 1148 sayfa¹⁵⁵¹, bir kez sayfa sayısı 1983’e varan 4 cilt halinde¹⁵⁵² ve nihayet en son Beyrut’ta Müessese-i E’lami tarafından 8 cilt ve 4448 sayfa olarak basılmıştır. Bu kitabın özelliği, rivayetlerin kaynaklarını sayfaların altında zikretmesidir.

Bu tefsir, ayetlerin zeylinde rivayetlerin zikredilmesiyle yetinmiş mutlak rivayet tefsirlerinden biridir ve Şia’nın rivayet ve mecmua tefsirlerindendir. Çünkü kitabın müellifi, Şia’nın ünlü âlimlerinden Seyyid Haşim Bahrani onun rivayetlerini Şia’nın 54 kitabından¹⁵⁵³ ve Ehl-i Sünnet’in bazı kitaplarından¹⁵⁵⁴ toplamıştır. İçinde, şu an elde bulunmayan kitaplardan da rivayet nakledilmiştir.¹⁵⁵⁵ Hatta Bihar’da da ondan rivayet nakledildiği söylenmiştir.¹⁵⁵⁶ Bu kitabın rivayetleri esas itibariyle Şia tarikiyledir. Fakat bazen Ehl-i Sünnet tarikiyle de Ehl-i Beyt’ten rivayetlere muvafık veya onların faziletlerine dair rivayet nakletmiştir.¹⁵⁵⁷ Bu tefsirde, tıpkı Şia’nın diğer rivayet tefsirlerinde olduğu gibi ağırlık olarak Allah Rasülü’nden (s.a.a) ve Masum İmamlardan (a.s) nakledilmiş rivayetleri zikretmekle yetinilmiş, Ehl-i Sünnet tefsirlerin ve Tefsir-i Furat’ın aksine sahabe ve tabiine ait tefsir görüşleri nakledilmemiştir. Elbette ki müellif bu tefsirin başında şöyle demiştir: “Nadiren [kimi konuları] İbn Abbas’tan da nakledeceğim. Çünkü o, Müminlerin Emiri’nin (a.s) talebesiydi.”¹⁵⁵⁸ Yine şöyle demiştir: “Eğer bir ayetin tefsirinde Ehl-i Beyt’ten (a.s) senedli sarih bir rivayete ulaşamazsam sika Ali b. İbrahim’in kendi tefsirinde yer verdiğini zikredeceğim. Çünkü o rivayet İmam Sadık’a (a.s) aittir.”¹⁵⁵⁹ Bu tefsir hicri onbirinci yüzyılda Şah Süleyman Bahadır Han Safevi zamanında telif edilmiş ve tamamlanması hicri 1095 senesini bulmuştur.¹⁵⁶⁰

Hatırlatmak gerekir ki hicri beşinci yüzyılda Ali b. İbrahim Said Havfi (vefatı hicri 430) tarafından on cilt halinde telif edilmiş el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an adındaki tefsir başka bir tefsirdir. O beşinci yüzyılda, bu ise onbirinci yüzyılda yazılmıştır. Onun müellifi Mısırlı ve görünüşe bakılırsa Sünni, bunun müellifi ise Bahreynli ve Şii’dir. O tefsir edebi ve içtihadi tefsir, bu ise mutlak rivayet tefsiridir.¹⁵⁶¹

Müellif

Hiç tereddütsüz ve ihtilafsız el-Burhan fi Tefsiri’l-Kur’an’ın müellifi Seyyid Haşim Bahrani’dir. Meşhur kitabiyatçı Ağa Bozorg Tehrani ondan “Bahreyn’in allamesi Seyyid Haşim b. Süleyman b. İsmail b. Abdulcevad Hüseyni Bahrani Tubeli Ketekani” (vefatı 1107 veya 1109) şeklinde bahsetmiş; bu kitabı onaylayarak ve herhangi bir ihtilaf nakletmeksizin onun telifi olarak tanıtmıştır.

O, Bahreyn’de Ketekan Tubel’de doğmuş, 1107 veya 11097 senesinde Naim kasabasında vefat etmiş ve Tubeli’ye nakledilerek orada defnedilmiştir. Kabri ünlüdür.¹⁵⁶²

Seyyid Murtaza’nın torunlarından olduğu ve bazı kitaplarının arkasında nisbetini Seyyid Murtaza’ya kadar zikrettiği söylenmiştir.¹⁵⁶³

Onun çağdaşı olan Şeyh Hürr Amuli¹⁵⁶⁴, onu tefsir, Arapça ve ricale vakıf bir fakih, fazıl, âlim, mahir ve mudakkik olarak tanıtmış ve şöyle demiştir: “Kur’an tefsirinde büyük biriydi, onu gördüm ve ondan rivayet ettim.”¹⁵⁶⁵

Hadaik sahibi onun hakkında şöyle buyurmuştur: “Fazıl, muhaddis, haberlerde birikim sahibi ve kuşatıcı biriydi. Rivayetleri toplama ve konuya vakıf olmada şeyhimiz Meclisi (r.h) dışında kimse onu geçememiştir. Onun bilgi ve birikimine şahitlik eden çok sayıda kitap telif etmiştir. Fakat küçük bir meselede bile olsa şer’i hükümlerin fetvasına dair ait bir kitaba ulaşamadım. Kitapları derleme ve teliften uzaktır, bilebildiğim kitaplarından hiçbirinde görüş tercih etme, konudan bahsetme, bir kavil ve mezhep seçme hakkında söz söylememiştir. Bunun, görüş ve istidlal mertebesi bakımından onun ilmi seviyesinin eksikliği sebebiyle mi, yoksa vera ve dindarlığı nedeniyle mi olduğunu bilmiyorum.”¹⁵⁶⁶

Fakat Mirza Abdullah Efendi, teliflerinden biri olan el-Tenbihat’ı tanıtırken şöyle demiştir: “el-Tenbihat kitabı fıkıh hakkındadır. Bu büyük ve güzel kitap fıkhın son babına kadar meselelerde istidlalleri içermektedir.”¹⁵⁶⁷ Bu telif, onun görüş ve istidlal ehli bir fakih olduğunun delilidir.

Cevahir sahibi, adaleti nefsani meleke kabul eden kimsenin kavlinin zayıf olduğunu açıklarken şöyle buyurmuştur: “Bu görüşe göre şahsi adalete hükmetmek, Mukaddes Erdebili ve Seyyid Haşim gibi örneklerde onların hallerine ilişkin nakledilenler itibariyle olan hariç, hiçbir zaman mümkün olmayacaktır...”¹⁵⁶⁸

Cevahir sahibinin bu sözü, onun takva ve verasının şöhretinin büyüklüğünü göstermektedir. Mirza Abdullah şöyle demiştir: “Çoğu dini ilimler üzerine olan 75 telifi vardır.”¹⁵⁶⁹

Bu tefsirden başka, aşağıda adları belirtilen ona ait dört tefsir kitabı daha zikredilmiştir: