Tolunoğulları

Bîrûnî yukarıdaki görüşü tenkit ettiğine göre ekvator kuşağı, kuzey ve güney yarım küredeki mevsim farklılıkları konusundaki bu tespitinin kendine özgü olduğunu ve daha önceden bilinmediğini düşünmemize imkân vermektedir.

Bîrûnî, Çin’in, konum itibariyle kuzey yarım kürede olduğu için ekvatorun güneyine uzanmadığının, diğer taraftan boylam olarak içinde yaşanan doğudaki en uzak ve en son ülke konumunda olduğunun farkındadır.147

Bîrûnî, “bazı insanlar, ekvatorda gece ve gündüzün eşit olduğu gibi havasının da aynı şekilde ılıman olduğu gerçeğinden hareketle buranın cennet olduğu ve burada meleklerin yaşadığı söylenerek kandırılmışlardır” cümlesiyle, ekvator kuşağında gece ve gündüzün eşit olduğunu diğer taraftan burada iklimin sabit kaldığını bildirmektedir.

Bîrûnî’nin ekvator, kuzey ve güney yarım küre ile ilgili tespitleri geçerliliğini günümüzde muhafaza etmektedir. O, 3 Ocak ve 4 Temmuz tarihlerinde dünyanın güneşe en yakın ve en uzak konumda bulunduğunu, 3 Ocakta güneş ışınlarının güney yarım küreye dik geldiğini ve bu tarihlerde dünyanın güneşe en yakın konumda bulunması sebebiyle ekvatorun altındaki ülkelerin daha sıcak olduğunu, güney yarım küredeki 65 enlemine kadar kuzey yarım kürede orta enlem iklimi görüldüğünü açık bir şekilde belirtmektedir148 ki günümüzde de bu bilgilerin doğruluğu kabul edilmektedir.

Bîrûnî insanların ağırlıklı olarak yaşadığı enlem hakkındaki görüşü de şöyledir: “Yaşadığımız coğrafyadaki insan ve medeniyetin dağılımına dikkat edersek bunların aynı enlem dairesi üzerinde olduğunu görürüz. Burada iklimsel şartlar aynı olduğu gibi medeniyet için gerekli olan vasıtalar mevcuttur. Burada atmosfer şartları da aynıdır. Bu enlem dairesinin bazı yerlerinde insanların yaşamamasını seçim özgürlüğünden, insanların başka bölgelerdeki insanlarla anlaşabilmelerinden veya bu bölgeye henüz insanın ayak basmamış olmasından başka bir şeyle izâh edemeyiz.”149

Irmakların Su Seviyeleri ile İlgili Tespitleri: Bîrûnî, Dicle, Fırat ve Nil gibi nehirlerin yaz ve kış aylarında su seviyeleri farklılık sebebine değinmektedir. Grek takvimine göre Nisan ayının 28’inci gününün özelliklerinden bahsederken Mısırlıların ve ûzkisûs/Eudoxus’un bu günde güney rüzgarının estiğini daha sonra dere ve ırmakların yükselmeye başladığını söylediklerini belirtir. Ancak Bîrûnî, Nisan ayında dere ve ırmakların sularının yükseldiğini kabul etmekle birlikte bütün ırmak ve nehirlerde aynı seviyede olmayacağını tam tersine birbirlerinden farklı seviyelerde olacağını belirtmekte ve konuyu şöyle izah etmektedir: “Dicle, Fırat ve diğer nehirlerde su seviyesi düşük iken Amu Derya’da yüksektir. Bunun sebebi, kaynakları soğuk bölgelerde olan bu ırmakların yazın fazla, kışın ise az su miktarına sahip olmalarıdır. Bu ırmakların suları en fazla kaynaklardan toplanır. Bu suların artış ve düşüşü çıktığı veya üzerinden aktığı dağlardaki karın yağış oranına bağlıdır. Şimdi şu çok iyi bilinir ki kar yağışı kış mevsiminde ve baharın başlangıcında diğer mevsimlere oranla daha fazladır. Kuzeye yakın ülkelerde bu mevsimde sular donar. Fakat havalar ısınmaya ve karlar erimeye başladığında Amu Derya’nın suları yükselir. Dicle ve Fırat ırmaklarına gelince, bu ırmakların kaynakları kuzeydeki yüksek dağlarda değildir. Yağan kar veya yağmur hemen ırmaklara aktığı gibi, kışın donmuş olan karlar baharın gelişiyle erimeye başladığı için kış ve baharda su seviyeleri yüksektir.”150

Dicle ve Fırat’ta su seviyesi düşükken Nil’de yüksektir. Çünkü Nil’in kaynağı Kamer dağlarındadır. Söylenildiği gibi bu dağ güney kürede Habeş şehri Üsvân’ın ötesindedir. Nil’in suları ya tam ekvatordan ya da ekvatorun güneyinden gelir. Bununla birlikte bu şüpheli bir durumdur. Çünkü daha önce belirttiğimiz gibi ekvator bölgesinde insanlar yaşamaz. Şu açıktır ki bu bölgelerde donma olmaz. Eğer Nil’in yüksek suya sahip olmasının sebebi yağan kar ise şu açıktır ki kar yağdığı yerde kalmaz direk Nil’e karışır. Fakat Nil’in suyunun yüksekliğinin sebebi kaynaklarsa, bu kaynaklar baharda bol suya sahiptir. Bu sebeple Nil yazın bol suya sahiptir. Çünkü güneş bize yaklaştığında Nil’in kaynaklarının bulunduğu bölgelerden uzaktır. Dolayısıyla bu ülkelerde kış mevsimi hüküm sürmektedir.151

D. Astronomi

İslamî Orta Çağlarda pek önemli astronomik çalışmalara rastlanmaktadır. Bu çalışmaların en bâriz tarafı, yapılan devamlı ve sistemli rasatlardır. Müşahedelerin eskisine nazaran daha hassas ve dakik aletlerle, daha doğru olarak ve daha ince teferruatla yapılması, belki daha önemli olarak da, Yunanlılarda görülmemiş devamlı rasatlara rastlanması bakımından İslamî çağlarda eskisine nazaran büyük bir terakki göze çarpar. Teleskop, mikrometre ve verniye gibi aletlerin henüz mevcut bulunmadığı bu zamanlarda rasat hassaslık ve dakikliğini artırmak için alet ebatlarının büyültülmesi yoluna gidiliyor, bu suretle rasat aletleri bir yerden bir yere kolayca nakledilemez hale geliyordu. Bir taraftan aletlerin portatif olmayışı, diğer taraftan da devamlı rasatların yapılması neticesinde rasathanenin ilk defa olarak Orta Çağ’da İslâmiyette sarih bir şekilde müesseseleştiğini görüyoruz. Fakat bütün bu bakımlardan büyük önem taşımasına rağmen, yeni teoriler ileri sürmek ve yeni terkipler yapmak bakımından, İslâmî Orta Çağ’ın büyük bir hayatiyet göstermemiş olduğuna şahit oluyoruz. Orta Çağ İslam astronomi çalışmalarında kozmolojik spekülasyonlara rastlanmadığı gibi, eski Yunan çağının Filolaos, Hiketas, Ekfantos, Eudoksos, Samoslu Aristarkos, Pontoslu Herakleides ve Hiparkos’unkiler gibi astronomide yeni çığırlar açan teorilerle de karşılaşmıyoruz. Umumiyetle büyük ve şümullu sentezler yapılmadığı gibi, eskiden ileri sürülmüş teoriler üzerinde de sistemli düşünme, araştırma ve tartışmalar olmamıştır. Ancak bu durumun istisnaları da yok değildir; ve bu istisnalardan biri de Bîrûnî’dir.152

Dünyanın Yaratılışı: Bîrûnî’ye göre dünya ve zaman sonradan yaratılmıştır; ve bir başlangıç tarihleri vardır. Ancak dünya ve zamanın başlangıç tarihlerini biz bilemeyiz. Bu konudaki cümleleri şöyledir:

“Akıl yürütme ve mantıkî tahlil yöntemini kullanarak dünyanın sonradan oluşu/hâdis konusunda karar kıldık. Dünya sonradan oluştuğuna göre içinde meydana geldiği periyodun bir başlangıcı vardır. Dünyanın başlangıcının olması veya bu tür var olma hadiseleri bize, dünyanın yaratılış tarihini anlamamıza yarayacak olan var oluş döneminin evrelerinin uzunlukları konusunda bir bilgi vermemektedir. Cisim ârazlardan soyutlanamaz. ârazlardan ayrı tutulamayan bir şeyin kendisinin de sonradan/hâdis olması gerekir. Yani cisim hâdistir, ezeli değil. Sonsuz bir ardıllık zincirine sahip olmak da mümkün değildir. Çünkü bu zamanın ezeli ve sonsuz olduğu gibi yanlış bir düşünceye sebep olur. Biz, zamanın geçen devreleri artırılmaya müsaittir; bir ile başlayıp belirli bir sınırda biten ölçülebilir her niceliğin kendisi de sonlu olmalıdır; ve zamanın da bir başlangıcı ve ilahi olarak belirlenmiş bir sonu vardır derken, zamanın da bir sınırı vardır, çünkü sınırsız olan bir şeyin hiç bir şeyle hudutlarının çizilmesi mümkün değildir demek istiyoruz. Belirli bir şekil alan veya tahakkuk etmiş olan zaman evrelerinin -yani geçen yıllar, aylar, günler ve onların uzunlukları- gerçekleşme şeklini zihnin, teşbih kullanarak anlaması mümkün değildir.”153

Bîrûnî’ye göre, dünya tanımlanmadan ve belirli bir varlık alemine mensup olmak üzere sınırlandırılmadan binlerce yıl önce meydana gelmiş olan zamanın başlangıcını bizim ölçülerimizle belirleyebilmemiz mümkün değildir.154 Ancak, dünya tarihini aydınlatma konusunda önceki devirlerden kalan fiziksel kalıntılar bilgi kaynağı olarak değerlendirilebilir.155 Bîrûnî, bu kalıntıları, şartların aynılığı inancına, yani “ayniyetçilik/uniformitarianism” hipotezine göre çözümlemeye çalışmaz. Aksine ona göre geçmişi yorumlama, onun ilkesini anlamaya bir temel teşkil eden, zamanın niteliksel doğasına bağlıdır.156 Dünyanın fiziksel kalıntıları konusundaki cümleleri şöyledir:

“Dünyanın içinde uzun zamanlar boyunca oluşan muazzam eserleri müşahede etmenin dışında yaratmanın şartlarını bilemeyiz. Örneğin, toprak ve kumla birleşerek birbirine yapışmış olan farklı renklerdeki yumuşak kaya parçalarından oluşan büyük dağları göz önüne alalım. Bu hadisenin üzerinde dikkatli bir çalışma, kaya parçaları ve çakıl taşlarının dahili ve harici çarpışmalarla dağlardan yuvarlanan taşlar olduğunu ortaya koyacaktır.

Kayalar, üzerlerinden çok miktarda sel akması ve rüzgarın esmesiyle yavaş yavaş yok olur. Yok olma önce kayaların köşe ve kıyılarında başlar. Bu sürtünme sonunda taş küresel bir şekil alır. Dağlardakilerin zıddına ovalarda küçük kum ve toprak parçalarını görürüz. Yumuşak parçalar ve çakıllar vadilerin yataklarında birikmesinden meydana gelen maddeye kum ve çamur karışır ve bir kütle oluşturur. Daha sonra üzerlerinden sellerin akmasıyla bu kütle vadilerin derinliklerine gömülür ve soğuğun tesiriyle taşlaşır. Dağların içindeki taşlaşmaya düşük ısı sebep olur. Bu durum taşların sıcaklığın tesiri altında yumuşamalarının sebebidir. Çünkü düşük ısıda oluşan bir şey sıcaklıkla oluşan bir şey de düşük ısı ile çözülür.”157 Bîrûnî, bahsettiği değişimler için uzun zamanlar gerektiğini 158 ifade etmekte, dolayısıyla dünyanın yaratılışından itibaren uzun bir zaman diliminin geçmiş olduğunu belirtmektedir. Ancak değişimin başlangıç ve bitişi konusunda net bir rakam verememektedir.

Dünyanın Küreselliği: Bîrûnî eserlerinin çeşitli yerlerinde dünyanın küresel olduğunu savunmaktadır. Örneğin, Aristo’nun, el-Âsâru’l-Ulviye adlı eserinden aldığı bir cümleyi yorumlarken şöyle demektedir “Bu görüş her ne kadar sistematik görünüyorsa da doğa olayları açısından değerlendirildiğinde doğru olduğu söylenemez. Fakat bazı yorumlar yapılırsa doğanın gerçeklerini izâh edebilir. Çünkü bu görüş temel astronomi kuralları üzerine kurulmuştur ki buna göre dünya küresel bir evren ortasında küresel bir şekle sahiptir. Bu durum dalgaların meydana getirdiği bozukluklar hariç suyun yüzeyinin de küresel olması gerektiğini açıkça ortaya koyar.”159

Bîrûnî dünyanın çevresinin okyanuslarla çevrili olduğunun da bilincindedir. “Şu da çok iyi bilinir ki eğer dünyanın bir parçası şiddetli bir güç tarafından koparılırsa ve bu parça merkez/ana karadan uzaklaşırsa çevresi su ile çevrilir160” cümlesi bu düşüncemizi desteklemektedir.

Yine devam eden cümlelerinde dünyanın küresel olduğunu açıkça şöyle ifade etmektedir. “Tevrat’ta ifade edildiği gibi dünya boş ve ıssız iken Allah’ın ruhunun suyun üzerinde gezindiğini düşünüyorum. Aynı ifade Kur’an’da da mevcuttur. ‘Onun arşı su üzerindedir.’161 Allah insanlığı yaratmaya karar verdiğinde önce dünyayı yarattı ve dizayn etti. Daha sonra dünyaya kendi doğal şeklini geliştirmesi için büyük bir güç verdi. Şunu kastediyorum ki dünya tamamen küreseldir. O aynı zamanda dünyanın bazı yerlerini suyun üstünde yükseltti. Bu durum suyun dünyanın çukur yerlerine akmasını sağladı.”162

Yer Merkezli Evren: Bîrûnî’nin yaşadığı asırda evren, dünyanın konumu ve şekli hakkında Batlamyus teorisi hakimdi. Bu teoriye göre, gökyüzü yıldızların yerlerinin değişmediği dönen bir küredir. Dünya ise bu kürenin merkezinde sabit bir konuma sahiptir. Dünyanın çevresinde ay, güneş ve gezegenleri taşıyan iç-içe bir dizi kristal küre vardır. Tanrısal bir düzen olarak algılanan bu sistem, ayrıca insana evrenin merkezinde olma onur ve gururunu sağlamaktadır. Ancak bu sistem salt bilimsel açıdan bakıldığında karmaşık ve tutarsızdır. M. Ö. III. yüzyılda Aristarkus adlı bir filozof şimdi “güneş sistemi” dediğimiz sistemin merkezinde dünyanın değil, güneşin yer aldığını ileri sürmüşse de163 böyle bir teorinin kabul edilmesi için henüz erkendir. İlk ve Orta Çağlarda, yeri kainatın merkezinde ve sükûnette gösteren jeosantrik teori tamamen hakim bir durumda olduğu için, diğer bütün görüşler yalnız ileri sürülme safhasında kalmış hiç bir zaman layık oldukları rağbeti görmemiş, takdir edilememişlerdi.164 Diğer taraftan güneş merkezli bir sistemin kabulü, dünyayı evrenin merkezi olarak kabul eden kutsal öğretiye karşı gelmek demekti. Nitekim XVI. yüzyılda Kopernik, 1473-1543, dünyanın merkezde sabit olmadığını, kendi ekseni çevresinde günlük, güneşin çevresinde yıllık dönüşler yaptığını söylediğinde kutsal öğretiye karşı geldiği iddiasıyla protestan liderler tarafından kınanmıştı. Galileo Galilei, 1564-1642, güneş merkezli sistemi savunduğu için 1616 yılında Engizisyon önüne çağrılmış, mahkeme edilmiş dediklerini inkar ederek ölümden dönmüştü. Yine, “Dünya’nın İki Büyük Sistemi Üzerine Diyolog” adlı eserini 1632’de yayınladığında ikinci kez Engizisyon önüne çıkarılarak tevbe etmeye zorlanan Galileo, bütün yazdıklarını inkar edip kendini lanetleyerek kurtulmuştu.165

Bu mesele Kopernik ve Galileo’dan çok daha önce Yunanlı bilim adamları tarafından tartışıldığı gibi X. ve XI. asırlarda Müslüman astronomların da ilgi odağı olmuş, bu konuda araştırmalar yapılmıştır ki bunlardan birisi de Ebu Reyhân’dır. O, yirmi dört saatlik hareketin her iki sistemle de açıklanabileceğini, bu bakımdan her iki teorinin de kabul edilebileceğini, belirtmiştir. Bîrûnî’nin bu meselelere hasredilmiş bir monografik yazısı olduğu gibi, bu problemler üzerinde Ebû Sehl Mesihî ile de münakaşalara girmiştir. Fakat bu yazılar zamanımıza intikal etmemiştir, yahut da şimdilik kayıptır. Bîrûnî yerin hareketi ve sükûneti meselesine günümüze gelmiş olan Mâ li’l-Hint adlı eserinde de kısaca temas etmiştir. Burada, her iki şekilde de gök cisimleri hareketlerinin kabili izâh olması dolayısıyla onun bu iki görüş arasında bir tercih yapamadığını, bu hususta mütereddid davrandığını görüyoruz.166 En azından Batlamyus teorisini tamamen kabul etmemekle bu teori hakkında ciddi şüpheler içinde olduğu açıktır. Mâ li’l-Hint adlı eserinde Bîrûnî’nin söz konusu mesele hakkındaki cümleleri şöyledir:

“Yerin kendi ekseni etrafında hareket ettiğini kabul etmek, astronomik hesapların yapılması bakımından hiç bir mahzur doğurmaz. Çünkü gök cisimlerinin müşahede edilen hareketlerinin izâhı, diğer teori ile olduğu kadar bu teori ile de mümkündür. Bu meselenin halli zordur. Eski çağların ve zamanımızın en önemli astronomları yerin hareketi teorisini büyük bir dikkatle incelemişler ve onu cerh etmeye çalışmışlardır. Ben de bizzat bu konu üzerinde Miftâh-u İlmü’l-Hey’e/Astronominin Anahtarı adlı bir eser kaleme almış bulunuyorum. Bu eserde, kendimden önce gelenleri, şekil bakımından olmasa bile, hiç olmazsa esas bakımından geride bırakmış olduğum inancındayım.”167

Yeryüzünün Çevresinin ölçülmesi: Dünyanın çevresini ölçme çalışmaları M.Ö. III. yüzyılda Aristo, Eratosten, M.Ö. II. yüzyılda Poseidon’a kadar dayanmaktadır. İslâm dünyasında VIII. ve IX. yüzyıllarda Müslümanların bu konuda önemli mesafeler katettiklerini söyleyebiliriz.168 X. ve XI. yüzyılda ise Bîrûnî’nin bu konuda çok ciddi çalışmaları olduğunu müşahede etmekteyiz. el-Kitâb fi’l-Usturlâb adlı eserinde yeryüzünün çevresini ölçmede kendi metodunu şöyle takdim etmektedir.

“Yeryüzünün çevresi denize yakın bir dağa tırmanıp, güneşin doğuş ve batışını ve ufuğun eğimini gözleyerek ölçülür. Daha sonra dağdan indirilen dik hattın değeri bulunur. Bu yükseklik eğimin tamlar açısının/90 dereceye tamamlayan açı sinüsü ile çarpılarak, yeryüzünün çevresinin dağın yüksekliğine oranı bulunabilir.”169 Bîrûnî’in kendi tanımlamasını kullanacak olursak o, bulunan değeri eğimin sinüsünün tersine bölüp bu bölümü 2 pi ile çarpar. Daha sonra şunları ekler. “Bu tür işlemler fiili deney gerektirir ve sadece test edilerek ispatlanabilir.”170

Bîrûnî, Cürcan eyaletinde Kuzey Debistan’da bu metodu deneme fırsatı bulmuş ancak yardımcı yetersizliği ve diğer zorluklar nedeniyle başarılı sonuçlar elde edememiştir. Tahdîd adlı eserinde bu metodu uygulamak için Hindistan’da giriştiği ve başarılı olduğu bir deneyi anlatır. Ölçmenin fiziksel alana uygulanmasının en güzel örneklerinden biri olarak kabul edilen bu metoda göre yer’in çevresi 25.000 2/7 İngiliz mili olmaktadır ve bu el-Me’mûn’un bulduğu değerlerden çok farklı değildir. Eğer Yer tam bir küre olsaydı Bîrûnî’inin bulduğu değer bu günkü hesaplamalara çok yakın olacaktı. Bîrûnî’nin yaptığı ölçü Orta Çağ boyunca yapılan ölçümlerin en iyilerindendir.171

Tarihçiliği: Bîrûnî’nin tarihçiliği genelde ravî tenkitçiliğine dayanan klasik İslâm tarihçiliğinden farklılık arz etmektedir. O her şeyden önce, çok uzak geçmişe ait olmaları, asırlar önce vukû bulmuş olayların haberlerini akılda tutmanın zorluğu sebebiyle tarihi haberlere yalan ve hurafe karıştığının bilincindedir.

Yalan haber ve hurafeler konusunda önerdiği çözümlerden ilki, haberleri rivayet eden ravîlerle ilgilidir. Ravîler çeşitli sebeplerle haberlere yalan karıştırabilir. Bu sebeple özellikle haberin ilk ravîlerine dikkat edilmelidir. Onun konuyla ilgili bir diğer önerisi haberin akıl ve tabiat kanunlarına uygun olmasıdır. Akıl ve tabiat kanunlarıyla çelişen haberleri tenkit süzgecinden geçirmektedir. Yine ona göre tarihçi objektif olmalı kabile, milliyet, din ve mezhep gibi her türlü taassuptan uzak durmalıdır. Çünkü tarihçinin bu düşüncelerle hadiseleri objektif bir anlayışla kayda geçirebilmesi ve yorumlayabilmesi mümkün değildir.

Bîrûnî’nin geçmişin hadiselerinin yorumlanması anlamına gelen tarih felsefesinde de günümüz anlayışını yakalayabildiğini söyleyebiliriz. Kendinden önceki tarihçilerden farklı olarak tarihi hadiseleri yorumlamakta ve genel sentezlere gidebilmenin yanında evren ve toplumu kanuniyet anlayışı içinde incelemektedir. Yine o, insanı evren ve toplumun merkezine yerleştirerek insanın tarihteki konumunu belirleme tartışmalarına katılmaktadır.172

1 es-Sem’ânî, Ebî Sa’d Abdi’l-Kerîm b. Muhammed İbn Mansur et-Temîmî, el-Ensâb, Takdîm, Abdullah Ömer el-Bârûdî, Beyrut, 1988, I/429.

2 Yâkût er-Rûmî, İrşâdü’l-Erîb ile Marifeti’l Edîb/Mu’cemü’l-Üdebâ, Mısır, 1930, VI/308.

3 İbnü’l-Esîr, İzzeddin el-Cezerî, el-Lubâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, Beyrut, Bty., I/197.

4 İbn-i Ebi Usaybia, Müveffikü’t-Dîn Ebi’l-Abbâs Ahmet b. el-Kâsım Halîfe b. Yunus es-Sa’dî el-Hazrecî, Uyûnü’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etibbâ, 459.

5 Bu konuda bkz., Kâtip Çelebi, el-Mevlâ Mustafa b. Abdillehi’l Kostantınî/Hacı Halîfe, Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübü’l-Fünûn, Beyrut, 1990, VI/65ve II/9; Salih Zeki, Âsâru Bâkiye, İstanbul, 1921, I/169; Henry Corbin, İslâm Felsefesi Tarihi, Çev. Hüseyin Hatemi, İst., 1994, 268; Togan, “Bîrûnî”, İA., II/635; Sayılı, “Bîrûnî”, Belleten, Ankara, C. XIII, 1949, 53; Tümer, “Bîrûnî”, İst., DİA, 1992, VI/206;.

6 Bîrûnî, Ebi’r-Reyhân Muhammed b. Ahmed, Tahdîd Nihâyâtü’l-Emâkin li Tashîh Mesâfâtü’l-Mesâkin, Tah. M. Tavit Tancî, Ankara, 1962.

7 Bîrûnî, Tahdîd, Tanci Neşri, t.

8 Bîrûnî, Tahdîd, 249; Bîrûnî, The determination, 213.

9 Bîrûnî, Muhammed İbn Ahmed, “Makâle fî Hakâyeti Ehli’l-Hind fî İstihrâci’l-Umr”, Neşr. Z. V. Togan, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi Eki, İst., 1954, I/16b; Bîrûnî, Tahdîd, Tanci Neşri, h.

10 İbn-i Ebî Usaybia, 459.

11 el-Kalkaşendî Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Ali, Subhu’l-A’şâ fî sanâati’l-İnşâ, Tah. Muhammed HüseyinŞemseddin, Beyrut, 1987. V/64-65.

12 Hansârî, Ravzâtü’l-Cennât, Çev: Esedullah İsmail, B. y. y., Matbaatü’l-Hayriyye, t. y., I/247.

13 Eş-Şehrezûrî, Şemsüddîn Muhammed b. Mahmûd, Kitâbü Nüzheti’l-Ervâh ve Ravzatü’l-Efrâh (el-Âsâru’l-Bâkıye’nin Sachau Muk. İktibas), LIII.

14 Sem’ânî, I/429.

15 Yâkût, İrşâd, VI/308.

16 Bîrûnî, Tahdîd, Tancî Neşri, v.

17 Kâtip Çelebi, VII/65.

18 Abolhasan Dehkan, “Geographical Places Vısıted By Al-Bîrûnî”, Al-Bîrûnî Commemorative Volume, Karachı, 1979, 454.

19 Bîrûnî, Tahdîd, Bulgakov Neşri, 9.

20 Allana, 149.

21 Togan, “Bîrûnî”, II/635; Tümer, “Bîrûnî”, VI/206; Arslan Terzioğlu, Gazneliler Devrinin Büyük Türk Âlimi Al-Biruni (973-1051), XII/3, Haseki Tıp Bülteni, Ayrı Baskı, t. y., 352; Bu konuda ayrıca bkz. Zâhîrü’d-Dîn el-Beyhakî, Tetimmetü Sıvâni’l-Hikme, Tah. D. Refîkul Acem, Beyrut, 1994, 75; el-Kalkaşendî, V/64-65; M. S. H. Masumı, “Al-Bîrûnî’s Creeds As Depıcted In Hıs Works”, Al-Bîrûnî’s Commemoratıve Volume, Karaçhi, 1979, 388; Ebü’l-Fidâ, İmâdü’d-Dîn İsmail b. Muhammed b. Ömer, Takvîmü’l-Buldân, Tah. M. Rainaut, Beyrut, Bty. 349; İbn-i Havkal, Ebi’l-Kasım, Kitâbü Sûretü’l-Arz, Neşr. Fuat Sezgin, Leiden 1938/Frankfurt, 1992, 279.

22 Bîrûnî, Tahdîd, 110; Bîrûnî, The Determination, 78.

23 Yâkût, İrşâd, VI/312.

24 Togan, “Bîrûnî”, II/639.

25 Sayılı, “Bîrûnî”, 54; Togan, “Bîrûnî”, II/639.

26 Bîrûnî, Saydane, 15; Bîrûnî, Materia Medica, 9.

27 Yâkût, İrşâd, VI/309.

28 Muhammed el-Müderris, “el-Fikrü’l-Coğrafî inde’l-Bîrûnî”, Müverrihul Arabî, Bağdat, sayı, 30, 1986, XII/264.

29 W. Barthold-M. Fuat köprülü, İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara, 1977, 53; Ali Ashraf Sadeghı, “Beyrûnî’nin Arapça Eserlerinde Kullanılan Farsça Sözcükler Üzerine Bazı Düşünceler”, Çev. Ahmet Cevizci, Uluslararası İbn Türk, Harezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990, sayı: 42, 55 vd; Georges Ifrah, İslâm Dünyasında Hint Rakamları, Çev: Kurtuluş Dinçer, İstanbul, 3. Basım 1998, 6; Ebu’l-Kasım Kurbânî, Bîrûnînâme, İran, Bty., 3; D. J. Boilot, Encyclopadia of İslâm, London, I, 1960, 1236.

30 Sadeghı, 55 vd; Jussi Aro, Encounter Of Cultures In The Work Of Al-Bîrûnî, Al-Bîrûnî Commemoratıve Volume, Karachi, 1979, 320.

31 Dehkan, 454; Ifrah, 16.

32 Bîrûnî, Saydane 12; Bîrûnî, Materıa Medıca, 8; Togan, “Bîrûnî”, İA., II/636; Şerefeddin Yaltkaya, Kitabüssaydala Fittıb Mukaddimesi, İst., 1937, 31.

33 Bîrûnî, Ebi’-Reyhan Muhammed b. Ahmed el-Harezmî, Âsaru’l-Bâkıye ani’l-Kurûni’l-Hâliye, Tah., C. Eduard Sachau, 47; Bîrûnî, The Chronology Ancient Nations, Ter. C. Edward Sachau, London, 1879, 57.

34 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 36; Bîrûnî, The Chronology, 42.

35 Bîrûnî, Saydane, 12; Bîrûnî, Materıa Medıca, 7-8; Yaltkaya, Kitabüssaydala Fittıb Mukaddimesi, 30.

36 Togan, “Harezm”, V-I/240; Togan, “Bîrûnî”, II/636; Toparlı, 8-9; Paçacıoğlu, 117-129 ve130.

37 Bîrûnî, Kitâbü’l-Cemâhir fî Ma’rifeti’l-Cevâhir, Haydarabad, 1355, 204-206; Togan, “Bîrûnî”, II/636; Yaltkaya, “Ebû Reyhan’ın Bir Kitabı”, İst., 1936, V/18-19; Tümer, “Bîrûnî”, VI/206; Terzioğlu, 357.

38 Bîrûnî, “Ebû Reyhân’ın Bir Kitabı” V/21-22.

39 Bîrûnî, Ebi’r-Reyhân uhammed b. Ahmed, Tahdîd Nihâyât Al-Amâkin li Tashîh Masâfât Al-Masâkin, Tah. P. Bulgakov, Frankfurt, 1992, 215; Bîrûnî, The Determination of the Coordinates of Positions for the Correction of Distances between cities, Çev. Jamil Ali, Beyrut, 1967, 180; F. A. Shamsı, “Abû Al-Râıhân Muhammad İbn Ahmad Al-Bayrûnî”, Al-Bîrûnî Commemoratıve Volume, Karaçhi, 1979, 269. .

40 Bîrûnî, Tahdîd, 119; Bîrûnî, The Determination, 86; Togan, Tarih, I/92-93.

41 Yâkût, İrşâd, VI/312.

42 Yâkût, İrşâd, VI/310; Sayılı, “Bîrûnî”, 60.

43 Togan, Tarih, I/92-93.

44 Abû’l-Farac, Gregory, Abû’l-Farac Tarihi, Çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara, II. Baskı, 1987, 292-293; Ayrıca bkz. Şadruddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır İbn Ali el Hüseynî, Ahbâr üd-Devletis-Selçukıyye, Çev., Necati Lügal, 1943, 2; İbrahim Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İst, 1972, 8-9; Mehmet Altay Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara, 1963, 24-25.

45 Cevâhir, 204-205; Ramazan Şeşen, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yay, 1998, 198.

46 Bîrûnî, Muhammed İbn Ahmed, “Hakâyeti Ehli’l-Hind, 16b; Bîrûnî, Tancî Neşri, takdîm, h; Togan, “Bîrûnî”, II/635. Sayılı, “Bîrûnî”, XIII/53; Tümer, “Bîrûnî”, VI/206.

47 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX/108; Tümer, Bîrûnî’ye Göre Dinler ve İslâm Dîni, Ankara, 1986, 49.

48 Bîrûnî, Hakâyeti Ehli’l-Hind, 16b; Bîrûnî, Tahdîd, Tanci Neşri, h.

49 Bîrûnî, Tahdîd, 249; Bîrûnî, The determination, 213.

50 Bîrûnî, Tahdîd, 246; Bîrûnî, The determination, 211.

51 Bîrûnî, Cevâhir, 204-206; Togan, “Bîrûnî”, II/636; M. Şerefeddin Yaltkaya, V/18-19; Tümer, “Bîrûnî”, VI/206; Terzioğlu, 357.

52 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX/107-108; Togan, “Bîrûnî”, II/637; Tümer, Dinler, 49.

53 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX, 139-141; Bîrûnî, Tahdîd, 110; Bîrûnî, The determination, 78; Salih Zeki, I/170-73.

54 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 338; Bîrûnî, The Chronology, 337.

55 Bîrûnî, Tahdîd, 250; Bîrûnî, Determination, 214-215.

56 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 3-4; Bîrûnî, The Chronology, 2-3; Togan, “Bîrûnî”, II/639; Terzioğlu, 362; Shamsı, 269.

57 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 3-39-135-362; Bîrûnî, The Chronology, 1-2-47-131-365; D. J. Boilot, “Bîrûnî”, Encyclopedia of Islâm, London, 1960, I/1236.

58 Yâkût, İrşâd, VI/312-313.

59 Yâkût, İrşâd, VI/309 ve 312; Togan, “Bîrûnî”, II/637.

60 Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin Kâtip el-Beyhakî, Tarihu Beyhakî/Tarihu Mesûdî, Tas., Saîd Nefîsî, Tahran, 1326, II/812; Yâkût, İrşâd, VI/309 ve 312; Togan, “Bîrûnî”, II/637.

61 Yâkût, İrşâd, VI/309 ve 312.

62 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 184-185; Bîrûnî, The Chronolog, 167; Salih Zeki, I/172; Tümer, Dinler, 54-55; Dehkan, 455.

63 İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, IX/264-265; Beyhakî, II/826; Yâkût, İrşâd, VI/311-312; Salih Zeki, I/172; Togan, Bîrûnî, II/637; Dehkan, 455;.

64 Yâkût, İrşâd, VI/308; Togan, “Bîrûnî” II/639; Boilot, “Bîrûnî”, I/1236-1237; Tümer, “Bîrûnî”, VI/207-209.

65 Togan“Bîrûnî”, II/639.

66 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, XXXX vd.

67 İbn Ebî Usaybia, 459.

68 Hacı Halîfe, I/65-66.

69 Salih Zeki, I/174 v. d.

70 Togan“Bîrûnî”, II/639.

71 Ahmed Nureddin Ali ibn-i Sünbül el-Mahallî, Kânûn fi’d-Dünya, Toptapı Sarayı Revan Kütüphanesi, Nr. 1938, Süheyl Ünver, “Ebu Reyhani Biruni”, İst., Türk Tıp Tarihi Arşivi, 1940, V/9; Terzioğlu, 362.

72 Aziz, 158.

73 Togan, “Bîrûnî”, İ.A.; II/639; Terzioğlu, 362.

74 Bîrûnî, The Determinatıon, X;.

75 Rengin Dramur, Dramur, Rengin, “Ebû Reyhân Bîrûnî’nin Kitâb-ı Saydele Fi’t-Tıbb’ında Bazı Droglarla Tedavi, Uluslararası İbn Türk, Harezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990, 334; Ayrıca bkz. Lütfi Göker, Bilim ve Teknolojinin Gelişimi ile İslâm Bilginlerinin Yeri, Ankara, 1988, 102.

76 Aydın Sayılı, “Doğumunun 1000. Yılında Beyrunî”, Beyruniye Armağan, Ankara, 1974, 8.

77 Allana, 150.

78 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkiye, 3-4; Bîrûnî, The Chronology, 2-3; Togan, “Bîrûnî”, II/639; Terzioğlu, Al-Biruni, 362.

79 Bîrûnî, Tahdîd, Tancî Neşri, 88.

80 Bîrûnî, Tahdîd, Tancî Neşri, 281.

81 Tümer, “Bîrûnî”, VI/212.

82 Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 4; Bîrûnî, Indıa, I/7.

83 Bîrûnî, The Determinatıon, X.

84 Yâkût, İrşâd, V/308.

85 Tümer, “Bîrûnî”, II/213.

86 Yaltkaya, “Ebu Reyhan’ın Bir Kitabı”, IV/1-2.

87 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

88 Bîrûnî, Saydane, 15; Bîrûnî, Materia Medica, 9; Yaltkaya, 36.

89 Terzioğlu, 353-354; Togan, “Bîrûnî”, II/642; Dramur, 334-335.

90 İbn Ebî Usaybia, 459; Terzioğlu, 353.

91 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

92 M. Mohaghegh, “Notes on the Bîrûnî’s Fihrist”, Al-Bîrûnî Commemorative Volume, Karachi, 1979, 229.

93 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213; Togan, “Bîrûnî”, II/640; Şehsuvaroğlu, 1012.

94 Abu al-Rayhân Muhammed b. Ahmad al-Bîrûnî, The Exhaustive Treatise on Shadows, Çev. E. S. Kennedy, I-II, 1976.

95 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

96 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

97 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

98 Bîrûnî, “Makâle fî Hakâyeti Ehli’l-Hind fî İstihrâci’l-Umr”, Neşr. Z. V. Togan, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi Eki, İst., C. I, 1954.

99 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213; Şehsuvaroğlu, 1013.

100 N. A. Baloch, “Gurretü’z-Zicât”, Erdem, Ankara, Sayı, 18, 1992, VI/801 vd.

101 Şehsuvaroğlu, 1013; Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

102 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

103 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

104 Togan, “Bîrûnî”, II/640; Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

105 Beyhakî, II/809-840.

106 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213.

107 Tümer, “Bîrûnî”, VI/213-214.

108 Bu çalışmalar için bkz. Seyyid Hüseyin Nasr, Seyyid Mehdi Muhakkık, EbûReyhân Bîrûnî ve İbn Sînâ el-Esile ve’l-Ecvibe, Tahran, 1352; V. N. Ternovskiy, İbn Sina (Avitsenna), Çev: Haydar Nouruzhan, 1986; Muhammed Tanci, “Beyrûnî’nin İbn-i Sînâ’ya Yönelttiği Bazı Sorular, İbn-i Sînâ’nın Cevapları ve Bu Cevaplara Beyrûnî’nin İtirazları”, Beyrûnî’ye Armağan, Ankara, 1974, 231 vd.; Küyel, “İbn-i Sînâ On Sorunun Karşılıklarını Beyrûnî İçin mi Yazmıştır”, Beyrûnî’ye Armağan, Ankara, 1974, 83 vd.

109 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 10; Bîrûnî, The Chronology, 11-12.

110 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 25; Bîrûnî, The Chronology, 29.

111 Kâtip Çelebi, VI/65.

112 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 79; Bîrûnî, The Chronology, 92.

113 Kâtip Çelebi, VI/65.

114 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 138; Bîrûnî, The Chronology, 134.

115 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 211; Bîrûnî, The Chronology, 194.

116 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 213; Bîrûnî, The Chronology, 196.

117 Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 4; Bîrûnî, Indıa, I/8.

118 Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 76; Bîrûnî, Indıa, I/159.

119 Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 4; Bîrûnî, Indıa, I/8.

120 Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 4; Bîrûnî, Indıa, I/158.

121 Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 73; Bîrûnî, Indıa, I/154.

122 Rosanthal, Franz, “Beyrûnî’nin Bilgi Kuramı ve Yöntemiyle İlgili Bazı Önvarsayımları Üzerine”, Beyrûnî’ye Armağan, Çev: Mübahat Türker Küyel, Ankara, 1974; Bîrûnî, Tahdîd, 23; Bîrûnî, The Determination, 2.

123 Bîrûnî, Tahdîd, 22-23; Bîrûnî, The Determination, 2.

124 Geniş bilgi için bkz. Duman, 110 vd.

125 Aziz, 138-139.

126 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 262-263; Bîrûnî, The Chronology, 253-254.

127 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 262-263; Bîrûnî, The Chronology, 253-254.

128 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 256-257; Bîrûnî, The Chronology, 246-247.

129 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 256-257; Bîrûnî, The Chronology, 246-247.

130 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 256-257; Bîrûnî, The Chronology, 246-247.

131 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 256-257; Bîrûnî, The Chronology, 246-247.

132 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 256-257; Bîrûnî, The Chronology, 246-247.

133 Aydın Sayılı, “Doğumunun 1000’inci Yılında Beyrunî”, Beyruni’ye Armağan, Ankara, 1974, 26-27; Sayılı, “Bîrûnî”, 86-87; Mehmet Bayraktar, İslâm’da Bilim Ve Teknoloji Tarihi, Ankara, 1983, 124.

134 Bîrûnî, Tahdîd, 26; Bîrûnî, The Determination, 4-5.

135 Aydın Sayılı, “Ebû Nasr Mansûr’un Sinüs Kanununun Tanıtı Üzerine Beyrûnî’nin Bir Mektubu”, Beyrûnî’ye Armağan, Ankara, 1974, 169 vd.

136 Sayılı, “Beyrûnî’nin Bir Mektubu”, 171.

137 Satranç proplemleri için bkz. Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 138-139; Bîrûnî, The Chronology, 134-135.

138 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 298; Bîrûnî, The Chronology, 294-295.

139 Muhammed Israruddin, “Al-Bîrûnî’s Contributions to Geography”, Al-Bîrûnî Commemorative Volume, Karachi, 1979, 206.

140 Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 97; Bîrûnî, Indıa, I/198 vd.

141 Bu bilgiler için bkz Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 103; Bîrûnî, Indıa, I/210.

142 Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 96: Bîrûnî, Indıa, I, 196-197-198.

143 Seyid Hüseyin Nasr, İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş, Çev: Nazife Şişman, İstanbul, İnsan Yayınları, 1985, 167.

144 Bîrûnî, Tahdîd, 135; Bîrûnî, The Determination, 102.

145 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 258; Bîrûnî, The Chronology, 249.

146 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 258; Bîrûnî, The Chronology, 249.

147 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 258; Bîrûnî, The Chronology, 249.

148 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 258; Bîrûnî, The Chronology, 249.

149 Bîrûnî, Tahkîk, 55-56; Bîrûnî, The Determination, 25-26.

150 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 261; Bîrûnî, The Chronology, 252.

151 Bîrûnî, Âsâru’l-Bâkıye, 261; Bîrûnî, The Chronology, 252.

152 Sayılı, “Bîrûnî”, 78.

153 Bîrûnî, Tahdîd, 39-40; Bîrûnî, The Determination, 14-16; Nasr, Kozmoloji Öğretilerine Giriş, 133-134.

154 Bîrûnî, Tahdîd, 40-41; Bîrûnî, The Determination, 15-16; Nasr, Kozmoloji Öğretilerine Giriş, 134-135.

155 Bîrûnî, Tahdîd, 41-42; Bîrûnî, The Determination, 16.

156 Seyid Hüseyin Nasr, Kozmoloji Öğretilerine Giriş, 135.

157 Bîrûnî, Tahdîd, 41-42; Bîrûnî, The Determination, 16.

158 Bîrûnî, Tahdîd, 42; Bîrûnî, The Determination, 17.

159 Bîrûnî, Tahdîd, 52; Bîrûnî, The Determination, 23; Israruddin, 206-207.

160 Bîrûnî, Tahdîd, 52; Bîrûnî, The Determination, 23.

161 Hud, 7.

162 Bîrûnî, Tahdîd, 53; Bîrûnî, The Determination, 23-24.

163 Cemal Yıldırım, Bilimin Öncüleri, Ankara, 1995, 2. Basım, 73-75.

164 Sayılı, “Bîrûnî”, 78-79.

165 Yıldırım, Bilimin Öncüleri, 90-91.

166 Sayılı, “Bîrûnî”, 79.

167 Bîrûnî, Mâ li’l-Hind, 139; Bîrûnî, Indıa, I, 277; Sayılı, “Bîrûnî”, 78-79.

168 Geniş bilgi için bkz. Mesut Elibüyük, Matematik Coğrafya Evren, Gezegenler, Dünya, Zaman, Ankara, 1995, 121 vd.

169 Nasr, Kozmoloji Öğretilerine Giriş, 148.

170 Nasr, Kozmoloji Öğretilerine Giriş, 148.

171 Bîrûnî’nin bu metodu için bkz. Bîrûnî, Tahdîd, 223-224; Bîrûnî, The Determination, 188-190; Nasr, Kozmoloji Öğretilerine Giriş, 151; Baloch, N. A., “Beyrûnî ve Nandana’daki Ölçüm Çalışması”, Çev. Melek Dosay, Erdem, Ankara, TTK yay., sayı 9, C. 3, 1987; Richard Lorch, “Beyrûnî’nin Kavun Biçimindeki Usturlabı”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî, Ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, 1990, 303-305; Elibüyük, 140-145 Sayılı, “Bîrûnî”, 83.

172 Geniş bilgi için bkz. Duman, 187 vd.

Abû’l-Farac, Gregory, Abû’l-Farac Tarihi, Çev. Ömer Rıza Doğrul, Ankara, TTK Yay, II. Baskı, 1987.

Ağaoğulları, Mehmet Ali, Kent Devletinden İmparatorluğa, Ankara, İmge Kitap Evi, 1994.

Ağarı, Murat, Tarihi Coğrafyacılığın Doğuşu ve Gelişimi (H. 1-390-391/622-100), Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, Ankara Üniv. Sos. Bilimler Enstitüsü, 2000.

Algül, Hüseyin-Osman Çetin, İslâm Tarihi, İst., Gonca Yayınevi, 1991.

Allana, G., “Abû-Raihân Muhammad İbn Ahmad Al-Bîrûnî”, Al-Bîrûnî Commemorative Volume, Karachi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Anawatı, G. C., “The Kıtâb Al-Jâmahır Fî Ma’rıfah Al-Jawâhır Of Al-Bîrûnî”, Al-Bîrûnî Commemoratıve Volume, Karachi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Arslan, Ahmet, Felsefeye Giriş, Ankara, Vadi Yay, 1994.

el-Asgalânî, Şihâbüddîn Ebi’l-Fazl Ahmet b. Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Byy., Dâru Ahyâi Türâsil Arabî, VI, Bty.

Aslam, Mohammad, “Al-Bîrûnî’s Methodology in Indıa”, Al-Bîrûnî Commemaratıve Volume, Karaçhi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Aydın, Mehmet, Türklerin Felsefe Kültürüne Katkıları, Atatürk Kül. DTYK yay., Ankara, 1985.

Aziz, Ghulam Rabbani, “Al-Bîrûnî and His Academic Conquests”, Al-Bîrûnî Commemorative Volume, Karachi, Hamdard National Foundation, 1979.

Baloch, N. A., “Milattan Sonra Yedinci ve Onuncu Yüzyıllarda Türk Devletlerinin ve Prensliklerinin Tarihi Perspektifi Işığında Beyrûnî’nin Kâbul ve Peşaver’in Türk Yöneticilerine İşaretinin Değerlendirilmesi”, Uluslararası İbn Türk, Harezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, DTYK Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990.

, “Beyrûnî ve Nandana’daki Ölçüm Çalışması”, Çev. Melek Dosay, Erdem, Ankara, TTK yay., sayı 9, C. 3, 1987.

, ”Gurretü’z-Zîcât”, Çev. Melek Dosay, Erdem, Ankara, TTK yay., sayı 18, C. 6, 1992, 799-841.

Barani, Seyit Hasan, “Müslim Researches in the Geodesy” Al-BîrûnîCommemoration Volume, Calcutta, İran Sociaty, 1979.

Barthold, W., Moğol İstilasına Kadar Türkistan, Hazırlayan, Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul, Kervan yay., 1981.

, “Tahiriler”, İA., Eskişehir, MEB yay., XI, 1997.

, M. Fuat köprülü, İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara, DİB yay. 1977.

Bayraktar, Mehmet, İslâm’da Bilim Ve Teknoloji Tarihi, Ankara, TDV yay., 1983.

Bayur, Y. Hikmet, Hindistan Tarihi, Ankara, TTK yay., I-IV, 1946.

Belazurî, Fütûhu’l-Buldân, Çev., Mustafa Fayda, Ankara, KTB yay., 1987.

Beyhakî, Ebu’l Fazl Muhammed b. Hüseyin, Tarihu Beyhakî/Tarihu Mesûdî, Tashîh, Saîd Nefîsî, Tahran, Byy., 1326.

Beyhakî, Zahîru’d-Dîn Ebu’l-Hasen b. Ebi’l-Kâsım, Tetimmetü Sıvâni’l-Hikme, Tah. Rafîkul Acem, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1994.

Bedi N. Şehsuvaroğlu, “Abu Rayhân Bîrûnî ve Kitâb Al-Saydala”, İstanbul Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, İst., İsmail Akgün Matbaası, Sayı 3, 1959.

Beyhakî, Ebu’l Fazl Muhammed b. Hüseyin, Tarihu Beyhakî/Tarihu Mesûdî, tashîh, Saîd Nefîsî, Tahran, Byy., 1326.

Bıçak, Ayhan, Tarih Bilimi, İst., Çantay kitbevi, 1999.

Bîrûnî, Ebi’r-Reyhan Muhammed b. Ahmed, el-Âsâru’l-Bâkiye ani’l-Kurûni’l-Hâliye, Tah., C. Eduard Sachau, Deutsche Morgenl. Gessellschaft F. A. Brockhaus, Leipzig, 1923.

, The Chronology of Ancient Nations, Çev. Edward Sachau, Frankfurt, Minerva Verlag GMBH, 1984.

, Kânûnü’l-Mes’ûdî, Haydarabat, Matbaa Dairetü’l-Maârifi’l-Osmaniye, III, 1955.

, Kitâbü’l-Cemâhir fî Ma’rifeti’l-Cevâhir, Haydarabad, Matbaa Cem’iyyetü Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmaniye, 1355.

, Tahdîd Nihâyâtü’l-Emâkin li Tashîh Mesâfâtü’l-Mesâkin, Tah. Muhammed Tâvid Tancî, Ankara, Doğuş Ltd. Şirketi Matbaası, 1962.

, Tahdîd Nihâyât Al-Amâkin li Tashîh Masâfât Al-Masâkin, Tah. P. Bulgakov, Frankfurt, İnstitude for the History of Arabic-İslamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University Frankfurt am Main, 1992.

, The Determination of the Coordinates of Positions for the Correction of Distances Between Cities, Çev Jamıl Ali, Beyrut, National Lebanese Printing Press, 1967.

, Tahkîk-u Mâ li’l-Hind min Makûletin Makbûletin fî Akli ev Merzûle, Haydarabat, Matbaa Dairetü’l-Maârifi’l-Osmaniye, 1958.

, Tahkîk-u Mâ li’l-Hind min Makûletin Makbûletin fî Akli ev Merzûle, Tah. Eduârd Sachau, Edit. Fuat Sezgin, Ma’hed Tarihu’l-Ulûmü’l-Arabiyye ve’l-İslâmiye, London, 1887.

, Al-Berunı’s Indıa, Çev. Edward C. Sachau, Edit, Fuat sezgin, London, Publications İnstitute for the History of Arabic-İslâmic Science, 1910.

, Kitabü’s Saydane, Tah. Hakîm Muhammed Saîd, Karachi, Müessese Hamdard el-Vataniye, 1973.

, Al-Bırunı’s Book on Pharmacy and Materıa Medıca, Edid. Hakîm Muhammed Saîd, Karachi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1973.

, “Makâle fî Hakâyeti Ehli’l-Hind fî İstihrâci’l-Umr”, Neşr. Zeki Velidi Togan, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi Eki, İstanbul, İÜEF Yay., I, 1954.

, “Ebû Reyhân’ın Bir Kitabı”, Çev: Şerefeddin Yaltkaya, İst., Türkiyat Mecmuası, V, 1936.

Boilot, D. J., Encyclopadia of İslâm, London, The İnternational Union of Academies, I, 1960.

Bosworth, C. E., İslâm Devletleri Tarihi, İst., Ünal Matbası, 1980.

Brockelman, C., İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, Çev. Neşet Çağatay, Ankara, Ankara Üniv. Basımevi, 2. Baskı, 1964.

Büchner, V. F., Sâmânîler, İA. Eskişehir, MEB yay, 1997.

Carr, Edward Halett, Tarih Nedir, Çev. Misket Gizem Gürtürk, İst., İletişim yay., 5. baskı, 1994.

Collingwood, R. G., Tarih Tasarımı, Çev., Kurtuluş Dinçer, İstanbul, Ara yay., 1990.

Corbin, Henry, İslâm Felsefesi Tarihi, Çev., Hüseyin Hatemi, İstanbul, İletişim yay, 1994.

Çağatay, Neşet, İslâmdan Önce Arap Tarihi ve Cahiliye Çağı, Ankara, Ankara Üniv. İlâhiyat Fak. yay. 1957.

Daye, Necmeddin, Alaaddin Keykubat (1220-1237) Devrine Ait Necmeddin Daye’nin Siyasetnamesi, Haz. Şefaattin Severcan, Kayseri, Gevher Nesibe Tıp Tarihi Ens. yay., 1995.

Dames, M. Longworth, “Gazneliler”, İA, Eskişehir, MEB yay., VII, 1997.

Dehken, Abolhasan, “Geographical Places Vısıted By Al-Bîrûnî”, Al-Bîrûnî Commemorative Volume, Karachı, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Dramur, Rengin, “Ebû Reyhân Bîrûnî’nin Kitâb-ı Saydele Fi’t-Tıbb’ında Bazı Droglarla Tedavi, Uluslararası İbn Türk, Harezmî, Fârâbî, Beyrûnî ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, DTYK Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990.

Durant, Will-Ariel, Tarih Üzerine, Çev. Hüseyin Zamantılı, İst., Hülbe Basım Yayın, 1983.

Durî, A. Aziz, İlk Dönem İslam Tarihi, Çev. Hayrettin Yücesoy, İstanbul, Endülüs yay., 1991.

Duman, Abdullah, Bîrûnî ve Tarihçiliği, Kayseri, Erciyes Üniv Sos. Bil. Enstitüsü, basılmamış Doktora Tezi, 2001.

Ebü’l-Fidâ, İmâdü’d-Dîn İsmail b. Muhammed b. Ömer, Takvîmü’l-Buldân, Tah. M. Rainaut, Beyrut, Darı Sadr, Bty.

Emin, Ahmet, İslâm Tarihi ve Tarihçileri, Çev., Mustafa Baş, Ankara, Ankara Din Görevlileri Yardımlaşma Derneği, 1996.

Fârâbî, Fusûlü’l-Medenî, Çev., Hanifi Özcan, İzmir İstiklâl Matbaası, 1987.

Fayda, Mustafa, “Siyer Sahasındaki İlk Telif Çalışmaları”, Uluslararası Birinci İslam Araştırmaları Sempozyumu, İzmir, Dokuz Eylül Üniv. yay, 1985.

Flew, Antony, “Plato”, Batı Düşüncesinde Siyaset Felsefeleri, Edit: Maurice Cranston, Çev: Nejat Mualimoğlu, İst., Marmara Üniv. İlahiyat Fak. yay., 1995.

Gibb, Hamilton A. R., İslâm Medeniyeti Üzerine Araştırmalar, Çev: Kadir Durak, Atilla Özkök, Hayreddin Yücesoy, Kenan Dönmez, Ankara, Endülüs yay., 1991.

Golden, Peter b., “Orta Asya’da İslâmiyetin İlk Dönemleri”, Erken İç Asya Tarihi, Çev. Halil Berktay, Der. Denis Sinör, İst., İletişim yay., 2000.

Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatürü, Çev: Azmi Yüksel, Ankara, İmaj yay, 1993.

Göker, Lütfi, Bilim ve Teknolojinin Gelişimi ile İslâm Bilginlerinin Yeri, Ankara, Elif Matbaacılık, 1988.

, Fen Bilimleri Tarihi ve Türk İslâm Alimlerinin Yeri, Ankara, Elif Matbaacılık, 1984.

Grousset, René, Bozkır İmparatorluğu Atilla-Cengiz-Timur, Çev. M. Reşat Uzmen, İst., Ötüken Neşriyat, 2. Basım, 1996.

Günaltay, M. Şemseddin, İslâm Tarihinin Kaynakları-Tarih Ve müverrihler-, Haz., Yüksel Kanar, İst., Endülüs yay., 1991.

Haig, T. W., “Saffârîler”, İA., X/Eskişehir, MEB yay 1997.

Hançerlioğlu, Orhan, Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar Akımlar, İst, Remzi Kitabevi, 2. Basım, 1992.

Hansârî, Ravzâtü’l-Cennât, Çev: Esedullah İsmail, İsfahan, Matbaatül Hayriyye, 1226.

Hamerneh, Saleh K. “Notes On Al-Bîrûnî’s Vıews Of Al-Râzî’s Works”, Al-Bîrûnî’s Commemoratıve Volume, Karachi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Hamerneh, Sami K., Al-Bîrûnî’s Book On Pharmacy And Materia Medica, Karachi, Hamdard Natıonal Foundation, 1973.

Hasan İbrahim Hasan, Siyasi-Dini-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi, İst., Kayıhan Yayınevi, 1988.

Hizmetli, Sabri, İslâm Tarihçiliği Üzerine, Ankara, Diyanet İşleri Baş. yay., 1991.

Horovitz, Yusuf, el-Meğâzi’l-ûlâ ve Müellifûhâ, Arapçaya çev. Hüseyin nassâr, Kahire, Şirketü Mektebe, 1949.

Hülâgü Orhan, Farabi ve İbn-i Haldun’da Devle Düşüncesi, İst. Kırkambar yay., 1999.

Irah, Georges, Hint Uygarlığının Sayısal Simgeler Sözlüğü, Çev. Kurtuluş Dinçer, Ankara, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 3. Basım, 1998.

Ifrah, Georges, İslâm Dünyasında Hint Rakamları, Çev. Kurtuluş Dinçer, Ankara, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 3. Basım, 1998.

Israruddin, Muhammed, “Al-Bîrûnî’s Contributions to Geography”, Al-Bîrûnî Commemorative Volume, Karachi, Hamdart National Foundation, 1979.

Işıltan, Fikret, “Tahir b. Hüseyin”, İA. Eskişehir, MEB yay. 1997.

İbn-i Ebi Usaybia, Müveffikü’t-Dîn Ebi’l-Abbâs Ahmet b. el-KâsımHalîfe b. Yunus es-Sa’dî el-Hazrecî, Uyûnü’l-Enbâ fî Tabakâti’l-Etibbâ, Tahkik. Nizârur Rıza, Beyrut, Dâr’u Mektebeti’l-Hayât, 1957.

İbn-i İshak, Muhammed, Siyer (Peygamberler Tarihi), Yay. Haz. Muhammed Hamidullah, İstanbul, Akabe yay., 2. Baskı, 1991.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, İzzeddin Ebi’l-Hasan Ali b. Ebi’l-Kerem Muhammed b. Muhammed b. Abdülkerim b. Abdülvahid eş-Şeybânî, Beyrut, Dâru Sadr, 1979.

İbnü’l-Esîr, İslam Tarihi, Çev. Abdülkerim Özaydın, İstanbul, Bahar yay, 1986.

İbnü’l-Esîr, İzzeddin el-Cezerî, el-Lubâb fî Tehzîbi’l-Ensâb, Beyrut, Darı Sadr, Bty.

İbn-i Haldun, Mukaddime, Çev., Zakir Kadidî Ugan, İst., MEB., I, 1986.

İbn-i Havkal, Ebi’l-Kasım, Kitâbü Sûretü’l-Arz, Neşr. Fuat Sezgin, Leiden 1938/Frankfurt, 1992.

İbn-i Hurdezbih, Ebi’l-Kasım Ubeydullah b. Abdullah, el-Mesâlik ve’l-Memâlik, Tah. Muhammed Mahzum, Beyrut, Dâr’u İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1988.

İbn-i Kesîr, El-Bidâye ve’n-Nihâye, Beyrut, Mektebetü’l-Meârif, Bty.

İbn-i Kesîr, Büyük İslâm Tarihi, Çev. Mehmet Keskin, İstanbul, Çağrı yay., 1995.

İbn-i Nedîm, el-Fihrîst, Tah., Mustafa Muhammed, Mısır, Matbaatü’r-Rükâniye, Bty.

İstahrî, Ebî İshak İbrahim Muhammed Farisi Kerhi, Kitâbü Memâlik ve’l-Mesâlik, Tah. M. J. de Goeje, Leiden, 1870/Fuat Sezgin, Frankfurt, 1992.

Kafesoğlu, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi, (485-618/1092-1221), Ankara, TTK yay., 984.

, Selçuklu tarihi, İst, MEB yay, 1972.

el-Kalkaşendî Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Ali, Subhu’l-A’şâ fî sanâati’l-İnşâ, Tah. Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut, Dâru’l Fikr, 1987.

Kâşif, Seyyide İsmail, İslâm Tarihinin Kaynakları ve Araştırma Metotları, Çev: Mehmet Şeker, Rıza Savaş, Ramazan Şimşek, İzmir, İl-Vak. Şti. yay., 1997.

Kâtip Çelebi, el-Mevlâ Mustafa b. Abdillehi’l Kostantınî (Hacı Halîfe), Keşfü’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütübü’l- Fünûn, Beyrut, el-Mektebetü’l Fasliyye, 1990.

el-Kazvînî, Muhammed Abdulvahap, Çahâr Makâle, Neşr. muhammed Muîn, Tahran 1333.

Elibüyük, Mesut, Matematik Coğrafya Evren, Gezegenler, Dünya, Zaman, Ankara, ekol Yayınevi, 1995.

Khurshıd, Abdus Salam, “Al-Bîrûnî’s Polıtıcal Role And Phılosophy”, Al-Bîrûnî CommemoratıveVolume, Karaçhi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Kösoğlu, Nevzat, Türk Dünyası Tarihi ve Türk Medeniyeti Üzerine Düşünceler, İst., Ötüken Neşr., 1990.

Köymen, Mehmet Altay, Selçuklu devri Türk Tarihi, Ankara, Ayyıldız Matbaası, 1963.

Küyel, Mübahat, “İbn-i Sînâ On Sorunun Karşılıklarını Beyrûnî İçin mi Yazmıştır”, Beyrûnî’ye Armağan, Ankara, TTK yay, 1974.

Landi, Ernesto, “Niccola Machiavelli” Batı Düşüncesinde Siyaset Felsefeleri, Edit. Maurice Cranston, Çev. Nejat Mualimoğlu, İst., Marmara Üniv. İlahiyat Fak. yay., 1995.

Le Bon, Gustave, Tarih Felsefesinin Bilimsel Yasaları, Çev: Abdullah Gökçen, İstanbul, Ufuk yay., 1999.

Lorch, Richard, “Beyrûnî’nin Kavun Biçimindeki Usturlabı”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî, Ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Atatürk Kültür DTYK yay, 1990.

Machıavelli, Niccola, Hükümdar, Çeviren: Yusuf Adil Egeli, Ankara, Yıldız Matbaası, 1955.

Makdisî, Şemsüddin Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Ebi Bekir Bennai Şâmî, Ahsenü’t-Tekasım, Tah. M. J. Goje, Leiden, 1906 (F. Sezgin, Frankfur, 1992).

Masumı, M. S. H., “Al-Bîrûnî’s Creeds As Depıcted In Hıs Works”, Al-Bîrûnî’s Commemoratıve Volume, Karaçhi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Mâverdî, Siyâset Sanatı/Nasihatü’l-Mülûk, Çev., Mustafa Sarıbıyık, İst., Kırkambar Kitaplığı, 2000.

Merçil, Erdoğan, “Sebüktegin’in Pendnâmesi”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi”, İstanbul, İÜEF yay., 1975.

Mohaghegh, M., “Notes on the Bîrûnî’s Fihrist”, Al-Bîrûnî Commemorative Volume, Karachi, Hamdart Natıonal Foundation, 1979.

, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, İstanbul, Güryay Matbaacılık, 1985.

, Gazneliler Devleti Tarihi, Ankara, TTK yay., 1989.

, “Ziyârîler”, İA., Eskişehir, MEB yay, XIII, 1997.

Muhammed el-Müderris, “el-Fikrü’l-Coğrafî inde’l-Bîrûnî”, Müverrihul Arabî, Bağdat, sayı, 30, 1986.

Muhammed, Nazım, “Me’mûnîler”, İA., Eskişehir, MEB yay, VII, 1997.

Mutçalı, Serdar, Arapça-Türkçe Sözlük, İstanbul, Dağarcık yay, 1995.

Nashabı, Hısham, “The Attıtude of Al-Bîrûnî Towards Science And Education”, Al-Bîrûnî Commemorative Volume, Karachi, Hamdard National Foundation, 1979.

Nasr, Seyid Hüseyin, İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş, Çev. Nazife Şişman, İstanbul, İnsan yay, 1985.

, -Seyyid Mehdi Muhakkık, EbûReyhân Bîrûnî ve İbn Sînâ el-Esile ve’l-Ecvibe, Tahran, High Council of Culture and Art, 1352.

Nizâmî Arûzî, Ahmed b. Ömer b. Ali Semerkandî, Çahâr Makale, Tashîh Muhammed Kazvînî, Tahran, Byy, 1334.

Olgun, İbrahim, “Beyrûnî’nin Kişiye ve Topluma Bakışı”, Beyruni’ye Armağan, Ankara, TTK yay., 1974.

, “Al-Bîrûnî’s Outlook Of Man And Socıety”, Al-Bîrûnî Commemoratıve Volume, Karaçhi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Özaydın, Abdülkerim, “Hârizm”, İst., TDV yay., 1988.

Özbaran, Salih, Tarih Nedir (Tarihin Çağdaş Tanımı ve Alanı Üzerine Notlar), Fırat Üniv., Tarih Matodolojisi ve Türk Tarihinin Meseleleri Kollokyumu, Elezığ, Fırat Havzası Araştırma Merkezi, 1990.

Özlem, Doğan, Tarih Felsefesi, İstanbul, Anahtar Kitaplar Yayın Evi, İkinci Basım, 1996.

Paçacıoğlu, Burhan, Orta Türkçe Karahanlı Harezm Kıpçak ve Eski Anadolu Türkçesi, Sivas, Dilek Ofset Matbacılık, 1996.

Parmaksızoğlu, İsmet, Yaşar Çağlayan, Genel Tarih, Ankara, Funda yay., 1976.

er-Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman, Râhâtü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr, Ankara, TTK yay. 2. Baskı, I, 1999.

Reşidüddîn Fazlullah, Camiü’t-Tevârîh, Yay. Haz., Ahmet Ateş, Ankara, TTK yay., I, 2. Baskı, 1999.

Rosanthal, Franz, “Beyrûnî’nin Bilgi Kuramı ve Yöntemiyle İlgili Bazı Önvarsayımları Üzerine”, Beyrûnî’ye Armağan, Çev: Mübahat Türker Küyel, Ankara TTK. yay, 1974.

Rosenthal, Ervin I. J., Orta Çağ’da İslâm Siyaset Düşüncesi, Çev., Ali Çaksu, İst., İz Yay., 1996.

Savaş, Rıza, Siyer ve Kaynakları, İzmir, Anadou Matbaası, 1995.

Sayılı, Aydın, “Doğumunun 1000’inci Yılında Beyrunî”, Beyruni’ye Armağan, Ankara, TTK yay, 1974.

, “Ebû Nasr mansûr’un Sinüs Kanununun Tanıtı Üzerine Beyrûnî’nin Mektubu”, Beyrûnî’ye Armağan, Ankara, TTK yay., 1974.

, “IX., X. Ve XI. Asırlar ve İslâm Dünyası Uygarlığında Önemli Katkısı Olan Kalburüstü Bazı Düşünürler ve Bilim Adamları”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî, Ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Atatürk Kültür DTYK yay, 1990.

, “Bilimin Tarihsel Gelişmesine Türkler’in Katkıları”, Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî, Ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri, Ankara, Atatürk Kültür DTYK yay, 1990.

, “Beyrunî ve Bilim Tarihi”, Beyruni’ye Armağan, Ankara, TTK. yay, 1974.

es-Sem’ânî, Ebî Sa’d Abdi’l-Kerîm b. Muhammed İbn Mansur et-Temîmî, el-Ensâb, Takdîm, Abdullah Ömer el-Bârûdî, Beyrut, Dâru’l-Cenan, 1988.

Severcan, Şefeattin, “Tarihin Temel Amacıyla İlgili Bir Deneme”, Erciyes Üniv. İlâhiyât Fak. Dergisi, Kayseri, Erciyes Üniv. Matbaası, Sayı, 9, 1996.

, “Âlî’nin Siyaset Felsefesi”, İslâmiyât, Ankara, c. II, s. 4, 1999.

Shamsı, F. A., “Abû Al-Râıhân Muhammad İbn Ahmad Al-Bayrûnî”, Al-Bîrûnî Commemoratıve Volume, Karaçhi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Smellie, K. B., “Aristo”, Batı Düşüncesinde Siyaset Felsefeleri, Edit: Maurice Cranston, Çev. Nejat Mualimoğlu, İstanbul, Marmara Üniv. İlahiyat Fak. yay., 1995.

Suter, H., “Ebû Ma’şer”, İA., Eskişehir, MEB yay., IV, 1997.

Sümer, Faruk, Tarihleri-Boy Teşkilatı Destanları (Türkmenler), İst., Türk Dünyası Araştırma Vakfı, 5. Baskı, 1999.

Şadruddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır İbn Ali el Hüseynî, Ahbâr üd-Devletis-Selçukıyye, Çev., Necati Lügal, Ankara, TTK yay, 1943.

Şenel, Alâeddin, Siyasal Düşünceler Tarihi, Ankara, Bilim ve Sanat yay., 1996.

Şeşen, Ramazan, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İst., İSAR, 1998.

Şeşen, Ramazan, İslâm Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, Ankara, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü yay, 1998.

Şibli, Mevlânâ, Asr-Saadet (İslâm Tarihi), Çev., Ömer Rıza Doğrul, İst., Eser Matbaası, 1977.

Taberî, Ebî Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî, Tarîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1987.

Tabrızı, G. R. Sabrı, “Al-Bîrûnî And Human Values Of The Eastern Renaıssance”, Al-Bîrûnî Commemoratıve Volume, Karaçhi, Hamdard Natıonal Foundatıon, 1979.

Tancî, Muhammed, “Beyrûnî’nin İbn-i Sînâ’ya Yönelttiği Bazı Sorular, İbn-i Sînâ’nın Cevapları ve Bu Cevaplara Beyrûnî’nin İtirazları”, Beyrûnî’ye Armağan, Ankara, TTK yay., 1974.

Tekeli, Sevim, “Bîrûnî’de Güneş Parameterlerinin Hesabı”, Belleten, Ankara, TTK yay., C. XXVII, Sayı, 105, 1963.

Ternovskiy, V. N., İbn Sina (Avitsenna), Çev: Haydar Nouruzhan, Eskişehir, Anadolu Üniv. yay, 1986.

Terzioğlu, Arslan, Gazneliler Devrinin Büyük Türk Âlimi Al-Biruni (973-1051), XII/3, Haseki Tıp Bülteni (Ayrı Baskı), Bty.

Thilly, Franky, Felsefenin Öyküsü, Çev., İbrahim Şener, İst., İzdüşüm yay., 2000.

Togan, A. Zeki Velidi, Bîrûnî’s Picture of the world, Yeni Delhi, 1949.

, “el-Bîrûnî ve Hareketi arz”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İst. Üniv. Edebiyat Fak. Dergisi, İstanbul, İst. Üniv. Edebiyat Fak. yay, I, 1953.

, “Al-Bîrûnî ve Hareket-i Arz”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İst. Üniv. Edebiyat Fak. yay, İstanbul, I, 1953.

, “Orta Çağ İslâm Aleminde Tenkidî Tarih Telâkkîsi”, İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, İst. Üniv. Edebiyat Fak. yay, İstanbul, C. I, 1954.

, “Harezm”, İA, Eskişehir, MEB yay., 1997.

, “Bîrûnî”, İA. Eskişehir, MEB yay., 1997.

, Umumi Türk Tarihine Giriş, İst., İstanbul Üniv., Ed. Fak., yay. 3. Baskı, 1981.

, Tarihte Usul, İst., Enderun yay., 1985.

Tooley, R. W., Batlamyus’a kadar Hristiyan Öncesi Dönem Coğrafyası, Çev. Murat Ağarı, Van, Yüzüncü Yıl Üniv. SBE Dergisi, S. 2, 2001.

Toparlı, Recep, Harezm Türkçesi, Sivas, Dilek Ofset Matbaacılık, 1998.

Tümer, Günay, Bîrûnî’ye Göre Dinler ve İslâm Dîni, Ankara, DİB yay., 1986.

, “Bîrûnî”, DİA, İst., VI., 1999.

Uğur, Ahmet, Osmanlı Siyâset-Nâmeleri, Kayseri, Erciyes Üniv. Matbaası, 1992.

Uluçay, M. Çağatay, İlk Müslüman Türk Devletleri, İst., Millî Eğitim Basımevi, 1977.

Unat Reşit Faik, Hicrî Tarihleri Mîlâdî Tarihlere Çevirme, Ankara, TTK yay., 1984.

Ülken, Hilmi Ziya, “İbn Sînâ”, İA, Eskişehir, MEB yay., V-II, 1997.

Yâkût er-Rûmî, İrşâdü’l-Erîb ile Marifeti’l Edîb/Mu’cemü’l-Üdebâ, Matbaatü Hindiyye, 1930.

Yakut el-Hamevî, Şihâbüddîn Ebî Abdullah Yâkût b. Abdullah el-Hamevî el-Bağdâdî, Mu’cemü’l-Buldân, Beyrut, Dâru’s-Sadr, 1979.

Yaltkaya, Şerefeddin, Kitabüssaydele Fittıb Mukaddimesi, İst. Millî Mecmua Basım Evi, 1937.

Yazıcı, Nesimi, İlk Türk İslâm-Devletleri Tarihi, Ankara, Ankara Üniv. İlâhiyât Fak yay., 1992.

Yıldırım, Cemal, Bilim Tarihi, İst. Remzi Kitap Evi yay, 1983.

, Bilimin Öncüleri, Ankara, Tübitak Popüler Bilim Kitapları, 2. Basım, 1995.

Yıldız, Hakkı Dursun, “Emeviler Devri”, Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, İstanbul, Çağ yay., 1992.

Zahîreddîn el-Beyhakî, Tetimmetü Sıvâni’l-Hikme, Tah. D. Refîkul Acem, Beyrut, Dâru’l-Fikr, 1994.

ez-Zehebî, Ebu Abdullah Şemseddin, Kitap Tezkiratü’l-Huffâz, Byy., Dâru Ahyâi Türâsil Arabî, Bty.

Zeki, Salih, Âsâr-u Bâkiye, İstanbul, Matbaai Amire, 1921.

Zettersteen, “Büveyhîler”, İA., Eskişehir, MEB yay., II, 1997.