Tolunoğulları

Kıpçak Dili ve Edebiyatı / Prof. Dr. Recep Toparlı [s.814-821]

Gaziosmanpaşa Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi / Türkiye

A. Kıpçaklar

Müslüman yazarlar tarafından “Kıpçak”, Avrupalılarca genellikle “Kuman” adı ile anılan kavimler birliği, aslında sonradan birleşen iki ayrı Türk kavmidir. Adını solgun ve sarımtırak renklerinden aldıkları tahmin edilen ve eski tarihleri karanlık olan Kumanlar 1017’de Karahıtayların baskısı ile Batı’ya doğru göç ederek 1050’de Doğu Avrupa’ya yerleşmiş bulunuyorlardı. Karadeniz’in kuzeyini işgal eden Kumanlar, zamanla buradaki Peçenek ve Oğuz-Türk kabilelerinin kalıntıları ile birleşmişlerdir. Bu arada Ruslar, evlenme yoluyla akrabalık meydana getirerek anılan bu Türk kavimlerinin tam anlamıyla birleşmelerini önlemeye çalışmışlardır. Rusların ve Bizansların kışkırtmaları sonucu Kumanlar, Peçeneklerle savaşarak onları yenmişlerdir. 1103 yılında da Ruslar Kumanları ağır bir yenilgiye uğratmışlardır. Bu ağır yenilgi sonucunda dağılan Kumanlar, yerlerini doğudan gelen yeni bir Türk kavmi olan Kıpçaklara terk etmişlerdir. Kıpçak adı altında birleşen bu Türk kavimleri bundan sonra da Avrupalı yazarlarca Kuman adı ile anılmışlardır. XII. yüzyıldan beri Kuman ve Kıpçak adları aynı halkı göstermektedir.

Kıpçakların rehberliği altında büyük bir güçlü birlik ortaya çıkmıştır. Ancak bunlar çok geniş bir sahaya yayıldıkları hâlde siyasî bir birlik olarak ortaya çıkamamışlardır. Tarihte bir Kıpçak devleti görülmemektedir. Zamanla birleşerek birçok etkili akın yapan Kıpçak kavimleri bir idare ve bir merkez altında toplanamamışlardır. Bunun nedenini çok yayılmalarında aramak gerekmektedir. Orta Asya’dan Tuna boylarına kadar yayılan Kıpçakların Orta Asya’daki hâkimiyeti Cengiz’e kadar devam ettiği gibi, yayıldıkları ve hâkim oldukları diğer bölgelerdeki hükümranlıklarına da Moğol akınları son vermiştir. XIII. yüzyılın ortalarına doğru Moğol akınlarının artması, Kıpçakların daha da yayılıp dağılmalarına neden olmuştur. Önemli bir kısmı Macaristan başta olmak üzere Bulgaristan, Romanya, Gürcistan ve Rusya’ya girmiş, zamanla tamamen kaybolmuşlardır. Bugün Kıpçak adı Deşt-i Kıpçak gibi eski coğrafî adlarda ve bazı Türk kavimlerinin kabile adlarında kalmıştır.

Kıpçakların, Mısır’daki Memlûk Sultanlığı’nda da önemli rolleri olmuştur. Daha önce de belirtildiği gibi Kıpçaklar kavim olarak çok yayılmışlar ve dağılmışlardır. Fakat Mısır’a kadar gitmelerinin nedeni başkadır. Zaruret zamanlarında pek çok Kıpçak çocuğunun köle olarak satılması neticesinde Kıpçaklar bilhassa XIII. ve XIV. yüzyıllarda bütün Ön-Asya’ya ve Mısır’a yayılmışlardır. Bunlar arasında yükselip kumandanlık, hatta sultanlık makamlarına kadar gelenler bulunmaktadır. Bunların en tanınmışı Sultan Baybars’tır.1

B. Kıpçakça

Kıpçak Türkçesi, Orta Dönem Türkçesinin batı grubuna giren eski bir şivedir. Kıpçaklar kendilerinden önce Doğu Karadeniz’e göç eden kavimleri de bünyelerinde toplayarak Batı Türkçesinin kuzey kanadını teşkil etmişlerdir. Bunlardan elimizde eser olarak yalnızca Codex Cumanicus adlı dil malzemesi kalabilmiştir.

Bunun dışında Kıpçakça asıl gelişmesini, vatanından epeyce uzakta, aslında Batı Türkçesinin kuzey grubunu teşkil ettiği hâlde, güney grubunun yayıldığı sahadan daha da güneyde Mısır’da ve bugün Yakın ve Orta-Doğu denilen ülkelerde göstermiştir. Buna neden olan göç, çoğunluğunu çocuk ve gençlerin teşkil ettiği köle kafileleri şeklinde olmuştur. Ancak bu bölgeye gelip yerleşen Türkler, sadece bu kölelerden ibaret olmamıştır. Türkmenler, hatta Altınordu ve Harezm bölgesinden gelenler de dilde farklılık meydana getirecek kadar önemli bir yekûn tutmuşlardır. Bütün bu Türk boyları zamanla kuzeyde devam ettiremedikleri devlet ve medeniyeti bu yabancı diyar ve muhitte meydana getirebilmişlerdir.

Memlûk devletinde,2 Türk sultanlarının başta bulunmaları ve hâkimiyetin Türklerin elinde olması nedeniyle Türkçeye ilgi artmış ve

Araplara Türkçeyi öğretmek için kitaplar yazılmıştır. Ayrıca, başka sahalarda yazılan Türkçe eserler de itinalı bir şekilde istinsah ettirilmiş, Arapça ve Farsçadan çeşitli konularda eserler Türkçeye çevrilmiştir.3

Memlûk-Kıpçak eserlerinin dili, Türk dili tarihinde ayrı bir yer tutmaktadır.

Göç şeklinde gelip yerleşen Türklerin muhtelif boylardan olması, bu sahada meydana getirilen eserlerin dillerinin de değişik olmasına neden olmuştur.

T. Halası Kun, Memlûk-Kıpçak eserlerinde kullanılan dili üç grupta toplamıştır:4

1. Asıl Memlûk-Kıpçakçası,

2. Asıl Oğuzca,

3. Oğuz-Kıpçak karışımı bir dil.

Janos Eckmann da buna benzer bir tasnif yapmıştır.5

C. Kıpçak edebiyatı Eserleri

I. Codex Comanicus

Anonim bir eser olup İtalyan tüccarlar ve Fransiskan tarikatına mensup Alman rahipler tarafından yazıldığı tahmin edilmektedir. Eserin yazıldığı yer ve tarih de kesin olarak bilinmemektedir. Tek yazması Venedik’te Saint Marcus kütüphanesinde bulunmaktadır. Eser, sonradan bir cilt hâline getirilen, birbirinden ayrı iki defterden teşekkül etmiştir. Birinci kısma İtalyan kısmı, ikincisine de Alman kısmı denilmektedir. 55 yapraktan meydana gelen İtalyan kısmı, biri alfabe sırası diğeri konulara göre tasnif edilmiş iki sözlükten meydana gelmektedir. 27 yaprak olan Alman kısmı ise, karışık bir şekilde, Almanca-Kıpçakça ve Lâtince-Kıpçakça lügatleri ihtiva etmektedir. Bu bölümde dinî metinler, ata sözleri ve bilmeceler bulunmaktadır.

Eserden ilk defa M.J. KLAPROTH bazı parçalar neşretmiş (1828), daha sonra da KONT GÉZA KUUN eserin tamamını Lâtince tercüme ve izahlarla yayımlamıştır (1880). Son olarak Danimarkalı türkolog K. GRÖNBECKH tarafından bir cilt faksimile (1936), bir cilt de lügat olmak üzere (1942) iki cilt olarak tam istifade edilebilir bir şekilde yayımlamıştır. RADLOFF, W. BANG ve T. KOWALSKİ gibi türkologlar da eser üzerinde çeşitli araştırmalar yapmışlardır.6

II. Lügatler-Gramerler

1. Kitâbü’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk

Türkçeyi öğretmek maksadı ile yazılan eserin müellifi, Ebû Hayyan adlı Berberî asıllı bir Arap dilcisidir.

Türk diline büyük bir ilgi duyan Ebû Hayyan, Mısır’da Türk dilinin kazandığı önemi görünce, Araplara Türkçeyi öğretmek maksadıyla bilhassa Mısır’da konuşulan Türk şiveleri üzerine 4 kitap yazmıştır.7 Türkçenin bilinen ilk grameri olup Ebû Hayyan tarafından Türk dili ile ilgili olarak yazılan dört eserden biri olan El-İdrâk, 20 Ramazan 712’de (18 Aralık 1312) Kahire’de tamamlanmıştır. Eser, alfabe sırasına göre biri lügat, diğeri de gramer olmak üzere iki kısımdan meydana gelmiştir.

El-İdrâk’in iki yazmasının varlığı bilinmektedir:

a) İstanbul Bayezid Genel Kitaplığı, Veliyüddin Efendi Bölümü 2896 numarada kayıtlı olan yazma, 15 Şubat 1335 tarihinde bilinmeyen birisi tarafından istinsah edilmiştir. Tamamı 132 sayfadır.

b) İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Arapça Yazmalar kısmı 3856 numarada kayıtlı olan yazma, 1402 yılında Ahmed ibni Şafii adında bir kişi tarafından Lazkiye’de istinsah edilmiş olup 97 yapraktan müteşekkildir.8

Ebû Hayyan’ın bu önemli eseri ilk önce Selanikli Mustafa Bey tarafından Veliyyüddin Efendi yazmasına dayanılarak İstanbul’da 1891 yılında yayımlanmıştır. 213 sayfa tutan bu yayın, tek yazmaya dayandırıldığı için eksiktir ve istifadeye elverişli değildir.9

Daha sonra elde edilen yazmayı da göz önünde bulunduran Prof. Dr. Ahmet Caferoğlu, eseri 1931 yılında yayımlamıştır.10

El-İdrâk’in Veliyyüddin Efendi’deki yazmasının haşiyelerine bilinmeyen birisi tarafından eklenen küçük bir lügatçe 1936 yılında Veled İzbudak tarafından El-İdrâk Haşiyesi adı ile yayımlanmıştır.11

2. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı

Türkî ve Acemî ve Mugalî

Araplara Türkçeyi öğretmek için yazılan eserlerden biri de Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî’dir. Houtsma’ya göre Leiden yazması 28 ocak 1245’te yazılmıştır. Houtsma baskısını göz önünde bulunduran sonraki yazarlar da bu tarihi tekrarlamışlardır. Ancak Barbara Flemning, bu tarihin 1343 olarak düzeltilmesi gerektiğini ortaya koymuştur.12 Halil bin Muhammed bin Yusuf el-Konevî adlı Konyalı bir Türk tarafından istinsah edilen bu eserin yazması Hollanda’nın Leiden Akademi Kütüphanesinde bulunmaktadır. Her sayfasında 13 satır bulunan ve 76 yapraktan ibaret olan yazmada kısmen kırmızı kısmen de siyah mürekkep kullanılmıştır. Eser, biri Arapça-Türkçe sözlük (63 yaprak), ikincisi Moğolca-Farsça sözlük (13 yaprak) olmak üzere iki kısımdan oluşmaktadır. Yazmanın Moğolca bölümünü N. Poppe işleyip yayımlamıştır.13

Bu yazma baş tarafındaki kayıttan anlaşıldığına göre, Kadı Mevlânâ Kemâlüddin adında birinin kütüphanesi için hazırlanmıştır. Eser, kelime çeşitlerine göre hazırlanmış bir sözlük-gramer olup yaklaşık olarak 2000 kelime içermektedir.

Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî’nin birinci kısmı Hollandalı müsteşriklerden Utrecht Üniversitesi Doğu Dilleri profesörlüğünde bulunmuş olan Martin Theodor Houtsma tarafından işlenerek yayımlanmıştır.14 Bu yayın, ön söz, gramer özeti, Arap harflerine göre yapılmış bir dizin ile 57 sayfa tutan Arap harfleriyle yazılmış metinden ibarettir. Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî’nin birinci kısmı daha sonra A.K. Kurışjanov tarafından yayımlanmıştır.15 234 sayfalık bu çalışmada Houtsma’nın yayınındaki Arap harfli orijinal yazma esas alınmıştır. Prof. Dr. Hasan Eren’in Kurışjanov’un çalışması ile ilgili olarak bir eleştiri yazısı vardır.16

Eser, Prof. Dr. Recep Toparlı, Prof. Dr. M. Sadi Çögenli ve Doç. Dr. Nevzat Hafız Yanık tarafından yeniden hazırlanmış ve Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır.17

3. Et-Tuhfetü’z-Zekiyye

fi’l-Lügati’t-Türkiyye

Kıpçak şivesi ile yazıldığı mukaddimesinde belirtilen bu eserin müellifi bilinmemektedir. Baş ve son taraflarındaki ilave kayıtlardan Mısır’da yazıldığı anlaşılan eserin yazılış tarihi de belli değildir. Ancak, eserde bulunan bir kayıttan hareket edilerek 1425 yılından önce yazıldığı tahmin edilmektedir

Eser, biri gramer diğeri de lügat olmak üzere iki kısmdan meydana gelmekte olup 78 sahife kadar tutan Arapça-Kıpçakça lügat kısmında, Arapça kelimeler alfabe sırasına göre düzenlenmiş ve karşılarında da Türkçeleri verilmiştir. 39a-91a yaprakları arasını kapsayan ikinci kısım ise, gramer şekillerine göre tanzim edilen bir lügat ihtiva etmektedir.

Eserin tek yazması İstanbul Bayezid Genel Kitaplığı Veliyyüddin Efendi Bölümünde 3902 numara ile kayıtlı olup 91 yapraktan meydana gelmektedir. Yazmada birkaç yaprağın eksikliği de sezilmektedir.

Eserin tıpkı basımı T. Halası Kun tarafından 1942 yılında Budapeşte’de yayımlanmıştır.18 Besim Atalay da eseri Türkçeye çevirerek 1945 yılında tekrar yayımlamıştır.19 Agah Sırrı Levend, Şemseddin Sami’nin bu eseri çevirip müsvedde olarak bir deftere yazdığını, fakat bu çevirinin basılıp yayımlanmadığını söylemektedir.20

4. Kitâbü Bülgatü’l-Müştak fî

Lügati’t-Türk ve’l-Kıfçak

Cemâleddin Ebû Muhammed et-Türkî tarafından yazılan eserin yazıldığı tarih bilinmemekte olup eserdeki bir kayıttan 1451 yılından önce yazıldığı anlaşılmaktadır.

Eserin tek yazması Paris Bibliotheque Nationale’de bulunmaktadır.21 88 yaprak olan bu yazmanın 7a-21a arası isimler; 21a-88b arası fiillerden meydana gelmekte olup eser, Arapça-Türkçe bir sözlük niteliğindedir. Ancak bu yazmanın eksik olduğu sezilmektedir.

Ananıasz Zajaczkowski eserin isimler kısmını 1938,22 fiiller kısmını da 1954 yılında Varşova’da yayımlamıştır.23

İsimler kısmı 1958 yılında tıpkı basım yoluyla yeniden yayımlanmıştır.24

5. El-Kavâninü’l-Külliye

Li-Zabtı’l-Lügati’t-Türkiyye

Bu eser, içerdiği kelime hazinesi ve yazılış amacının Türkçemiz açısından büyüklüğü bakımından son derece önemli ve değerlidir.

Eser bir gramer kitabı olup fiil bahsi diğer gramerlere oranla daha geniş tutulmuştur.

XV. yüzyıl başlarında Kahire’de yazıldığı anlaşılan bu eserin tek yazması İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Şehit Ali Paşa bölümünde 2659 numara ile kayıtlı olup 169 sayfadır. Bu yazma, 1928 yılında Fuad KÖPRÜLÜ’nün ön sözü ile Kilisli Rifat Bilge tarafından orijinal biçimiyle Türkiyat Enstitüsü’nce yayımlanmıştır.25

Kilisli Rifat Bilge bu yayımında herhangi bir yoruma girmeden metni olduğu gibi vermiş, ancak kendisince açıklamaya gerek gördüğü yerleri sayfaların sonunda dipnotlarla gösterme yoluna gitmiştir.

Macar S. Telegdi, Kilisli Rıfat’ın yayınını esas alarak eserin bazı gramer özelliklerini ve fihristini Almanca olarak yayımlamıştır.26

Eserin gramer özellikleri ile ilgili olarak İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümünde Türkân Aksu tarafından bir çalışma yapılmıştır.27

Eser, Prof. Dr. Recep Toparlı, Prof. Dr. M. Sadi Çögenli ve Doç. Dr. Nevzat Hafız Yanık tarafından hazırlanarak Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanmıştır.28

6. Ed-Dürretü’l-Mudiyye

fi’l-Lügati’t-Türkiyye

Memlûkler döneminde (1250-1517), Türkçeyi öğretmek amacıyla sözlük türünde kaleme alınan eserlerden biri de Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye’dir. “Türk Dilinin parlayan incisi” anlamına gelen bu eserin yazması Floransa’daki Medicea Bibliotheca Laurenziana’da Orient 130 numara ile kayıtlıdır. Türk Dili ve Edebiyatı sahasındaki değerli çalışmalarıyla tanınan Ananiasz Zajaczkowski, 1963 Eylül’ünde Venedik’te toplanan Milletlerarası II. Türk Sanatları Kongresi’ne katılmak üzere İtalya’ya gittiğinde, Şark el yazmalarını incelerken bu eseri tespit etmiştir.29

Zajaczkowski tarafından tespit edilen bu yazma, her sayfasında 15-16 satır bulunan 24 yapraktan meydana gelmektedir. Arapça metinde genellikle siyah, bunların altında yer alan Türkçe metinde ise kırmızı mürekkep kullanılmıştır. Eser, 21.5x15 cm. ölçülerindedir.

Yazmanın kâğıdı kalın koyu sarı ve fligranlıdır. Fligranlar, kullanılan kağıdın İtalyan kökenli olduğunu göstermektedir. Cilt yarı deri olup Avrupaî tarzda yapılmıştır.

Yazmanın müstensihi; (24a)’da bulunan bir kayıttan da anlaşıldığına göre Hüsrev b. Abdullah’tır.

Eser, 24 bölümdür. Adını bilmediğimiz müellif, bu bölümlerden birincisi için kısım, ikincisi için bab, diğerleri için de fasl başlıklarını kullanmıştır.

Zajaczkowski, Dürretü’l-Mudiyye’yi işleyerek yayımlamıştır.30 Türk erkek ve kadın adları ile ilgili olan 22 ve 23. bölümler her nedense Zajaczkowski’nin yazılarında yer almamıştır. Dürretü’l-Mudiyye ile ilgili yazılarında Zajaczkowski, eserin dil özelliklerine işaret ederek Arap harfli metni kendi yorumuyla vermiştir. Eserin içerdiği kelimeleri “Sözlük” başlığı altında sıraladıktan sonra da orijinal metnin fotoğraflarını yazılarının sonlarına eklemiştir.

Eser, Prof. Dr. Recep Toparlı tarafından Türk Dil Kurumu Türkiye Türkçesi ve Tarihî Devirler Yazı Dilleri Gramerleri Projesi için yayımlanmak üzere hazırlanmıştır.31

III. Fıkıh Kitapları

1. Kitâb fi’l-Fıkh

Arapça bir fıkıh kitabından satır altı olarak çevrilen eserin tek yazması İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya bölümünde 1360 numara ile kayıtlıdır. Tamamı 266 yaprak olan bu yazmanın son tarafı eksik olduğu için çevireni, müstensihi, istinsah tarihi ile istinsah yeri hakkında bilgi elde edilememiştir.

Üzerinde herhangi bir araştırma ve inceleme yapılmamış olan eserin dil özelliklerini esas alan bir çalışma Doç. Dr. Recep Toparlı tarafından 1993 yılında yayımlanmıştır.32

2. Kitâb fi’l-Fıkh bi’l-Lisani’t-Türkî

Çeşitli fıkıh kitaplarından toplanan fetvalardan meydana gelen bu eserin müellifi, telif edildiği yer ve telif tarihi bilinmemektedir. Ancak, 1421 yılında vefat eden Sultan Tatar’ın hazinesinde bulunmasından anlaşılacağı üzere, 1421 yılından daha önce yazılmıştır.

Tek yazması İstanbul Millet Kütüphanesi Feyzullah Efendi bölümünde 1046 numara ile kayıtlı olup, 429 yapraktan meydana gelmektedir. Eser üzerinde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde iki adet bitirme tezi yapılmıştır.33

Mehmet Emin Ağar, eseri doktora çalışması olarak hazırlamıştır.34

3. Kitâb-ı Mukaddime-i

Ebû’l-Leysi’s-Semerkandî

Dinî konulardan oluşan bu eserin Arapçasının yazarı Ebû’l-Leys, Hanefi mezhebinin büyük fıkıh bilginlerinden biridir. Kansu Gavri için çevrilen eser, sonundaki ibareden anlaşıldığına göre Esenbay b. Sudun tarafından istinsah edilmiştir.

Arapçadan yapılan bir satır altı çevirisi olan eserin Memlûk Kıpçakçası özelliklerini ihtiva eden yazması İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya bölümünde 1451 numara ile kayıtlı olup 47 yapraktan ibarettir.

Ananıasz Zajackowski 1959 yılında eserin önce kısa bir dil analizini, sözlüğünü, Arap ve Latin harfleriyle yazılmış metnini,35 daha sonra da 1962 yılında faksimilesini yayımlamıştır.36

Gönül Berberoğlu, eserin metin ve indeksini 1976 yılında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde bitirme tezi olarak hazırlamıştır.37

Yrd. Doç. Dr. Recep Toparlı, eser üzerindeki çalışmasını 1987 yılında yayımlamıştır.38

4. İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn

Melik ve sultanlara yol göstermek amacı ile Arapçadan satır altı olarak çevrilen eserin Arapça metninin yazarı bilinmemektedir. Bu metin, İskenderiye’de saltanat süren Seyfi Bacman’ın isteği üzerine yazılmıştır.

Arapçadan çeviriyi kimin yaptığı da tespit edilememiştir. Eserin sonundaki ibare, yazmanın Berke İbn-i Berâküz İbn-i Kandûn İbn-i Ögü tarafından istinsah edildiğini ortaya koymaktadır.

İstinsahı 789/1387 yılında İskenderiye şehrinde tamamlanan eserin müstensihi olan Berke Fakih, Kutb’un Hüsrev ü Şirin’ini 1383 yılında istinsah etmiş, ayrıca eserin sonuna kendisinden bir manzume de eklemiştir.39

Eser, fıkha ait çeşitli konuları içermekte olup giriş, 29 kitap, 56 bap ve 93 fasıldan oluşmaktadır. Ayrıca 49 meseleyi ihtiva eden bir bölüm de sona eklenmiştir.

İrşâdü’l-Mülûk’un tek yazmaası İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya bölümünde 1016 numara ile kayıtlı olup 498 yapraktan ibarettir.

1981 yılında Erzurum Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde Recep Toparlı tarafından doktora tezi olarak hazırlanıp 1992 yılında Türk Dil Kurumu tarafından yayınlanan eserin dili, Memlûk-Kıpçak özelliklerini tam manasıyla ihtiva etmektedir.40

IV. Okçulukla İlgili Kitap

1. Kitâb fî İlmi’n-Nüşşâb

Sultan Meliküddin Zahir Berkuk’un kölesi iken sonradan yakınları arasına katılan Mahdum Tolu Bey’in isteği üzerine Arapçadan çevrilen bu eserin iki yazmasının varlığı bilinmektedir. Bunlardan birincisi, İstanbul Bayezid Genel Kitaplığı Veliyüddin Efendi bölümünde 3716 numara ile kayıtlı olan yazmanın 1b-66a yaprakları arasında bulunmaktadır. Bu yazmanın müstensihi, sonundaki ibareden anlaşıldığına göre Hüseyin b. Ahmed el-Erzurumî’dir.

Eserin ikinci yazması Paris Bibliotheque Nationale Türkçe Yazmalar kısmında 197 numara ile kayıtlı olan yazmanın içinde bulunmaktadır.

Bir giriş kısmı ve beş baptan meydana gelen Paris yazması Ananıasz Zajackowski tarafından 1956 yılında Varşova’da yayımlanmıştır.41

İstanbul yazmasını içine alan yazmanın tamamı 1944 yılında Nureddin Büngül tarafından Konya’da yayımlanmıştır.42 Bu yazma üzerinde ayrıca İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde de Aysel Altınay tarafından 1961 yılında bir bitirme çalışması yapılmıştır.43

Recep Şirin, eseri Riyazâti’l-Hayl ile birlikte ele alarak yüksek lisans olarak hazırlamıştır.44

V. At ve Atçılıkla İlgili Kitaplar

1. Kitâb fî Riyâzâtı’l-Hayl

At kullanma ilmine dair olan bu eser, Farsçadan çevrilmiş olup mütercimi, çeviri yeri ve tarihi bilinmemektedir.

Bu kıymetli dil yadigârının iki yazmasının varlığı bilinmektedir. Birincisi, İstanbul Bayezid Genel Kitaplığı Veliyyüddin Efendi bölümünde 3176 numara ile kayıtlı olan yazmanın 66b-102b yaprakları arasında bulunmaktadır. Bu yazma iki baptan meydana gelmektedir. İkincisine oranla daha uzun olan birinci bap 69a-97b içindeki dört faslıyla atın niteliklerini, at hastalıklarını ve bunların tedavilerini içermektedir. 97b-102b arasında yer alan ikinci bapta ise at terbiyesinden bahsedilmiştir.

Eserin ikinci yazması Paris Bibliotheque Nationale’de 197 numara ile kayıtlı olan yazmanın 63a-99b yaprakları arasında bulunmaktadır.

Eser üzerinde herhangi bir bilimsel çalışma yapılmamış olup İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde iki bitirme tezi hazırlanmıştır.45

2. Münyetü’l-Guzât

Binicilik ve atıcılığa dair Arapça bir eserden çevrilen Münyetü’l-Guzât’ın mütercimi ile tercüme edildiği yer ve tarih bilinmemektedir.

Halife el-Mu’tedid Billah’ın mîr-âhuru Muhammed b. Yakup b. Ali Hazzam adlı kişinin el-furûsiyye fî remyi’l-cihad adlı eserinin üçüncü faslının tercümesi olan eseri çeviren, kendisini bu işe sevk eden nedenleri açıklarken; sultanın yakınlarından olan Timur Bey’in, kendisinde küçük bir silah kitabı olduğunu, onun Türkçeye çevrilmesiyle Türklerin ondan faydalanacağını ve çevirene de sevap olacağını söylediğini, kendisinin de kabul edip bu çeviriyi yaptığını ifade etmektedir.

Eser, binicilik ve atıcılığa dair altı feni ihtiva etmektedir. Bilinen tek yazma yazması Topkapı Sarayı III. Ahmed Kütüphanesi’nde 3468 numarada kayıtlı olup bu yazmada 4. ve 5. fenler bulunmamaktadır. Yazma, 115 yapraktır. Üzerinde İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde iki adet bitirme tezi yapılan eser46 Ananıasz Zajackowski tarafından 1970 yılında yayımlanmıştır.47 Bu yayın, transkripsiyonlu metin ve tıpkı basımdan ibarettir.

Mustafa Uğurlu eseri Kültür Bakanlığı yayınları arasında yayımlamıştır.48

3. Baytaratu’l-Vâzıh

Baytarat adlı Arapça bir kitaptan, Memlûklerin hizmetinde padişah nedimi olan Tolu Bey’in emri ile Türkçeye çevrilen bu eser, hastalıkları ayrı ayrı nitelendirmek için kurallar ortaya koyması, onların ilâçları için pratik nasihatler vermesi ve baytarlığa ait değişik ilâç, hastalık ve tecrübelerin anlatması ile İslâm tıbbına ait eserlerin az bulunanlarındandır.

Bir giriş kısmı ile at hastalıkları ile ilgili 4 baptan meydana gelen eseri çeviren bilinmemektedir.

Eserin iki yazmanın varlığı bilinmektedir. Birinci yazma, İstanbul Topkapı Sarayı Revan Köşkü kütüphanesinde 1695 numara ile kayıtlı olup 67 sayfadır. 44 sayfa olan ikinci yazma Paris Bibliotheque Nationale’de bulunmaktadır.

Saadet Çağatay’ın kısa bir dil analizi yaparak ilim alemine tanıttığı49 eser üzerinde Mehmet Emin Ağar bir yüksek lisans çalışması yapmıştır.50

VI. Edebî Eser

1. Kitâb Gülistân Bi’t-Türkî

Büyük İran edibi Sadi’nin Gülistan adlı eserinin Türkçeye bilinen ilk çevirisidir. Kelime hazinesi ve gramer özellikleri ile çok önemli olan bu eseri Saraylı Seyf çevirmiş, ancak kendisinden de bazı şeyler ekleyerek eseri çeviri görünümünden çıkarmaya çalışmıştır.

Saraylı Seyf, Gülistan Tercümesi’ni Bathas Bey’in isteği üzerine yapmış ve 1 Şevval 793/1 Eylül 1391 tarihinde tamamlamıştır. Eserin tek yazması Hollanda’nın Leiden Akademisi Kütüphanesi’nde 1553 numara ile kayıtlı bulunmaktadır.

Kitabın asıl çeviri kısmı 355 sayfa tutmaktadır ki belki Farsça Gülistan’ın hacminden büyüktür. Eserin tıpkı basımı, bir ön söz ile birlikte 1954 yılında Dr. Feridun Nafiz Uzluk tarafından yayımlanmıştır.51

Ali Fehmi Karamanlıoğlu Gülistan Tercümesi’ni doçentlik tezi olarak 1967 yılında hazırlamıştır. Bu çalışma, 1978 yılında Milli Eğitim Bakanlığı yayınları arasında yayımlanmıştır.52

Macar Türkoloğu A. Bodrogligeti eseri 1969 yılında Budapeşte’de yayımlamıştır.53

Gülistan Tercümesi ayrıca Prof. Dr. Emir Nadjib tarafından 1975 yılında Alma-Ata’da iki cilt olarak yayımlanmıştır.54

1 Kıpçaklar hakkında daha geniş bilgi için bk. R. Rahmeti ARAT, “Kıpçak”, İslâm Ansiklopedisi.

2 Memlûkler hakkında daha geniş bilgi için bk. M. Sobernheim, “Memlûkler”, İslâm Ansiklopedisi, M.C. Ş. Tekindağ, “Mısır ve Suriye Türk Devletleri: Memlûkler”, Türk Dünyası El Kitabı, s. 871-875; Zeki Velid Togan, Umumî Türk Tarihine Giriş, s. 179-180; Kâzım Yaşar Kopraman, Mısır Memlûkleri Tarihi.

3 Daha geniş bilgi için bk. Fuat Köprülü, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 368-369.

4 T. Halası Kun, “Die-Mameluk-Kipthakischen Sprachstudien und die Handschriften in Stanbul”, Körösi Csoma Archivum, III, s. 77-83.

5 Janos Eckmann, “Memlûk-Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasına Dair”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1964, s. 35-37.

6 Daha geniş bilgi için bk. Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi II, s. 186.

7 Ebu Hayyan hakkında daha geniş bilgi için bk. Mecdut Mansuroğlu, “Ebu Hayyan”, İslâm Ansiklopedisi.

8 Ali Fehmi Karamanlıoğlu; “Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi” adlı makalesinde (Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XII, 1962, s. 181) bu yazmanın Halis Efendi Bölümü’nde 6572 numarada kayıtlı olduğunu bildiriyor. Fakat bu yazma bugün Arapça Yazmalar kısmında 3856 numarada kayıtlıdır.

9 İdadî Müdiri Mustafa Bey, Kitâbü’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk, İstanbul 1309 (1890), 213 s., Matbaa-i Âmire.

10 Ahmet Caferoğlu, Abu Hayyan, Kitab al-İdrâk li-lisân al-Atrak, İstanbul, 1931, Türkiyat Enstitüsü Yayınları.

11 Veled İzbudak, El-İdrak Haşiyesi, İstanbul 1936, 55 s. Türk Dil Kurumu Yayınları, Devlet Basımevi.

12 Barbara Flemning, “Ein Alter Irrtum Bei der chronologischen Einordnung des Targuman turki wa agamı wa mugali”, Der Islam, XLIV, 226-229.

13 N. Poppe, “Das mongolische Sprachmaterial einer Leidener Handschrift”, İAN, 1927, 1009-1040, 1251-1274; 1928, 22-79.

14 Martin Theodor Houtsma, Ein Türkisch-Arabisches Glossar, Leiden 1894, III + 57 s.

15 A. K. Kurişjanov, Issledovanie po leksike starokypcakskogo pijmennogo pamjatnika XIII v. “Tjurksko-arabskogo slovarja, Alma-Ata, 1970, 234 s.

16 Prof. Dr. Hasan Eren, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung: Tomus XXX (1), s. 141-147 (1976).

17 Prof. Dr. Recep TOPARLI, Prof. Dr. M. Sadi Çögenli, Doç. Dr. Nevzat H. Yanık, Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara 2000, VII+166 + Orijinal Metin, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları 763, Türkiye Türkçesi ve Tarihî Devirler Yazı Dilleri Gramerleri Projesi: 4.

18 T. Halası Kun, “La Langue des Kiptchak d’apres un manuscrit arabe d’Istanbul, Partie II, Reprodition phototypique”, Bibliotheca Orientalis Hungarice, IV, Budapest, 1942.

19 Besim Atalay, Ettuhfetü’z-Zekiyye, İstanbul 1945, XXXII + 296 s. ve metnin tıpkı basımı, Türk Dil Kurumu Yayınları.

20 Agâh Sırrı Levend, Şemseddin Sami, s. 98.

21 E. Blochet, Catalogue des Manuscrits Turcs I, 300/1.

22 Ananıasz Zajaczkowski, Manuel Arabe de la Langue des Turces et Kıptchaks, (époque de l’état Mamelouk İntroduction-Vocabulaire Turcs-Polonais-Français, Texte), Warszawa, 1938.

23 Ananıasz Zajaczkowski, Slownik arabsko-kipzacki z okresu Pastwa Mamelucktigo, Bulgat al-Muştaq fi lugat al-Türk wa’l-Qifzaq, Czecs. II. Verba, Prace Orientalistyczney, Zaklad Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk, 86+138 s. Warszawa, 1954.

24 Ananıasz Zajaczkowski, Vocabulaire arabe-Kiptchak de l’epoque de l’etat Mamelouk. Bulgat al-Muştaq fi lugat at-Turk wa’l-Qıfçak l-ére partie, Le Nom, Prace Orientalistyczney, Zaklad Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk Warzawa, 1958, XXII + 14 + 28 levha.

25 Rifat Bilge, El-Kavaninü’l-Külliye Li-Zabti’l-Lugati’t-Türkiyye, İstanbul 1928, 94 s. Evkaf Matbaası, Türkiyat Enstitüsü Yayınları.

26 S. Telegdi, “Eine Türkische Grammatik in Arabischen Sprache Aus dem XV jhdt.”, Körösi Csoma Archivum, C: 1/3, 1937, s. 282-329.

27 Türkân Aksu, El-Kavaninü’l-Külliye li-Zabti’l-Lugati’t-Türkiye Üzerinde Ses-İmlâ, Ses Değişimi ve Fiil Şekilleri Bakımından Araştırma, İstanbul 1937, 36 s., İlk Disiplin İlk Vazifesi, Türkiyat Enstitüsü Travaylar Kısmı: 8.

28 Prof. Dr. Recep Toparlı, Prof. Dr. M. Sadi Çögenli, Doç. Dr. Nevzat H. Yanık, El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lugati’t-Türkiyye, Ankara 1999, VIII+137 + Orijinal Metin, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları 728, Türkiye Türkçesi ve Tarihî Devirler Yazı Dilleri Gramerleri Projesi: 3.

29 A. Zajaczkowski, “Un glossaire Arabe-Kiptchak Retrouvé”, Ural-Altaische Jahrbücher, c: 35, 1964, s. 369-383. (Türkçeye çeviri: Ç. Bedii İbrahimoğlu, “Yeni Bulunmuş Arapça-Kıpçakça Bir Sözlük”, Türk Kültürü Araştırmaları, Yıl: 1966-69, S. 3-6, s. 181-196.

30 A. Zajaczkowski, “Das Pferd nach dem arabisch-kiptschakischen Glossar ad-Durrat al-mudî’a fi-l-lugat at-turkiyya”, Central Asiatic Journal, X, Proceedings of the VII th Meeting of the PIAC, 1965, pp. 333-338; “Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ‘ad-Durrat al-mudî’a fi-l-lugat at-turkiya’” (I), Rocznik Orientalistyczny, XXIX/1, s. 39-98, Warszawa 1965; “Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ‘ad-Durrat al-mudî’a fi-l-lugat at-turkiya’” (II) Rocznik Orientalistyczny, XXIX/II, s. 67-116, Warszawa 1965; “Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ‘ad-Durrat al-mudî’a fi-l-lugat at-turkiya’” (III) Rocznik Orientalistyczny, XXXI/I, s. 67-116, Warszawa 1968; “Material kolokwialny arabsko-kipczacki w Slowniku ‘ad-Durrat al-mudî’a fi-l-lugat at-turkiya’”, Rocznik Orientalistyczny, XXXII/II, s. 19-62, Warszawa 1969.

31 Prof. Dr. Recep Toparlı, Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lugati’t-Türkiyye, X+125+Orijinal Metin. (Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanacak).

32 Doç. Dr. Recep Toparlı, Kitâb fi’l-Fıkh-Şekil Bilgisi Özellikleri, Örnek Metin-, 30 s. + Orijinal Metinden Bazı Örnekler, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1993.

33 Birgül Çirik, Kitab ü Fi’l-Fıkh Bi’l-Lisani’t-Türki, 552 s., İstanbul 1961, Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı: 559, Şükran Erdem, Kitab ü Fi’l-Fıkh Bi’l-Lisani’t-Türki Üzerinde Bir Dil İncelemesi, 1463, 89 s. + indeks, İstanbul 1973, Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı.

34 Mehmet Emin AĞAR, Kitâb-ı fi’l-Fıkh bi’l-Lisani’t-Türkî, XXX+1104 s., Marmara Üniveristesi., İstanbul, 1989, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).

35 A. Zajaczkowski, “Mamelucko-Kipzacki Przklad Arabskiego Traktatu Mukaddima Abou’l-Lait as-Samarkandi”, Rocznik Orientalistyczny, XXIII/1, 1959, s. 73-79.

36 A. Zajaczkowski, Le Traite Arabe, Mukaddima d’Abou’l-Lait as-Samarkandi en version Mamelouk-Kiptchak, Warszawa, 1962, 108 s.

37 Gönül Berberoğlu, Kitab u Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî, (metin ve indeks incelemesi), İstanbul 1976, 158 s. Türkiyat Enstitüsü Tezler kısmı: 1759.

38 Yard. Doç. Dr. Recep Toparlı, Kitâb-ı Mukaddime-i Ebû’l-Leysi’s-Semerkandî, VII+106 s. + Orijinal Metin, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1989.

39 Abdülkadir İnan, “Halis Türkçe”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1953, s. 63-64.

40 Doç. Dr. Recep Toparlı, İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Ankara 1992, XIV + 627 s. Türk Dil Kurumu Yayınları: 555.

41 A. Zajaczkowski, “Mamelucko-Turecko wersja Arabskiego tractatu o lucznictwie z. PIV”, Rocznik Orientalistyczny, XX, 1955, s. 139-261.

42 Nureddin Nuri Büngül, Kitâb Fî İlmi’n-Nüşşâb, 53. s., Konya 1944, Ülkü Basımevi.

43 Aysel Altınay, Kitâb Fî İlmi’n-Nüşşâb Dil Araştırmaları, İstanbul, 1960-61, 132+127 s., Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı: 552.

44 Recep Şirin, Kitâb fi Riyâzâtü’l-Hayl, Kitâb fi İlmi’n-Nüşşâb, XIX+306 s., Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 1989, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).

45 Yusuf Çotuksöken, Kitâb Fî Rıyazatı’l-Hayl (metin-indeks), İstanbul 1970, IV + 116 s., Türkiyat Enstitüsü Tezler kısmı: 969; Kurtuluş Öztopçu, Kitab Fi Rıyazatı’l-Hayl’ın Gramer Hususiyetleri, İstanbul, 1971, 65 +47 s., Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı: 1080.

46 Yurdagül Oyman, Münyetü’l-Guzat Üzerinde Bir Dil Tetkiki, İstanbul, 1959, 281 s., Türkiyat Enstitüsü Tezler kısmı: 520,; Ferda Toygan, Münyetü’l-Guzat (transkripsiyonlu metin ve indeks 82a-100b), İstanbul, 1973, Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı: 1973.

47 A. Zajackowski, “Le Traite de l’art Chevareresque (furusiya) en version Mamelouk-Kiptchak”, Rocznik Orientalistyczny, 1970, 33/2, s. 21-66.

48 Mustafa, Uğurlu, Münyetü’l-Guzat, Ankara 1987, 333 s., Kültür Bakanlığı Yayınları: 676.

49 Saadet Çağatay, “Eine Osttürkische Handschrift: Baytaratu’l-Vazıh in Akten des Vierundzwonzigsten İnten Nationalen Orientalisten Kongresses München 20 August-4 September”, 1957, Wiesbaden, 1959, s. 602-604.

50 Mehmet Emin Ağar, Baytaratu’l-Vâzıh, -Metin-İndeks-, Marmara Üniveristesi, İstanbul, 1986, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).

51 Seyf-i Serâyî, Gülistan Tercümesi, Ankara 1954, XVIII + 372 s., Türk Dil Kurumu Yayınları.

52 Doç. Dr. Ali Fehmi Karamanlıoğlu, Seyf-i Sarayî, Gülistan Tercümesi, (Kitâb Gülistân Bi’-t-Türkî) Ankara 1989, XIX+161+453 s.; Türk Dil Kurumu Yayınları: 544.

53 A. Bodrogligeti, A Fourteenth Century Turtic Translation of Sadi’s Gülistan (Sayf-ı Sarayı’s Gülistan bi’t-türki), Budapest 1969, 450 s.

54 E. A. Nadjib, Tyurkoyazıçnıy Pamyatnik XIV veka “Gülistan” Seyfa Sarai i Yego Yazık, çast pervaya, Alma-Ata, 1975, 210 s.; çast vtoraya, Alma-Ata, 1975, 300 s.

AĞAR, Mehmet Emin, Baytaratu’l-Vâzıh, -Metin-İndeks-, Marmara Üniveristesi, İstanbul, 1986, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).

AĞAR, Mehmet Emin, Kitâb-ı fi’l-Fıkh bi’l-Lisani’t-Türkî, XXX+1104 s., Marmara Üniveristesi., İstanbul, 1989, (Yayımlanmamış Doktora Tezi).

AKSU, Türkân, El-Kavaninü’l-Külliye li-Zabti’l-Lugati’t-Türkiye Üzerinde Ses-İmlâ, Ses Değişimi ve Fiil Şekilleri Bakımından Araştırma, İstanbul 1937, 36 s., İlk Disiplin İlk Vazifesi, Türkiyat Enstitüsü Travaylar Kısmı: 8.

ALTINAY, Aysel, Kitâb Fî İlmi’n-Nüşşâb Dil Araştırmaları, İstanbul, 1960-61, 132+127 s., Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı: 552.

ARAT, R. Rahmeti, “Kıpçak”, İslâm Ansiklopedisi ATALAY, Besim, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye, Türk Dil Kurumu Yayınları, İst. 1945.

BERBEROĞLU, Gönül, Kitab u Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî, (metin ve indeks incelemesi), İstanbul 1976, 158 s. Türkiyat Enstitüsü Tezler kısmı: 1759.

BİLGE, Rifat, El-Kavaninü’l-Külliye Li-Zabti’l-Lugati’t-Türkiyye, İstanbul 1928, 94 s. Evkaf Matbaası, Türkiyat Enstitüsü Yayınları.

BLOCHET, E., Catalogue des Manuscrits Turcs I, Paris, 1932.

BODROGLİGETİ, A, A Fourteenth Century Turtic Translation of Sadi’s Gülistan (Sayf-ı Sarayı’s Gülistan bi’t-türki), Budapest 1969, 450 s.

BÜNGÜL, Nureddin Nuri, Kitâb Fî İlmi’n-Nüşşâb, 53. s., Konya 1944, Ülkü Basımevi.

CAFEROĞLU, Ahmet Abu Hayyan, Kitab al-İdrâk li-lisân al-Atrak, İstanbul, 1931, Türkiyat Enstitüsü Yayınları.

CAFEROĞLU, Ahmet, Türk Dili Tarihi I-II, Enderun Yayınevi, İstanbul 1984.

ÇAĞATAY, Saadet, “Eine Osttürkische Handschrift: Baytaratu’l-Vazıh in Akten des Vierundzwonzigsten İnten Nationalen Orientalisten Kongresses München 20 August-4 September”, 1957, Wiesbaden, 1959, s. 602-604.

ÇİRİK, Birgül, Kitab ü Fi’l-Fıkh Bi’l-Lisani’t-Türki, 552 s., İstanbul 1961, Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı: 559, Şükran ERDEM, Kitab ü Fi’l-Fıkh Bi’l-Lisani’t-Türki Üzerinde Bir Dil İncelemesi, 1463, 89 s. + indeks, İstanbul 1973, Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı.

ÇOTUKSÖKEN, Yusuf, Kitâb Fî Rıyazatı’l-Hayl (metin-indeks), İstanbul 1970, IV + 116 s., Türkiyat Enstitüsü Tezler kısmı: 969; Kurtuluş ÖZTOPÇU, Kitab Fi Rıyazatı’l-Hayl’ın Gramer Hususiyetleri, İstanbul, 1971, 65 +47 s., Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı: 1080.

ECKMANN, Janos, “The Mamluk-Kiptchak Literature”, Central Asiatic Journal VIII, 1963, s. 304-319.

ECKMANN, Janos, “Memlûk-Kıpçakçasının Oğuzcalaşmasına Dair”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1964, s. 35-37.

ERDEM, Şükran, Kitab ü Fi’l-Fıkh Bi’l-Lisani’t-Türki Üzerinde Bir Dil İncelemesi, 1463, 89 s. + indeks, İstanbul 1973, Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı.

EREN, Prof. Dr. Hasan, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung: Tomus XXX (1), s. 141-147 (1976).

FLEMNING, Barbara, “Ein alter Irrtum bei der chronologischen Einordnung des Targuman turki wa agamı wa mugali “, Der Islam XLIV, 226-229.

HOUTSMA, Martin Theodor, Ein Türkisch-Arabisches Glossar, Leiden, 1894, III + 57 s.

İNAN, Abdülkadir, “Halis Türkçe”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 1953, s. 63-64.

İZBUDAK, Veled, El-İdrak Haşiyesi, İstanbul 1936, 55 s. Türk Dil Kurumu Yayınları, Devlet Basımevi.

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, “Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi” Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XII, 1962, s. 181.

KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, “Ananıasz Zajaczkowski”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, XIX, 1971, s. 1-34.

KARAMANLIOĞLU, Doç. Dr. Ali Fehmi, Seyf-i Sarayî, Gülistan Tercümesi, (Kitâb Gülistân Bi’-t-Türkî) Ankara 1989, XIX+161+453 s.; Türk Dil Kurumu Yayınları: 544.

KARAMANLIOĞLU, Doç. Dr. Ali Fehmi, Kıpçak Türkçesi Grameri, 164 s., Ankara 1994, Türk Dil Kurumu Yayınları: 579.

KOPRAMAN, Kâzım Yaşar, Mısır Memlûkleri Tarihi., Ankara 1989, Kültür Bakanlığı Yayınları.

KÖPRÜLÜ, Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1926.

KUN, T. Halası, “Die-Mameluk-Kipthakischen Sprachstudien und die Handschriften in Stanbul”, Körösi Csoma Archivum, III, s. 77-83.

KUN, T. Halası, “La Langue des Kiptchak d’apres un manuscrit arabe d’Istanbul, Partie II, Reprodition phototypique”, Bibliotheca Orientalis Hungarice, IV, Budapest, 1942.

KURIŞJANOV, A. K., Issledovanie po leksike starokypcakskogo pijmennogo pamjatnika XIII v. “Tjurksko-arabskogo slovarja, Alma-Ata, 1970, 234 s.

LEVEND, Agâh Sırrı, Şemseddin Sami, Ankara 1969,

MANSUROĞLU, Mecdud, “Ebu Hayyan”, İslâm Ansiklopedisi.

MUSTAFA BEY (İdadî Müdiri), Kitâbü’l-İdrâk li-Lisâni’l-Etrâk, İstanbul 1309 (1890), 213 s., Matbaa-i Âmire.

NADJİB, E. A. Tyurkoyazıçnıy Pamyatnik XIV veka “Gülistan” Seyfa Sarai i Yego Yazık, çast pervaya, Alma-Ata, 1975, 210 s.; çast vtoraya, Alma-Ata, 1975, 300 s.

OYMAN, Yurdagül, Münyetü’l-Guzat Üzerinde Bir Dil Tetkiki, İstanbul, 1959, 281 s., Türkiyat Enstitüsü Tezler kısmı: 520,

ÖZTOPÇU, Kurtuluş, Kitab Fi Rıyazatı’l-Hayl’ın Gramer Hususiyetleri, İstanbul, 1971, 65 +47 s., Türkiyat Enstitüsü Tezler kısmı: 1080.

POPPE, N., “Das mongolische Sprachmaterial einer Leidener Handschrift”, İAN, 1927, 1009-1040, 1251-1274; 1928, 22-79.

SEYF-İ SERÂYÎ, Gülistan Tercümesi, Ankara 1954, XVIII + 372 s., Türk Dil Kurumu Yayınları.

SOBERNHEIM, M, “Memlûkler”, İslâm Ansiklopedisi.

ŞİRİN, Recep, Kitâb fi Riyâzâtü’l-Hayl, Kitâb fi İlmi’n-Nüşşâb, XIX+306 s., Atatürk Üniversitesi, Erzurum, 1989, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).

TEKİNDAĞ, M. C. Ş., “Mısır ve Suriye Türk Devletleri: Memlûkler”, Türk Dünyası El Kitabı, Ankara 1976, s. 871-875;.

TELEGDİ, S., “Eine Türkische Grammatik in Arabischen Sprache Aus dem XV jhdt.”, Körösi Csoma Archivum, C: 1/3, 1937, s. 282-329.

TOGAN, Zeki Velidî, Umumî Türk Tarihine Giriş, İstanbul 1970.

TOPARLI, Yard. Doç. Dr. Recep, Kitâb-ı Mukaddime-i Ebû’l-Leysi’s-Semerkandî, VII+106 s. + Orijinal Metin, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1989.

TOPARLI, Doç. Dr. Recep, İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, Ankara 1992, XIV + 627 s. Türk Dil Kurumu Yayınları: 555.

TOPARLI, Doç. Dr. Recep, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1993.

TOPARLI, Doç. Dr. Recep, Kitâb fi’l-Fıkh-Şekil Bilgisi Özellikleri, Örnek Metin-, 30 s. + Orijinal Metinden Bazı Örnekler, Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları, Erzurum, 1993.

TOPARLI, Prof. Dr. Recep, ÇÖGENLİ, Prof. Dr. M. Sadi, YANIK, Doç. Dr. Nevzat H., El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lugati’t-Türkiyye, Ankara 1999, VIII+137 + Orijinal Metin, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları 728, Türkiye Türkçesi ve Tarihî Devirler Yazı Dilleri Gramerleri Projesi: 3.

TOPARLI, Prof. Dr. Recep, ÇÖGENLİ, Prof. Dr. M. Sadi, YANIK, Doç. Dr. Nevzat H., Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara 2000, VII+166 + Orijinal Metin, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları 763, Türkiye Türkçesi ve Tarihî Devirler Yazı Dilleri Gramerleri Projesi: 4.

TOPARLI, Prof. Dr. Recep, Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lugati’t-Türkiyye, X+ 125 + Orijinal Metin. (Türk Dil Kurumu tarafından yayımlanacak).

TOYGAN, Ferda, Münyetü’l-Guzat (transkripsiyonlu metin ve indeks 82a-100b), İstanbul, 1973, Türkiyat Enstitüsü Tezler Kısmı: 1973.

UĞURLU, Mustafa, Münyetü’l-Guzat, Ankara 1987, 333 s., Kültür Bakanlığı Yayınları: 676.

ZAJACZKOWSKİ, Ananıasz, Manuel Arabe de la Langue des Turces et Kıptchaks, İntroduction-Vocabulaire Turcs-Polonais-Français, Texte, Warszawa, 1938.

ZAJACZKOWSKİ, Ananıasz, Slownik arabsko-kipzacki z okresu Pastwa Mamelucktigo, Bulgat al-Muştaq fi lugat al-Türk wa’l-Qifzaq, Czecs. II. Verba, Prace Orientalistyczney, Zaklad Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk, 86+138 s. Warszawa, 1954.

ZAJACZKOWSKİ, Ananıasz, “Mamelucko-Turecko wersja Arabskiego tractatu o lucznictwie z. PIV”, Rocznik Orientalistyczny, XX, 1955, s. 139-261.

ZAJACZKOWSKİ, Ananıasz, Vocabulaire arabe-Kiptchak de l’epoque de l’etat Mamelouk. Bulgat al-Muştaq fi lugat at-Turk wa’l-Qıfçak l-ére partie, Le Nom, Prace Orientalistyczney, Zaklad Orientalistyki Polskiej Akademii Nauk Warzawa, 1958, XXII + 14 + 28 levha.

ZAJACZKOWSKİ, Ananıasz, “Mamelucko-Kipzacki Przklad Arabskiego Traktatu Mukaddima Abou’l-Lait as-Samarkandi”, Rocznik Orientalistyczny, XXIII/1, 1959, s. 73-79.

ZAJACZKOWSKİ, Ananıasz, Le Traite Arabe, Mukaddima d’Abou’l-Lait as-Samarkandi en version Mamelouk-Kiptchak, Warszawa, 1962, 108 s.

ZAJACZKOWSKİ, Ananıasz, “Un glossaire Arabe-Kiptchak Retrouvé”, Ural-Altaische Jahrbücher, c: 35, 1964, s. 369-383. (Türkçeye çeviri: Ç. Bedii İbrahimoğlu, “Yeni Bulunmuş Arapça-Kıpçakça Bir Sözlük”, Türk Kültürü Araştırmaları, Yıl: 1966-69, S. 3-6, s. 181-196.

ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, “Das Pferd nach dem arabisch-kiptschakischen Glossar ad-Durrat al-mudî’a fi-l-lugat at-turkiyya”, Central Asiatic Journal, X, Proceedings of the VII th Meeting of the PIAC, 1965, pp. 333-338;.

ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, “Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ‘ad-Durrat al-mudî’a fi-l-lugat at-turkiya’” (I), Rocznik Orientalistyczny, XXIX/1, s. 39-98, Warszawa 1965.

ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, “Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ‘ad-Durrat al-mudî’a fi-lugat at-turkiya’” (II) Rocznik Orientalistyczny, XXIX/II, s. 67-116, Warszawa 1965.

ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, “Chapitres choisis du Vocabulaire arabe-kiptchak ‘ad-Durrat al-mudî’a fi-l-lugat at-turkiya’” (III) Rocznik Orientalistyczny, XXXI/I, s. 67-116, Warszawa 1968.

ZAJACZKOWSKI, Ananiasz, “Material kolokwialny arabsko-kipczacki w Slowniku ‘ad-Durrat al-mudî’a fi-l-lugat at-turkiya’” Rocznik Orientalistyczny, XXXII/II, s. 19-62, Warszawa 1969.

ZAJACZKOWSKİ, Ananiasz, “Le Traite de l’art Chevareresque (furusiya) en version Mamelouk Kiptchak”, Rocznik Orientalistyczny, 1970, s. 33/2, s. 21-66.