TüRKİye diyanet vakfi 5 İSLÂm ansiklopediSİ (25) 5

KAYITBAY

Ebü'n-Nasr Seyfüddîn Hâdimü'l-Haremeyni'ş-şerîfeyn el-Melikü'!-Eşref Kâyıtbay ez-Zâhirî (ö. 901/1496)

Memlûk sultanı (1468-1496).

Çerkez asıllı olup826'da(1423) Kafkas­ya'da doğdu. On üç yaşında iken Mısır'a getirildi ve Sultan Barsbay tarafından sa­tın alındı. Daha sonra Sultan Çakmak el-Melikü'z-Zâhir'in memlüklerinden oldu. Çakmak tarafından azat edilerek haseki­ler arasına alındı ve ardından devâdâr-ı sagîr tayin edildi. Hoşkadem zamanında önce tablhâne emirliğine, da­ha sonra binbaşılık rütbesine yükseltildi. Tahtını ancak iki ay koruyabilen Yelbay döneminde sultanın muhafız birliklerinin kumandanlığına getirildi, tahta çıkma­sında etkili olduğu Temürboğa onu ata-beg yaptı. Bu sırada Hayırbay'ın neticesiz kalan isyanının bastırılmasında önemli rol oynadı. Ardından arkadaşlarının ısrarı üzerine orduda fazla taraftan bulunma­yan Temürboğa'nın yerine onun da rızâsı ile tahta oturdu.⁶⁰⁰

Otuz yıla yakın bir müddet saltanat süren ve Burcî Memiükleri'nin en büyük sultanı sayılan Kayıtbay'ı uğraştıran en önemli mesele Osmanlılarla mücadelesi oldu. Fâtih Sultan Mehmed'in hac güzer-gâhındaki su yollarının bakımı ve yeni ha­vuzlar inşa etme teklifinin el-Melikü'l-Eş-ref Seyfeddin İnal tarafından reddedil­mesi yüzünden başlayan gerginlik, Kara-manoğulları ve Dulkadıroğulları'na bey tayini ve bu devletleri nüfuzları altına al­ma mücadelesiyle giderek dolaylı da olsa çatışmaya dönüşmüştü. Kâyıtbay tahta çıktığında Osmanlılar'ın desteklediği Dul-kadıroğulları Hükümdarı Şehsuvar Bey Memlükler'le savaş halindeydi. Bu sırada Memlükler de Osmanlılar'a karşı Karama-noğullarfnı destekliyordu. Osmanlılar'la ilişkileri düzeltmek isteyen Kâyıtbay, Karamanogullan'nı desteklemekten vazgeç­ti ve Fâtih'e bir elçi gönderip ondan Mem­lûk kuvvetlerini yenilgiye uğratmış olan Şehsuvar Bey'e yardım etmemesini rica etti. Onun Karamanoğulları'na destek vermekten vazgeçmesinden memnun ka­lan ve Karaman seferine katılmadığı için de Şehsuvar Bey'e kızgın olan Fâtih bu teklifi kabul ederek askerî desteğini çekti. Devâdâr Yeşbek kumandasındaki Mem­lûk kuvvetleri yalnız kalan Şehsuvar Bey'i önce Antep'te yendi ve onu Zamantı Ka-lesi'nde kuşattı. Bağlılık bildirip teslim olmak zorunda kalan Şehsuvar Bey Kahi-re'ye getirildi ve kendisine eman verilmiş olduğu halde idam edildi (877/1472).

Şehsuvar'm yerine Kâyıtbay, önceden beri desteklediği Şahbudak'ı ikinci defa Dulkadırlı Beyliği'nin başına getirmişti. Fâtih Sultan Mehmed ise Dulkadırlı Bey­liği için Alâüddevle Bey'İ destekledi. Os­manlı kuvvetlerinin yardımıyla Alâüddevle kardeşi Şahbudak'ı yenerek tahtı ele ge­çirdi (885/1480). Gerek bu gelişmeler ge­rek ikihükümdar arasında teati edilen mektuplar ve elçi kabullerinde teşrifata aykırı davranışlar Memlükler'le Osmanlı­lar' savaşın eşiğine getirdiyse de Fâtih'in ölümü Osmanlı-Memlûk savaşını bir sü­re erteledi.

Kayıtbay'ın diğer bir tehlikeli komşusu Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'dı. Ancak onun 1473'te Otlukbeli'nde Os-manlılar'a yenilmesi bu tehlikeyi azalt­mıştı. Fakat Uzun Hasan'ın 882'de (1478) ölümünden sonra yerine geçen Yâkub Bey zamanında iki ülke arasında önemli bir savaş yapıldı. Yeşbek kumandasındaki Memlûk ordusu, Hama naibini Öldürdük­ten sonra Akkoyunlu ülkesine kaçan Ha­ma bedevîlerinin liderini takip ederek onun sığındığı Ruha şehrini kuşatmıştı. Ruha Valisi Bayındır, bu sırada ani bir sal­dırıya geçerek Yeşbek kumandasındaki Memlûk kuvvetlerini hezimete uğrattı. Başta Emîr Yeşbek olmak üzere Memluk ordusu çok büyük kayıp verdi. Kâyıtbay bunu sineye çekmek zorunda kaldı ve Ak-koyunlular'dan intikam almak yerine ba­rış yolunu tercih etti. Zira bu sırada Os­manlı tahtına geçmiş olan II. Bayezid'i önemli bir tehdit olarak görüyor ve baş­ka bir cephe açmaktan çekiniyordu.

II. Bayezid'e karşı taht mücadelesi ve­ren Cem Sultan'i Kayıtbay'ın ülkesine ka­bul ederek ona yardımcı olması iki devle­ti savaşın eşiğine getirdi. Çok geçmeden aynı zamanda II. Bayezid'in kayınpederi olan Dulkadırlı Beyi Alâüddevle Memlükler'in elindeki Malatya'yı kuşattı ve Kayıt-bay'ın kendisine karşı gönderdiği kuvvet­leri bozguna uğrattı (889/1484). Kâyıtbay. bu durum karşısında bir elçilik heyetiyle Bayezid'e barış teklifinde bulundu. An­cak elçileri Osmanlı başşehrinden elleri boş döndü. Osmanlı kuvvetleri daha on­lar ülkelerine ulaşmadan sınırı geçerek Memlûk topraklarına girdi (890/1485). Biri Tarsus ve Adana'yı işgal eden, diğeri Malatya önlerine gelen iki Osmanlı ordu­suyla Memlûk orduları arasında başlayan savaşlar, 895 (1490) yılına kadar sürdü. Bu savaşlar sırasında Adana ve Tarsus bir­kaç defa el değiştirdi. 8 Ramazan 893'te (16 Ağustos 1488) Adana civarındaki (Ağa-çayın) savaşı kazanan Memlükler şehri tekrar ellerine geçirdiler. Dulkadırlı Beyi Alâüddevle'nin MemlüKler'e iltihakı onla­rın işini kolaylaştırmış, Çukurova'da cere­yan eden bu savaşlarda üstün gelen ta­raf genellikle Memlükler olmuştur.

Kâyıtbay, 895te (1490) Osmanlılar'la barış yapmak için yeni bir heyet gönder­diyse de bu yeni bir savaşa yol açtı. Kâyıt­bay, Emîr Özbek'e Osmanlı ülkesine saldı­rı emri verdi. Kayseri üzerine yürüyerek karşısına çıkan Osmanlı birliklerini mağ­lûp eden Özbek, Osmanlı kuvvetlerinin yaklaştığını duyunca muhasarayı kaldırdi. Gülek'e çekilirken Niğde, Karaman ve Ereğli civarını yağmaladı. Çukurova sa­vaşlarında daha başarılı olmasına rağmen Kayıtbay, askerî İhtiyaçları temin husu­sunda karşılaştığı zorluklar sebebiyle ba­rış için Tunus Hafsî sultanı başta olmak üzere bazı hükümdarların aracılığına baş­vurdu. Sonuçta Osmanlılar'Ia on beş yıl süreli bir barış imzalandı (896/1491). Dul-kadıriı Beyi Alâüddevle de bundan sonra iki tarafla dostane ilişkiler kurmaya çalış­tı. Kayıtbay ertesi yıl, Endülüs'teki son İs­lâm devleti olan Nasriler'in (Benî Ahmer) yardım talepleri karşısında ülkesindeki hıristiyanları cezalandırmaya veya hı-ristiyanların Suriye ve Filistin'e girme­sini yasaklamaya yönelik neticesiz ka­lan birtakım tehditler dışında bir şey yapamadı. Zira o sırada devletinin güçlü bir donanması da bulunmuyordu. Kayıt­bay 27 Zilkade 901'de (7 Ağustos 1496) vefat etti.

Saltanatının son dört yılını savaşsız geçiren Kayıtbay, gerek savaş masraflarını gerekse sayılan büyük rakamlara ulaşan eserleri için yapılan büyük harcamalar yü­zünden iyice bozulan ekonomiyi düzelt­mek amacıyla çok gayret göstermişti. Kaynaklarda, mevcut gelirlerin yetme­mesi üzerine Kayıtbay'ın para toplamak hususunda zora başvurduğu, zenginlen sıkıştırıp mal müsaderelerinde bulundu­ğu, vakıf veya şahıslara ait gayri menkul­lerden vergiler aldığı, hububat tacirleri üzerine ağır vergiler koyduğu ve yine bir nevi ihtiyat kuvveti olan evlâdü'n-nâsı cepheye göndermekten muaf tutmak karşılığında vergiye bağladığı belirtilir. Onun saltanat dönemi bazı tarihçilerce Burcî Memlükleri'nin en parlak devri sa­yılır.

Kaynaklarda âdil, cesur, ileri görüşlü, ilme ve ilim adamlarına değer veren bir hükümdar olarak tanıtılan Kayıtbay pek çok imar hareketinde bulunmuştur. Ül­kesindeki maddî sıkıntılara rağmen Mı­sır, Hicaz ve Suriye'de pek çok cami, med­rese, tekke, köprü ve kale inşa ettirmiş­tir. Yangın geçiren Mescid-i Nebevî'yİ ye­nilemiş. Mekke ve Medine'de Harem'e ba­kan birer medrese yaptırmıştır. Bu eser­lerden bazıları günümüze ulaşmıştır. Bunlar arasında özellikle türbesinin de içinde bulunduğu Kahire kapısındaki ca­misi en tanınmış olanıdır. Bu külliye, sa­dece Memlûk mimarisinin değil aynı za­manda İslâm mimarisinin en güzel ör­neklerinden sayılır.⁶⁰¹ Seyahati seven Kayıtbay Dicle ve Fırat boylarına kadar seyahatler yaptı. Bu arada hac görevini de ifa ederek Burcî Memlükleri döneminin bu görevi yerine getiren tek sultanı olma Özelliğini ka­zandı. Kayıtbay, hayatı boyunca tek bir kadınla evli kalması ve tahttan indiril­miş sultanlara, yakınlarına ve isyan eden bazı emirlere iyi davranmasıyla da tanı­nır.

Bibliyografya :

İbn Ecâ. el-c!râk beyne'l-Memâtîk ue'l-'Oş-mâniyyîne'l-Etrâk ma'a rıhleti'l-emir Yaşbek min Mehdi ed-Deuâdâr (nşr M. Ahmed Deh-mân|, Dımaşkl406/1986;Âşıkpaşazâde. Târih, s. 210-217; Sehâvî. ed-Dau'ü'Mâmı1, V, 201-211; Şehâbeddin İbnü'l-Cey'ân, el-Kavlü 'i-müs-tazraffi seferi mevlana'l-Meliki'l-Eşref fnşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Trablusşam 1984; İbnü'ş-Şıhne. el-Bedrü'z-zâhir fi nuşrati'l-Meli-kİ'n-Nâşır (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Beyrut 1403/1983, s. 35-44; Abdülbâsıt el-Ma-lati, fiüzhetii'l-esâtîn fi mert üeliyeMışrmine's-sclâün (nşr. M. Kemâleddin izzeddin Ali), Kahi­re 1987, s. 143-146; İbn İyâs. Bedâ'i'u'z-zühûr, İM, 3-332; Hoca Sâdeddin. Tâcü 't-teuârilı (nşr. is­met Parmaksızoğlu), İstanbul 1979,111, 208, 242-243, 250, 266-273; Ahmed b. Yûsuf el-Karamâ-nî, Ahbârü'd-düuel ve âşârü'l-üuel fi't-târth (nşr. Ahmed Hutayt-FehmîSa'd), Beyrut 1412/ 1992, III, 37-42; Gazzî. el-Keuâkİbü's-sâ'ire, 1, 297-300; Şevkânî. el-Bedrü'L-tâli', il, 55-56; Sa-îd Abdülfettâh Âşûr. el-Eyyûbiyyûn ue'l-Memâ-lik, Kahire 1990, s. 286-291; İsmail Yiğit, Siya-sî-Dinî-Kültürel-Sosyal İslâm Tarihi: Memlük-/er, İstanbul 1991, V][, 120-123; G. Wiet, "Deux princes ottomans a la cour d'Egypte", BIE, XX (1938). s. 137-150; M. C. Şehabeddİn Tekindağ, "II. Bayezid Devrinde Çukur-Ova'da Nüfuz Mücadelesi", TTK Belleten, XXX1/123 (1967), s. 345-373; İsmail Ahmed İsmail. "Medresetü's-Sultân KâyıLbay fi Mescidi'l-Harâm", el-'Arab, XIV, Riyad 1979-80, s. 82-95; Sobernheim, "Ka-yıtbay". M, VI, 462-464; a.mlf. -[E. Ashtor], "Kâ3it Bay", B2 (Fr.), IV, 483-484; Refet Yınanç, "DulkadıroğuIIan", DM, IX, 553-557. İsmail Yiğit