TüRKİye diyanet vakfi 5 İSLÂm ansiklopediSİ (25) 5

KAYSARİYYE

Arap İslâm dünyasında dükkân, atölye, depo gibi satış ve imalât yerlerinin bir arada bulunduğu, genellikle üstü kapalı revaklı binalar, pazar yeri ve çarşı.⁶⁶⁸

KAYSER

Araplar'ın Roma ve Bizans imparatorları için kullandıkları unvan.

Aslı Grekçe kaisar olan kelimenin Arap­ça'ya oldukça erken bir dönemde Ârâmîce yoluyla girdiği ileri sürülmektedir.⁶⁶⁹ İslâmiyet'in ortaya çıkışı sırasında Araplar Bizans imparatoruna kayser dedikleri gibi Sâsânî hükümdar­ları için kisrâ, Habeş hükümdarları için necâşî ve Mısır genel valisi için mukavkıs unvanını kullanıyorlardı.

Araplar'ın, İslâm'ın doğuşundan yüz­yıllarca öncesinden beri kayser unvanını Roma ve daha çok Bizans imparatorları için kullandıkları bilinmektedir. Milâttan sonra VI. yüzyıl başlarında Bizans im­paratoru, müttefiki Gassânî emîrini (phylarkhos) yüksek bir şeref unvanı olan patrikios ile ⁶⁷⁰ onurlandırmış, emîr, kayserin vasali olan bir kral sıfatıyla taç giymiş, böylece kayser, Gassânîler'in ve Kuzeybatı Arabistan'daki bütün hal­kın en yüksek hükümdarı olarak kabul edilmişti. Bu dönemde Lahmîler ve Ara­bistan'ın kuzeydoğusundaki halk da Sâsânî hükümdarlarını en yüksek hâkim diye görmekteydiler. Câhiliye devri Arap şairi İmruülkays ve daha sonraki şairler kayser ve kisrâ kelimelerini güç ve servet sembolü olarak kullanmışlardır.

Siyer, hadis, tefsir kitaplarında ve ço­ğunlukla tarih kaynaklarında kayser keli­mesi özel isim gibi yer almıştır. Meselâ Hz. Peygamber, Ebû Bekir ve Ömer za­manında yaşayan Bizans İmparatoru He-rakleios'tan kendi ismi Hirakl'in yanı sıra "kayser, melikü'r-Rûm, azîmü'r-rûm" şeklinde bahsedilmiştir. İslâm tarihi kay­naklarında kayser yerine melikü'r-Rûm ifadesinin daha çok kullanıldığı görül­mektedir. Taberî ⁶⁷¹ 223'te (838) Zibatra'ya saldıran Bizans İmpara­toru Theophilos'tan Tûfil b. Mîhâîl sâhibü'r-Rûm veya melikü'r-Rûm diye söz et­miş, İbnü'l-Esîr ⁶⁷² Malaz­girt Savaşı'ndan bahsederken Bizans İm­paratoru IV. Romanos'u Armânûs meli­kü'r-Rûm diye zikretmiştir. İbn Sa'd ⁶⁷³ Hz. Muhammed'in bü­yük dedesi Hişâm b. Abdümenâf'ın Suri­ye'ye giden Mekkeli tacirlerin güvenliğini sağlamak için kayserden bir geçiş mek­tubu aldığını söyler. Kaynaklarda, Resûl-i Ekrem'in, Dihye b. Halîfe el-Kelbî eliyle Busrâ valisine İmparator Herakleios'a ve­rilmek üzere bir mektup gönderdiği, imparatorun yeni peygamber hakkında so­rular sorduğu ve Sâsânî hükümdarının aksine İslâm'a temayül gösterdiği, fakat tebaasından çekindiği için yeni dini kabul etmediği kaydedilmektedir.⁶⁷⁴ Buhârî ⁶⁷⁵ ve İbn Mâce'de ⁶⁷⁶ Hz. Ömer'in Resûl-i Ekrem'in mütevazi hayatını kisrâ ve kayserin lüks hayatı ile karşılaştırdığı nakle­dilir. Hudeybiye Antlaşması müzakerele­ri sırasında Kureyş elçisi olarak Hz. Pey-gamber'e gelen Urve b. Mes'ûd'un geri döndükten sonra Mekke ileri gelenlerine, "Birçok krala, kaysere, kisrâ ve necâşîye elçi gittim, fakat Muhammed kadar çev­resindekiler tarafından saygı gören bir kişiye rastlamadım" dediği belirtilir.⁶⁷⁷ Ayrıca hadis kitaplarında. "Kisrâ yok olursa kendisinden sonra kisrâ, kay­ser yok olursa kendisinden sonra kayser olmaz. Onların hazinelerini Allah yolunda harcayacaksınız"⁶⁷⁸ ve, "Benim ümmetimden kayserin şehrini (İstanbul) ilk kuşatanlar günahlarından affedilecek­tir ⁶⁷⁹ şeklinde iki ha­dis rivayet edilmektedir.

Rûm süresindeki âyetlerden (30/1-5), Hz. Peygamber'in ve müslümanların Mekke döneminde ateşperest kisrâya karşı savaşan Bizans İmparatoru Herak-leios'tan yana olduğu anlaşılmaktadır. Medine döneminde Bizans İslâm devleti­nin düşmanı sayılmış ve müslümanların kayserin başşehri İstanbul'a sahip olacağı görüşü benimsenmiştir. Buna göre kay­serin ülkesi artık dârü'1-harb ve kaysere karşı mücadele cihad kabul edilmiş, böy­lece İslâm öncesi devirde Araplar'ın kay­sere duyduğu saygı İslâm'ın daha ilk saf­hasında yok olmuştur. Yermük Savaşı'n-da ve daha sonra Emevîler'in ve ilk dö­nem Abbâsîler'in Bizans'a karşı kazandı­ğı başarılar sayesinde bu düşünce İslâm dünyasında daima canlılığını korumuştur. Makedonya hanedanı zamanında (867-1056) Bizans savaş alanlarında üstünlük elde etmeye başladıysa da bu durum uzun sürmedi. Malazgirt Savaşı'nı (1071) kazanan ve Anadolu'ya yerleşen Türkler, İslâm dünyasıyla Bizans arasında yeni münasebetler zinciri başlattı. Türkler'in Bizans'a karşı elde ettiği askeri başarılar ve Anadolu'nun Türkleşmesi kayserlerin hâkimiyet alanını daralttı. Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar'ın Bizans'a karşı kazandıkları zaferler kayserlerin önemini giderek azalttı. Fâtih Sutan Mehmed'in 1453'te İstanbul'u fethetmesi üzerine Bizans Devleti ile birlikte kayserin hâki­miyeti de sona erdi.

Roma İmparatorluğunda kayser, Gajus Julius Caesar'dan gelen bir kelime olarak daha sonraki Julius-Cladius ailesinin un­vanı şeklinde kullanılmıştır. Romalılar genelde "imperator" kelimesini tercih et­mişlerdir. Roma İmparatorluğunun 395'-te ikiye bölünmesiyle iki kayser oluşmuş ve bu unvanın kullanımı Batı ve Doğu imparatorluklarının yıkılışına kadar (476, 1453) sürmüştür.

Roma'da 800'de Büyük Kari, Papa III. Leo'nun da yardımıyla kayser unvanını tekrar canlandırdı ve hıristiyan dünya devleti anlayışını devraldı. Karonejler za­manında kayser unvanı çeşitli İtalyan prenslerine intikal etti. 962'de Büyük Ot-to tarafından kullanılmaya başlanan bu unvan yalnızca Alman kralı olarak seçil­miş olanların elinde kaldı. Böylece I. Max-imilian'a kadar (1508) Alman kralı seçi­lenler, papa tarafından taç giydirilmek kaydıyla Kutsal Roma-Germen impara­toru unvanı ile kayser unvanına da sahip oldular. Bu unvanla son taç giyen Hüküm­dar V. Kari olmuştur (1530). Daha sonra­ki dönemlerde Alman dünyasında kayser unvanı gidereksembolik bir değer taşı­maya başlamıştır. Kayser II. Franz, Na-polyon savaşları sırasında Fransa'ya karşı daha etkili biçimde mücadele edebilmek ve yeni bir siyasî yapı oluşturmak amacıy­la hanedanına intikal eden toprakları bir araya getirdi ve Avusturya kayseri unva­nını alarak taşımakta olduğu, 1806'da ta­rihe karışacak olan Kutsal Roma-Germen imparatoru unvanından feragat etti (1804). 18 0cak1871'de Hohenzollern hanedanından Prusya Kralı I. Friedrich VVilhelm, Fransa'nın yenilmesiyle kurulup 1 Aralık 1918'de çöken Alman İmparator-luğu'nun kayseri oldu. Kayser unvanı Al­man dünyası dışında Rusya'da çar unva­nına denk olarak kullanıldı ve Büyük Pet-ro ile beraber Rusya'nın kuvvetlenmesi­ne paralel bir gelişme gösterdi, giderek genel bir kabul gördü.

2 Aralık 1804'te Napolyon kayser unva­nını aldıysa da unvanının Avrupa ve Os­manlı Devleti tarafından tanınması ka­zandığı büyük askerî zaferlerden sonra gerçekleşti (I80ö). Böylece Avrupa'da kayser unvanına sahip hükümdarların sayısı dörde yükseldi. Bu unvan, 2 Aralık 1852'den itibaren Almanya karşısındaki 1870 yenilgisine kadar İM. Napolyon tara­fından da benimsendi. İngiltere Kraliçe­si Victoria 1 Ocak 1877'de Hindistan im-paratoriçesi (kayser-l Hind) ilân edil­di. Kayser unvanı, Brezilya (1822-1889) ve Meksika'da (1864-1867) buralara hü­kümdar olarak gönderilen Avrupa hane­danlarına mensup prensler tarafından da kullanıldı. Ayrıca Çin, Japonya, Habeşistan ve İran'da buna denk düşen un­vanlar görülmektedir.

Osmanlı padişahları Fâtih Sultan Meh-med'den itibaren, Özellikle de XVI. yüz­yılda kayser unvanını benimsemişlerdir. Bu yüzyıllarda müslüman ve hıristiyan dünyaları, aynı unvanı kıskançlıkla sahip­lenen Osmanlı ve Alman hükümdarları tarafından temsil edilmekteydi. Osmanlı hükümdarları, bilhassa XVII. yüzyılda Al­man imparatorlarına kayser olarak hitap etmeyip diplomatik yazışmalarda onları küçümseyen başka unvanlar kullanmış­lardır. İki dünya arasındaki rekabetten kaynaklanan bu duruma rağmen ortak coğrafyada o zamanlar gerçekte yalnızca meşru İki kayser bulunmaktaydı. Hıristi­yan dünyasının kayserinin bu unvanını Os­manlılar resmen 1606 tarihli Zitvatoruk Antlaşması ile tanıdılar. Ancak özellikle Osmanlı uyruğu olan Balkan hıristiyanları ve Macarlar için tarihî ve ideolojik bir çağ­rışım zenginliği içeren kayser çar unva­nına resmî yazışmalarda genellikle yer verilmediği ve onun yerine içi boş birer kavram olarak İmperator Romanorum, Romai csaszarveya Romayiçasar lakap­larının benimsendiği, bunun da 1559'-dan itibaren Habsburglar'la yapılan bazı resmî yazışmalarda kullanılmış olduğu görülmektedir. Daha XVI. yüzyılda Fransa krallarına verilen padişah unvanının ise bu anlamda Alman imparatorunun aşa­ğılanması amacı dışında bir önemi olma­dığı açıktır.

Bizans'ın fethinden sonra Osmanlı pa­dişahları orta zamanlar Sırpça'sı ile dü­zenledikleri belgelerde "çar, veliki çar" gibi lakaplar kullandılar. Osmanlı şairleri padişahlarını "Rum'un kayseri", tarihçiler ise "kayser mülkünün vârisi" olarak yü­celttiler. II. Bayezid kendini Grekçe nâme­lerinde "Basilius basileon" veya "Magistos basileus" şeklinde tanımlar. Kanunî Sul­tan Süleyman bir nâmesinde kendini "Rum kayseri" diye niteler. "Kayser ve Cemşîd tahtının vârisi, asrın ve zamanın kayserlerine hükmedici" türünden unvan­lar Osmanlı hükümdarlarının nâmelerin-deki yoğun unvan sıralamalarının başın­da yer almakta ve onların tek bir cihan devleti ve tek bir kayser iddiasında olduk­larını ortaya koymaktadır. Osmanlılar, Avrupa'da güçlenen yeni devletlerin hü­kümdarlarının kayser unvanını ancak ola­ğan üstü gelişmeler sonucunda tanımış­lardır. Avrupa'da Rus çarlarının bu unva­nını kalıcı olmak kaydıyla kabul etmek zo­runda kalan son devlet 1774 Küçük Kaynarca Antlaşması neticesinde Osmanlı Devleti olmuştur.

Bibliyografya :

Buhârî, "Tefsir", 66/2, "Şurût", 15,"Farzü'l-hutnus", 8, "Eymân", 3, "Cihâd", 93,157; Müs­lim. "Fiten", 75; İbn Mâce, "Zühd", 11; Vâkidî. el-Meğâzı, II, 460, 555; İbn Hişâm, es-Stre2, Mİ, 37, 62; 1II-1V, 314, 607; İbn Sa'd. et-Tabakât, I, 75, 78, 259; IV, 251;Ya*kübî, Tarih, II, 77-78; fiaberî. Târih (deGoeje), I, 1559-1567; III, 1234; İbnü'l-Esîr. el-Kâmİl, VI, 479; X, 65; Ebü'I-Hdâ. el-Muhtaşar, 1, 76; İbn Hacer, el-işâbe, 1, 473; Fraenkel. Die aramâischen FremdiüÖrter im Arabischen, Leiden 1886, s. 278 vd.; J. Well-hausen, Skizzen und Vorarbeiten, Berlin 1889, IV, 98; M. Canard, "Les relations politiqucs et sociales entre Byzance et les arabes", Dumb-arton Oaks Papers, XVIII, Washington 1964, s. 35-36; M. Köhbach. "Çasar öder Imperator? Zur Titulatur der römischen Kaiser durch die Osmanen nach dem Verlragvon Zsitvatorok (1606)", WZKM,sy. 82 (1992), s. 223-234; A. Schaade. "Kayser", İA, VI, 483-484; A. Fischer v.dğr., "Kayşar", E!2 (İng.), IV, 839-840.

Işın Demirkent