TüRKİye diyanet vakfi 5 İSLÂm ansiklopediSİ (29) 5

el-MELİKÜ'I-MUZAFFER er-RESÛLİ

Ebü'l-Mansûr el-Melikü'l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Nûrİddîn Ömer b. Alî er-Resûlî et-Türkmânî

(ö. 694/1295)

Resûlî hükümdarı (1250-1295).

619'da(1222) Mekke'de doğdu. Babasi el-Melikü'l-Mansûr Nûreddin Ömer mem-lükleri tarafından Cened şehrinde öldü­rüldüğünde ⁷⁸⁹ el-Melikü'i-Muzaffer iktâı olan Mehcem şehrinde bulunuyordu. Babasını katleden memlükler, diğer memlükleri de yanları­na alıp Tihâme'nin Feşâl köyündeki am­cazadesi Fahreddin Ebû Bekir b. Bedred-din Hasan'ı el-lvlelikü'1-Muazzam unvanıy­la sultan ilân ettiler ve birlikte Zebîd üzerine yürüdüler. Babasının ölüm haberini alan el-Melikü'l-Muzaffer de as­ker toplayıp Zebîd'e hareket etti. Akvâz denilen yere ulaşınca babasının memlük-leriyle haberleşip kendilerine bazı vaad-lerde bulundu, onlar da el-Melikü'I-Muzaffer'in saflarına katılmayı kabul ettiler. Taraflar arasında yapılan antlaşma uyarınca memlükler el-Melikü'1-Muzaffer'i sultan olarak tanıdılar, babasının katille­rini ve Fahreddin Ebû Bekir'i yakalayıp kendisine teslim ettiler. el-Melikü'1-Mu-zaffer büyük bir törenle Zebîd"e girdi. Zebîd ve Tihâme'yi ele geçirdikten sonra 648'de (1250) Aden'e hareket etti. Aynı yılın safer ayında ⁷⁹⁰ Lehic ve Aden'i zaptetti. Meâfir'i aldıktan sonra Tiz'e yürüdü. Emîr Alemüddİn Sencer eş-Şa'bî Taiz'i teslim aldı. ⁷⁹¹Zeydîler'den Emîr Şemseddin Ahmed b. İmam Abdullah ile İmam Ahmed b. Hüseyin iş birliği yapıp el-Meİikü'1-Muzaffer'in San'a'da bulunan amcazadesi Esedüddin'e karşı yürüdüler. Esedüddin Berâş Kalesi'ne çekilmek zo­runda kaldı. ⁷⁹²İmam Ahmed savaş yapmadan San'a'ya hâkim oldu. Bunun üzerine el-Melikü'l-Muzaffer San'a'ya hareket etti, onun yaklaştığını haber alan İmam Ah­med şehirden ayrıldı; Esedüddin onu ta­kip ederek esir aldı. el-Melikü'l-Muzaffer 649'da (1251) Ta'ker Kalesi'ni de ele ge­çirdi.

Esedüddin bir süre sonra el-Melikü'l-Muzaffer'e karşı İmam Ahmed ile iş bir­liği yaptı ve ona biat etti (650/1252). Hâ­kimiyet sahasını genişletmek isteyen el-Melikü'l-Muzaffer, üvey annesi ve üvey kardeşleri Mufaddal ile Fâiz'in bulunduğu Dümlüe Kalesi'ni topraklarına kattı.⁷⁹³ Esedüddin tekrar el-Melikü'l-Muzaffer'e itaat arzetti. Bu sırada Emîr Şemseddin Ahmed ile Benî Hamza eşrafı arasında ihtilâf çıktı ve Zey-dîler el-Melikü'l-Muzaffer'den yardım is­tediler. O da Esedüddin'i onlara yardıma gönderdi. ⁷⁹⁴Berakış ve Zahir kaleleri Resûlîler'in eline geçti. Emîr Esedüddin ile Emîr Şemsed­din, Sa'de'de bulunan İmam Ahmed b. Hüseyin'in üzerine yürüdüler. İmam Ah­med, Seyyid Hasan b. Vehhâs'ı vekil bıra­kıp kaçtı. Resûlî kuvvetleri Hasan'ı esir aldıktan sonra Zarfta bulunan İmam Ah-med'e karşı yürüyerek onu da bozguna uğrattılar, birçok askerini öldürdüler, bir kısmını esir aldılar. Ahmed b. Yahya da esirler arasındaydı.⁷⁹⁵Böylece İmam Ahmed b. Hüseyin'in hâkimiyetinde bulunan kuzeyde­ki toprakların büyük bölümü Resûlîler'in eline geçti.

el-Melikü'l-Muzaffer, Şevval 652'de ⁷⁹⁶ Mübârizüddin b. Bertâs'i Mekke'ye gönderdi. Fakat Şerîf İbn Ebû Nümey ile İdrîs b. Katâde onu bozguna uğrattılar. Emîr Şemseddin Ahmed, İmam Ahmed b. Hüseyin ile baş edeme­yince el-Melikü'l- Muzafferden yardım is­tedi. O da kendisine yardımda bulundu ve Kahme şehrini ona iktâ etti.⁷⁹⁷ 653"te(1255) Taİz'İ başşehir yaptı. Bu sırada Zeydîler İmam Ahmed b. Hüseyin'e karşı ayaklan­dılar; yapılan savaşlar sırasında İmam Ahmed Öldürüldü ⁷⁹⁸ bu sayede el-Melikü'l-Muzaffer de rahat bir nefes aldı. el-Melikü'l-Muzaffer, Esedüddin ile aralarında tekrar anlaş­mazlık çıkınca onu San'a'dan uzaklaştırıp Muharrem 658'de ⁷⁹⁹ şehre gir­di. Bir süre burada kaldıktan sonra Ale-müddin Sencer eş-Şa'bî'yi San'a'da görev­lendirerek şehirden ayrıldı. el-Melikü'l-Muzaffer ile ilişkisi iyice bozulan Esedüd­din, Benî Hâtim'den aracılık etmesini istedi. Ayrıca sultana mektup gönderip af ve eman diledi. el-Melikü'l-Muzaffer onun huzuruna gelmesini kabul etti, ancak San'a Valisi Şemseddin Ali b. Yahya ile birlikte huzura çıktıklarında her ikisini de tevkif ettirip hapse attırdı. Esedüddin'in ölümüyle⁸⁰⁰ el-Melikü'l-Muzaffer kaypak bir politika izle­yen bir hanedan mensubundan kurtul­muş oldu. İmam Ahmed b. Hüseyin'in Öl­dürülmesinden (656/1258) ve halefi Ha­san b. Vehhâs'ın 658'de (1260) Benî Ham­za tarafından tevkif edilmesinden sonra Zeydîler Benî Hamza'nın liderliğinde ei-Melikü'l-Muzaffer "e itaat arzettiler. Böy­lece Yemen'de huzur ve sükûn sağlan­mış oldu.

el-Melikü'l-Muzaffer önce Tavaşî Nizâ-meddin Muhtass'ı, ardından Alemüddin Sencer eş-Şa'bî'yi San'a valisi tayin etti. Ülkedeki karışıklıkları giderdikten sonra Şevvalinde ⁸⁰¹ Benî Hamza'-nın reisleriyle birlikte hacca giden el-Me­likü'l-Muzaffer 660 Saferinde ⁸⁰² Yemen'e döndü. Fakat ülkedeki huzur ve sükûn çok uzun sürmedi. el-Melikü'l-Mu­zaffer hacda iken Şerîf Yahya b. Muham-med es-Sirâcî ez-Zeydî 6S6'da (1258) Hu­zur şehrinde imamlığını ilân edip halk­tan biat aldı. San'a Valisi Alemüddin Sen­cer müdahale edince İmam Yahya kaçmak zorunda kaldı. Ardından yakalanıp gözle­rine mi! çekildi ve hapsedildi (660/1262). Benî Hamza'nın bir kısmı sultanı destek­lerken bir kısmı da şiddetle muhalefet ediyordu. Nitekim İmam Abdullah b. Hamza'nın oğlu Şerîf İzzeddin Muhammed onun yanında yer alırken Sârimüd-din Dâvûd düşmanca bir tavır içindeydi. el-Melikü'l-Muzaffer 661-664 (1262-1266)

yıllarında onunla mücadele etmek zorun­da kaldı. Zeydîler'le mücadeleyi sürdüren el-Melikü'l-Muzaffer 666'da 1267-681 Sa'de'ye yürüyüp şehri tahrip etti. Bu­nun üzerine bütün Zeydîler Sârimüddin'in bayrağı altında toplanıp Resûlî kuvvetle­rini bozguna uğrattılar. Ancak Zeydîler San'a'nın işgali konusunda ihtilâfa dü­şüp dağıldılar. Bunu fırsat bilen sultan San'a Valisi Alemüddin Sencer'i Sa'de'ye gönderip şehri ele geçirdi. ⁸⁰³Benî Hamza tekrar itaat ar­zetti ve barış yapıldı.⁸⁰⁴ Sultan 670 (1271-72) yılında Ye­men dağlarının kuzeyine akınlar düzen­ledi.

İmam İbrahim b. Tâceddin Zeydîler'in başına geçerek Resûlî birliklerini bozgu­na uğrattı. Bazı yerleri ele geçirip San'a'yı tehdit etmeye başladı. Sultan büyük bir ordunun başında harekete geçip San'a civarındaki bir kısım yerleri geri aldı. Da­ha sonra Alemüddin Sencer, Zeydî top­raklarına saldırdı ve birçok kaleyi zapte­dip bol miktarda ganimet topladı. Bu mü­cadele 672 (1273-74) yılında bir antlaş­mayla sona erdi.

İmam Emîr Sârimüddin Dâvûd, İzzed­din Muhammed ve diğer eşraf 5 Cemâzi­yelevvel 674'te ⁸⁰⁵San'a'ya geldiler ve 15 Cemâziyelevvel'de (6 Kasım) Alemüddin Sencer üzerine yürüdüler. Bunu duyan el-Melikü'l-Muzaffer hemen yardıma koştu ve yapılan savaşta eşraf yenildi. el-Melikü'l-Muzaffer esir düşen İmam Mehdî İbrahim b. Tâceddin'i yanı­na alıp Taiz'e gitti. İmam Mehdî İbrahim Safer683'te⁸⁰⁶ hapiste ölünce yerine Mutahhar b. Yahya geçti. Sultan, Zeydîler arasına ihtilâf sokarak onları güçsüz duruma düşürdü ve Rama­zan 676'da ⁸⁰⁷ Zeydîler'e ait ka­leleri ele geçirdi. Bundan sonraki iki yıl kısmen huzur içinde geçti. el-Melikü'l-Muzaffer, 28 Receb 678'de ⁸⁰⁸ Zafâr'ı ele geçirip Emîr Özdemir Sungur'u buraya vali tayin ettikten sonra Hadra-mut ve Şibâm'a yürüyerek buraları da topraklarına kattı (679/1280). Böylece bölgede büyük bir itibar kazanmış oldu.

San'a'dakİ kasrın çökmesi sebebiyle en­kaz altında kalan Alemüddin Sencer öldü. ⁸⁰⁹Bu olay üzerine Sârimüddin Dâvûd San'a'ya yürüdü. Fakat tarihçi Bedreddin Muham­med b. Hatim şehri başarıyla savundu. Sârimüddin 684'te (1285) el-Melikü'l-Muzaffer'e mektup yazıp barış talebinde bulundu. Yapılan antlaşmaya rağmen Sârimüddin çok geçmeden İmam Mutahhar b. Yahya ile iş birliği yaparak el-Meli-kü'1-Muzaffer'e saldırmaya karar verdi. Sultan, oğlu el-Melİkü'1-Vâsik'ın yardımıy­la bu tehlikeyi bertaraf etti. Ardından Sâ-rimüddin tekrar barış isteyince hem Sâ-rimüddin hem İmam Mutahhar ile ayrı ayrı barış antlaşmaları imzalandı. Sencer'in ölümünden sonra el-Melikü't-Muzaffer San'a'yı oğlu el-Melikü'1-Vâsİk Nû-reddin'e iktâ etti. San'a 686 (1287) yılına kadar onun İdaresinde kaldı. Ardından burayı diğer oğlu el-Melikü'1-Eşrefe iktâ etti.

Emîr Sârimüddin Davud'un Safer 689'da ⁸¹⁰ölümüyle el-Melikü't-Mu-zaffer güçlü bir rakibinden daha kurtul­muş oldu. 693'te tekrar karışık­lık çıkınca sultan, oğlu el-Melikü'1-Eşref i San'a'ya gönderdi ve halkı itaat altına al­dı. el-Melikü'1-Eşref, Şerîf Ali b. Abdullah ile San'a'da bir barış antlaşması imzaladı.⁸¹¹

el-Melikü'1-Muzaffer bütün Yemen'i oğ­lu el-Melikü'1-Eşref e verdi ve onu Taiz'de yerleştirip kendisi Seabât'a çekildi. Resû-lîler onun zamanında çok geniş bir alan­da hâkimiyet kurdular. el-Melikü'l-Mu-zaffer 13 Ramazan 694'te ⁸¹² Seabât'ta vefat etti ve orada def­nedildi. Yerine veliaht ilân ettiği oğlu el-Melikü'l-Eşref geçti. el-Melikü't-Muzaf-fer'in ölüm haberini alan İmam Mutah­har b. Yahya, "Küçük Tübba' (Yemen kra­lı), asrın Muâviye'si, kalemiyle kılıç ve mızraklarımızı parçalayan insan öldü" de­miştir.⁸¹³

el-Melikü'1-Muzaffer asil. cömert, sa­vaşlarda zafer kazanmak için hiçbir mas­raftan kaçınmayan bir kumandan ve iyi bir devlet adamıydı. Halka karşı çok iyi davranırdı. Moğollar'm Bağdat'ı istilâ edip son Abbasî halifesi Müsta'sım-Billâh'ı katletmelerinden (656/1258) sonra İslâm dünyasının başsız kaldığını düşünüp ha­lifeliğini ilân etti. Çin'den gelen bir heyet oradaki müslümanların sıkıntılarını ve çocuklarını sünnet ettirmelerine engel olunduğunu anlattı. el-Meükü'I-Muzaf-fer, hemen Çin hükümdarına kıymetli he­diyelerle birlikte mektup gönderip müs­lümanların çocuklarını sünnet ettirme­lerine izin vermesini istedi, Çin hüküm­darı da bu isteğini kabul etti. Ayrıca Mem­lûk sultanlarıyla da iyi İlişkiler kurarak du­rumunu güçlendirdi. Abbasî halifesinin öldürülmesinden sonra Kabe'ye ilk defa örtü gönderen de el-Melikü'1-Muzaffer'-dir. İmar faaliyetleriyle de yakından il­gilenen el-Melikü'l-Muzaffer Taiz'de bir medrese (el-Medresetü'1-Muzafferİyye) ve bir cami (Câmiu'l-Muzaffer) yaptırdı. Gü­nümüze kadar ayakta kalan cami hâlâ şehrin en büyük camilerinden biridir. Ayrıca Hays'ta bir hankah, Zafâr'da bir med­rese ve Mehcem'de bir cami inşa ettir­miştir.

Devrin âlimleri arasında yer alan el-Me-likü'l-Muzaffertıp, hadis, eğlence, yazı ve yazı malzemeleri konusunda çeşitli eser­ler kaleme almıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: Erba'ûne hadisen, el-Muh-teric fîfünûni'ş-şunc, el-cİkdü'n-nefîs fî müfâkeheti'î-celîs el-Metâlib fî tesyîri'n-neyyireyn ve harekâtı'J-kevâkib, el-Beyân fî keş­fi cilmİ't-tıb li'l-'ayân ⁸¹⁴Bazı kaynaklarda el-M elikü'l-Muzaffer'e nisbet edilen el-Miftemed fî mütredâti't-tıh adlı eser ⁸¹⁵ oğlu el-Melikü'1-Eşref e aittir.⁸¹⁶

Bibliyografya :

İbn Hatim, es-Simtü'l-ğM'ş-şemen fî ahbâ-ri'l-mülûk mine'l-Ğuz bi'l-Yemen: The Ayyü-bids and Earty Rasüüds in the Yemen (nşr. G. R.Smith),London 1974,1, 241-568; EbiTI-Fidâ, el-Muhtaşar fi ahbâri'l-beşer, İstanbul 1286, IV, 34; Abdülbâki b. Abdülmecîd el-Yemânî, Târ'ı-hu'i-Yemen (nşr. Mustafa Hicâzî), Beyrut 1985, s. 88-100; İbn Kesîr. el-Bidâye, XIII, 341; Ali b. Hasan el-Hazrecî, e(-c£/fcüdü7-/üJ/üJıyye(nşr. M. Besyûnî Asel), Kahire 1329/1911,1, 83-284; Kalkaşendî, Şubhu'l-a'şâ^, 31; Yahya b. Hüse­yin es-San'ânî, Ğâyetü'l-emanî ft ahbâri'l-kut-rİ'l-Yemânî(nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1388/1968, bk. İndeks; Târîhu'd-deuteti'r-Re-sûliyye ft'l-Yemen (nşr. Abdullah Muhammed el-Habeşî],San'a 1405/1984;S. L. Pooi, Düuet-i İstâmiyye ftrc. Halil Edhem), İstanbul 1345/ 1927, s. 130-131; Serkîs, Mu'cem, II, 1417-1418; Ahmed HüseyinŞerefeddİn, el-Yemen*ab-re't-tânh, Âbidîn 1384/1964, s. 222-223; Ab­dullah Muhammed el-Habeşî. Mü'eltefâtü hük-kâmi'l-Yemen, Wiesbaden 1979, s. 54-56, 58; M. Abdülâl Ahmed, Benû Resul ve Benû Tâhir ue 'alâkatü 'l-Yemen el-hâriciyye fî 'ahdi/ı imâ, İskenderiye 1980, s. 117-162; Bosworth,/s/âm Devletleri Tarihi, s. 97-98; Ziriklî, el-A'lâm (Fet-hullah), Vlll, 243-244; A. el-Shami - R. B. Ser-jeant, "Regional Literatüre: The Yemen", V\£>-basid Belies-Lettres(ed. |. Ashtiany v.dğr |. Cam-bridge 1990, s. 461-468; Hüseyin Abdullah el-Ömerî, "Benû Resul", el-Mevsû'atü'l-Yemeniy-ye, Beyrut 1412/1992, ], 173-174, a.mlf.."Yû­suf b. 'Ömer b. cAlî er-Resûlî", a.e., W, 1036; R. Smith - V. Porter, "The Rasulİds in Dhofar in theVIl"'-VIIItlVXIII-XIVıhCenturies", JRAS.sy. 1 (1988), s. 27-31, 33; G. R. Smith. "Rasülids", E!2 (İng.), VIi], 455; a.mlf., "Tacİzz", a.e., X, 118; Rebf Hâmid Halîfe, "Tirâzü'l-meskukâtı'r-Resûliyye", e/-/7df/,Vİ]/2, San'a 1989, s. 44-47; Abdul Ali, "The Rasülids of Yemen: A Power of International Signifîcance", Hi, XIX/4 (1996). s. 19-20; R. Strothmann, "Zeydiye", İA, XIII, 550. Abdülkekim Özaydin