İBNÜ'L-HAŞŞÂB
Ebû Muhammed Abdullah b. Ahmed b. Ahmed b. Ahmed el-Haşşâb el-Bağdâdî (ö. 567/1172)
Şerh vg reckliyeleriyle tanınan dil ve edebiyat âlimi.
Muhtemelen 492'de (1099) Bağdat'ta dünyaya geldi. İbn Hallikân onun daha önce doğmuş olabileceğini söyler.768 Ahşap işiyle uğraşan büyük dedesinin lakabına izafeten İbnü'l-Haşşâb künyesiyle tanınır. Başta nahiv ve lügat olmak üzere edebiyat, hadis, tefsir, en-sâb, ferâiz, matematik, felsefe, mantık gibi ilimlerle ilgilenen İbnü'l-Haşşâb, İb-nü'1-Cevâlîkî, İbnü'ş-Şeceri, Alib. Ebû Zeyd el-Fasîhî, Hasan b. Ali el-Muhawelî, Ebû Bekir el-Kattân. İbnü'd-Debbâs gibi hocalardan dil ve edebiyat, Ebû Bekir el-Ensârî'den ferâiz, Ebû Bekir el-Mezrefî-den matematik, Ebü'l-Kâsım 769 es-Semerkandî'den kıraat dersleri aldı. Ebü'l-Ganâim en-Nersî, Ebü'l-Kâ-sım b. Husayn, Ebü'l-İz b. Kâdiş, Ali er-Rabaî, Ebû Zekeriyyâ İbn Mende. Ebû Abdullah el-Bâri', İbn Ebû Ya'lâ. Ebû Gâ-libel-Bennâ, Hibetullah b. Husayn ve Ebû Şücâ" el-Bistâmî'den hadis dinledi. Nahivde zamanının en büyük âlimi olarak kabul edilen İbnü'l-Haşşâb 3 Ramazan S67 (29 Nisan 1172) tarihinde Bağdat'ta vefat etti.
Ders vererek geçimini sağlayan İbnü'l-Haşşâb nahiv, lügat ve edebiyata dair bazı önemli eserlere şerh ve reddiyeler yazmıştır. İmâdüddin el-İsfahânî, Ebû Bedr el-İskâfî, Ebü'l-Hasan Ali b. Antere b. Sabit, Ebû Gâlib İbn Meymûn, Muvaffakuddin İbn Kudâme ve Cemmâîlîgibi öğrenciler yetiştirmiş, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem'ânî, Ebû Muhammed İbnü'l-Ahdar, Ebû Ahmed İbn Sükeyne ve diğer bazı kişiler kendisinden hadis rivayet etmişlerdir. Son derece zeki, mütevazi, hazırcevap ve şakadan hoşlanan bir kişiliğe sahip olan İbnü'l-Haşşâb'ın Özel hayatında dağınık olduğu nakledilmektedir. Eserlerinin birçoğunu tamamlayamamış olmasında bu düzensiz hayatının etkisi görülür. Satranç oynamayı sevdiği, bulduğu her kitabı alıp okuduğu, ölen her âlimin kitaplarını satın aldığı, böylece çeşitli ilimlerin kaynak eserlerine vâkıf olduğu kaydedilir.
Eserleri.
1. el-Mürtecel iî şerhi'1-Cü-mel. Abdülkâhir el-Cürcânî'nin nahve dair eserinin şerhidir. Müellif, mukaddimesinde eseri bir yolculuk esnasında yazdığı için ona bu adı verdiğini ifade"etmektedir. Kitâbü'l-Cümel üzerine yazılan ilk şerh olan kitapta bazı konular şerhedil-meden bırakılmıştır. Müellif bu eserde çok düşkün olduğu sebep izahlarına (ta"lîl) ağırlık vermiştir. 770
2. el-İstidrâkât eatâ Makâmâti'l-Harîrî. Lügat âlimi İbn Berrî, İbnü'l-Haşşâb'ın reddiyesine cevap vermek üzere el-İntişâr li'l-Ha-rîrî 771 adıyla bir eser kaleme almış, Abdüllatîf el-Bağdâdî de bu iki reddiyeyi uzlaştırmak üzere el-İntişât beyne İbn Benî ve İbni'l-Haşşâb tîkelâ-mihimâ ale'l-Makâmât adlı eserini yazmıştır. İbnü'l-Haşşâb ve İbn Berrînin reddiyeleri birleştirilerek/sü'drocüfü İbni'l-Haşşâb calâ Makamâti'l-Harîri ve İntişâru İbn Berrî adıyla birkaç defa basılmış 772 ve Şerhu Makamâti Harîrî içinde de yayımlanmıştır (Beyrut 1388/1968).
3. Lümh îi'l-ke-lâm calâlaizati "âmîn" el-müsta'mele i'd-du'd'i ve hükmihâ ü'I-cArabiyye. "Âmin" kelimesinin anlamı, iştikakı ve i'rabına dairdir. 773
4. Mestfii fi'n-nahv. Vav çeşitleri, "leyse" meselesi, fıkıh ve nahvi ilgilendiren bir mesele ile bazı beyitlerin şerhi gibi konulan İçerir. 774
5. Kaşîde iî Hlmi'l-Arabiyye. 775
6. el-Kaşîdetü'1-bedfiyye-tü'1-câmi'a U-şetâti'1-fei.â'il ve'r-rumû-zi'l-'ilmiyye. Kemâleddin İbnü'l-Enbârî'-ye İthaf edilen didaktik kaside kompozisyon usulü, belagat, nahiv, garîb lugatlar, aruz, kafiye, Kur'an, fıkıh, siyer ve ahbâra dairdir. 776
7. Tevârîhu mî-lâdi'l-e'imme ve vefeyâtihim. 777
8. Fi's-Siyer ve ahbâri'l-evâ'il.778 İbnü'l-Haşşâb'ın kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerhu'1-Lüma 779 Şerhu Mukaddimeti İbn Hü-beyre 780 er-Redalâ Şerhi'1-Cümel 781 Haşiye calâ Dürre-ti'1-ğavvâş iî evhâmi'I-havâş 782 er-Redcalâ Tehzî-biİşlâhi'l-mantık 783 er-Red'alâ Emâlî İbni'ş-Şecerî 784 el-Lâmic fi'n-nahv, Nakdü'ş-şfr, Fî Eskile tete'allak bi-resmi'l-kitâbe, Es7ile îi'î-belâğa ve ğarîbi'1-îuğa, Fi'l-Karîz mine'1-hica1 ve'1-medh, Fî culû-mi'1-kavâ'idi'l-luğati'l-Arabiyye, FîV-meyi'l-arûz ve'1-kavâfî, Fi'i-Kurân ve taksîmihâ ilâ eczd3 ve ahzâb ve er-bâ ve acşâr ve ii'1-kırâât ve '1-hilâi fî-men revâhâ, ed-Dürrü'n-nazîm fî fe-zâ'ili'l-Kurâni'l-'azîm, Fî Mesâ'il iık-hiyye, Fi'n-Nübüvvâtve mâyetecallak bihâ.
Bibliyografya :
İbnü'l-Cevzî. el-Munlazam, X, 238-239; Yâ-küt, Mu'cemü'l-üdeba", XII, 47-52; İbnü'1-Kif-tî, İnbâhü'r-ruuât, 11, 99-103; İbn Hallikân. Ve-feyât, III, 102-104; Zehebî, Â'/âmü'n-nübe/â5, XX, 523-526; a.mlf.. el-'İber, IV, 196-197; Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî. el-Müstefâd mtn Zeyli Târihi Bağdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 257-259; İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâtik, VII, 95-100; Kütübî. Fevâtü'l-Vefeyât, II, 156; Safedî. el-Vâfı, XVII, 14-16; Yâfiî. Mir'â-tü'l-cenân, III, 381-382;SüyütI. Buğyetü'l-uuc-at, II, 29-31; Keş/ü'z-zunûn, I, 108, 602, 604, 741; II, 1536, 1563. 1789, 1791, 1795, 1805, 1894, 1973; ibnüVİmâd. Şezerat, IV, 220-222; Brockelmann, GAL, I, 288; Suppl., I, 493-494; Ziriklî. el-Aclâm, IV, 191; Kehhâle, Mu'cemü'l-müJe/^n,VI, 20;Abdülvehhâb İbrahim Ebû Süleyman, Kitabeti!'l-bahşi'l-Hlmî, Cidde 1403/ 1983, s. 504-505; Nüveyhiz, Mıı'cemü 'l-müfes-sirtn, I, 303-304; H. Fleisch, "ibn al-Khaşhşhâb", E/2(Jng), III, 834-835; Muhammed Fazlı. "İbn tfaşşâb", DMBİ, 111, 419-422.
İBNÜ'L-HATÎB, LİSÂNÜDDİN
Ebû Abdİİlâh Zü'1-vizâreteyn Lisânüddin Muhammed b. Abdillâh b. Saîd es-Seimânî el-Endelüsî (ö. 776/1374-75) Nasrî veziri, tarihçi ve edip.
25 Receb713'te (15 Kasım 1313) Lev-şe'de (Loja) doğdu. Endülüs'ün fethinden sonra Suriye'den Endülüs'e göç eden Yemen asıllı soylu bir aileye mensuptur. Kurtuba'ya (Cordoba), ardından Tuleytula'ya (Toledo) yerleşen ataları, hıristiyan saldırıları şehri tehdit etmeye başlayınca Lev-şe'ye göç etmek zorunda kaldı. Benü'I-Vezîr diye tanınan aile, İbnü'l-Hatîb'in büyük dedelerinden Saîd'in hatiplik görevinden dolayı Beni'l-Hatîb olarak anılmaya başlandı. Nasrî Sultanı Ebü'l-Haccâc I. Yûsuf'un veziri Ebü'l-Hasan Ali İbnü'l-Ceyyâb'ın hizmetinde Dîvân-ı İnşâ'da çalışan babası Abdullah devrin Önde gelen âlimlerindendi.
İbnü'l-Hatîb, babasının görevi sebebiyle bulunduğu Gırnata'da (Granada) Ebû Abdullah Muhammed İbnü'l-Fahhâr, Ebü'l-Kâsım İbn Cüzey, Muhammed b. Muhammed el-Makkarî, Vezir İbnü'1-Cey-yâb ve Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Hüzeyl gibi âlimlerin derslerine devam etti. Babasıyla ağabeyinin Tarif Seferi'nde (741/1340) ölmelerinden sonra İbnü'l-Ceyyâb'ın sır kâtibi oldu. İbnü'l-Ceyyâb 749'-da (1349) veba salgınında ölünce vezirlik, Dîvân-ı İnşâ reisliği ve sır kâtipliği görevlerini uhdesine aldı. İbnü'l-Hatîb, 755'te (1354) Sultan Ebü'l-Haccâc I. Yûsuf un öldürülmesinden sonra tahta çıkan oğlu Ganî-Billâh V. Muhammed döneminde de görevinde kalmayı başardı. Aynı yıl Kas-tilya Krallığı'na karşı iş birliği imkânları aramak üzere Merînî Sultanı Ebû İnan el-Merînî'ye elçi olarak gönderildi. 760'ta (1359) Ebü'l-Velîd II. İsmail yönetimi ele geçirdi. Devrik sultan Ganî-Billâh da Vâ-dîâş'a (Guadix) kaçmak zorunda kaldı. Bu sırada İbnü'l-Hatîb hapsedildi ve mallarına el konuldu. Ancak bir süre sonra Merînî Sultanı Ebû Salim İbrahim'in kâtibi İbn Merzûkel-Hatîb'in müdahalesiyle hapisten kurtuldu ve Ganî-Billâh ile birlikte Fas'a sığındı. Burada İbn Haldun ile dostluk kuran İbnü'l-Hatîb, Selâ (Sale) şehrinde kaldığı iki yıl boyunca eser yazmakla meşgul oldu. Ganî-Billâh tahtını tekrar ele geçirdiğinde 785 İbnü'l-Hatîb de Gırnata sarayındaki görevine döndü. Bir ara şeyhül-guzât Osman b. Ebû Yahya iie mücadele etmek zorunda kaldıysa da onu bertaraf etmeyi başardı.
İbnü'l-Hatîb'in nüfuzunun artması hem sultanın hem de öğrencisi ve yardımcısı İbn Zümrek'in ve arkadaşı Kâdılcemâa (Kâdılkudât) Ebü'l-Hasan Ali en-Nübâhî'-nin kendisine düşman olmalarına yol açtı. Sultan Ganî- Billâh'ın gazabına uğramaktan korkan îbnü"l~Hatîb, Tilimsân'a giderek Merînî Sultanı Ebû Fâris I. Abdü-lazîz'e sığındı 773/1371. Bu olayın ardından Vezir İbn Zümrek ve Kadı Nübâhî kitaplarındaki bazı ifadeler yüzünden onu zındıklıkla suçlayarak katline fetva verdiler. Bu hüküm Ganî-Billâh tarafından da onaylandı ve İbnü'l-Hatîb'in iadesi istendi. Ancak Merînî Devleti onu bir süre daha korumaya devam etti. Bu durum iki ülke arasındaki ilişkilerin bozulmasına sebep oldu. 776'da (1374) Ganî-Billâh'ın isteği ve Merînî sarayının nüfuzlu siması Süleyman b. Davud'un tahriki sonucu Merîni Sultanı Ebü'l-Abbas I. Ahmed'in emriyle tutuklanan İbnü'l-Hatîb, İbn Zümrek'in de aralarında bulunduğu mahkeme heyeti tarafından hapsedildi. Bir müddet sonra da İbn Zümrek ve Süleyman b. Dâ-vûd'un adamları tarafından Öldürülerek Fas'ta Bâbülmahrûk yakınlarında defnedildi.
İbnü'l-Hatîb'in vezirliği sırasında çeşitli devlet adamlarına yazdığı resmî mektuplarla dostlarına yazdığı özel mektupları tarihî ve edebî açıdan değerlidir. Resmî belgeleri kullanma imkânı da bulan müellifin tarihe dair eserlerinin en büyük özelliği Endülüs halkının yaşayışını, kültür ve âdetlerini de anlatmasıdır. Ahmed b. Muhammed el-MakkarîNefhu't-tîb adlı eserinde İbnü'l-Hatîb'e ve özellikle hocalarına geniş yer ayırmış, eserlerinin büyük kısmını iktibas etmiştir.786 İbn Haldun da eserlerinde ondan övgüyle söz etmiştir.
Eserleri.
1. el-İhâta ü ahbâri (târihi) Gırnata. Gırnata'nın tarih, coğrafya ve topografyasına dair bilgileri ve şehirle herhangi bir bağlantısı olan Önemli şahsiyetlerin biyografilerini içeren bir eserdir. Kitapta biyografileri yer alan kişilerin eserlerinden örnekler verilmiştir. Müellif, 761-769 (1359-1368) yılları arasında yazdığı eserin sonuna kendi hayat hikâyesini de eklemiştir.787 İbnü'l-Hatîb el-îhâta'yı yazarken İbnü'l-Kütıyye, Feth b. Hakan el-Kaysî, İbn Sâhibüssalât, İbn Hayyân. İbn Bessâm eş-Şenterînî. İbn Asker el-Gassânî, İbn İzârî el-Merrâküşî, İbnü'l-Ebbâr ve İbn Beşküvâl'in kitaplarını kaynak olarak kullanmıştır. Ebû Yahya İbn Âsim el-İhâta'ya zeyil mahiyetinde er-Ravzü'1-erîz adıyla bir eser kaleme almıştır. İlk defa iki cilt olarak basılan el-İhâta'yı (Kahire 1319) daha sonra Muhammed Abdullah İnan dört cilt halinde yayımlamış (Kahire 1955-1977), eserin önceki baskılarda yer almayan bazı bölümleri Abdüsselâm Şekkür tarafından neşredilmiştir (Tıtvân 1988).
2. Nüfâzatü'l-ciröb îî culâleti'l-iğtirâb. İbnü'l-Hatîb'in 761-763 (1360-1362) yıllarında sürgün olarak kaldığı Selâ şehriyle ilgili anılarını ihtiva eden eser, Fas ve Merînîler tarihi açısından önemli olup kitapta müellifin bazı devlet adamlarına ve dostlarına yazdığı mektuplara da yer vermiştir. Üç bölümden meydana gelen eserin ancak iki bölümü günümüze ulaşmış, ikinci bölümü Ahmed Muhtar el-Abbâdî ve Abdü-lazîzel-Ehvânî (Kahire 1968; Dârülbeyzâ 1985). üçüncü bölümü de Sa'diyye Fâgıy-ye (Dârülbeyzâ 1989) yayımlamıştır. Kitabın bazı kısımları Don Emilio Garcîa Gömez tarafından Foco de antigua luz sobre la Alhambra: desde un texto de ibn al-Jaüb en 1362 adıyla İspanyolca'ya çevrilmiştir (Madrîd 1988).
3. Acmo-lü'l-a'lâm fîmen bûyfa kable'l-ihtilâm min mülûki İslâm. İbnü'l-Hatîb bu eseri, İslâm dünyasında çocuk yaşta hükümdar ilân edilen kişileri tanıtmak ve küçük yaşta hükümdar olmanın dinen meşru olduğunu kanıtlamak amacıyla yazmaya başlamışsa da bu çerçeveyi aşarak Nasrî Sultanı Ganî-Bİllâh Muhammed'e kadar gelen İslâm tarihini ele almıştır. Kitap, İb-nü'1-Hatîb'in Fas'taki hâmisi Merînî Sultanı Ebû Fâris 1. Abdülazîz'in ölümünden sonra tahta çıkan küçükyaştaki oğiu Ebû Zeyyân Muhammed Saîd ve veziri Ebû Bekir b. Gâzî adına yazılmıştır. Üç bölümden oluşan eserin orijinal bilgiler ihtiva eden Endülüs tarihiyle ilgili bölümünü Evarista Levi-Provençal Târîhu İsbâniy-yeti'I-İslâmiyye adıyla neşretmiştir (Rabat 1934; Beyrut 1956). Bu kısım ayrıca VVilhelm Hoenerbach tarafından bazı ilâvelerle yayımlanmış ve Almanca'ya çevrilmiştir (Zürih-Stuttgart 1970). Eserin Mağrib tarihine dair bölümünü Târîhu'l-Mağribi'l-cArabî fi Kaşri'-vasıl adıyla Ahmed Muhtar el-Abbâdî ve Muhammed İbrahim eİ-Kettânî (Dârülbeyzâ 1964). Kuzey Afrika ve Sicilya ile ilgili bölümünü kısmen Hasan HüsnîAbdülvehhâb 788 neşretmiş, Hasan Hüsnî Abdülvehhâb'm yayımladığı metin Rafaella Castrillo tarafından İspanyolca'ya tercüme edilmiştir. 789
4. el-Lemhotü'l-bedriyye fi'd-devleti'n-Naşriyye. Kuruluşundan başlayıp 76S (1364) yılına kadar Nasrîler'İn tarihinden bahseden eser Muhibbüddin el-Hatîb tarafından özet olarak yayımlanmış Kahire 1347/1928, daha sonra tekrar neşredilmiştir (Beyrut 1978, 1980).
5. Rakmü'l-hulel fî naz-mi'd-düvel. 765'te (1364) tamamlanan eser, Nasrîler ve Merînîler dönemine kadar gelen manzum bir İslâm tarihidir (Tunus 1316/1898-99). Müellif daha sonra kitabına bir şerh yazmış, bu şerhi Adnan Derviş yayımlamıştır. 790
6. el-Ketîbetü'l-kâmine fîmen lakiynâhü bi'1-Endelüs min şıfarâ'i'1-mfeti'ş-şâ-mine. İbnü'l-Hatîb bu eserinde çağdaşı olan mutasavvıf, kurrâ, fakih, kadı ve devlet adamlarının özelliklerini anlatmış, tamamlanmamış olan bu eseri İhsan Ab-bas neşretmiştir (Beyrut 1963, 1983).
7. Reyhânetü'l-küttâb ve nüccotü'l-mün-tâb. Müellifin bazı risalelerini ve yazdığı resmî evrakı ihtiva etmektedir. Risalelerin bir kısmı müellifin diğer eserlerinde de yer almakta olup bunların çoğu Mak-karî tarafından Nefhu'ı-tîb'öa iktibas edilmiştir. Muhammed Abdullah İnân'ın yayımladığı eserdeki 791 bazı risaleleri Mariano Gaspar Re-miro İspanyolca tercümesiyle birlikte neşretmiştir.792 Reyhânetü'l-küttâb'öa yer aian MFyârü'l-ihtiyâr, Müiâharetü Mâleka ve Selâ, Hatratü 't-tayf adlı risaleler Ahmed Muhtar el-Abbâdî tarafından Mü-şâhedâtü Lisâniddîn Îbni'l-Hatîb adlı eserin içinde (İskenderiye 1958,1983), el-İşâre ilâ edebi'l-vizâre, et-Tâcü'I-mu-hollâ ve Kitâbü'z-Zevûcir, Muhammed Kemâl Şebâne tarafından müstakil olarak da yayımlanmıştır. 793
8. Mfyârü'l-ihtiyar fî zikn'l-mecâhid ve'd-diyâr. Gırnata, Levşe, Vâdîâş, Veşka (Huesca), Mâleka, Runde (Ronda). Meriye gibi Endülüs şehirleriyle Sebte, Tanca, Selâ, Miknâs ve Fas gibi Mağrib şehirlerinin tarih ve coğrafyasıyla demografik yapıları ve-içtimaî-iktisadî durumlarından bahseden eser iki bölümden oluşmaktadır (Fas 1325). Birinci bölümü Francisco Javier Simonet 794 ikinci bölümü de Marcus Joseph Müller 795 neşretmiştir. Kitap ayrıca Muhammed Kemâl Şebâne tarafından İspanyolca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Fas 1397/1977).
9. Müiâharetü. 796 Mâleka ve Selâ. Marcus J. Müller tarafından neşredilen eseri 797 Don Emilio Garcia Gömez İspanyolca'ya çevirmiştir. 798
10. Hatralü't-tayf fîrihleti'ş-şitâ" ve'ş-şayf. İbnü'l-Hatîb. 755 (1354) yılında yazdığı bu risalede Sultan Ebü'1-Haccâc I. Yûsuf'un maiyetinde Gırnata'nın güney bölgelerine yaptığı yolculuğu anlatmış, uğradığı yerler hakkında bilgi vermiştir. 799
11. el-şâreiMede-bi'1-vizâre. 800
12. et-Tâ-cü'1-muhallâ fî müsâceleti'l-kidhi'l-mucallâ, VIII. (XIV.) yüzyılda Gırnata'da yaşayan meşhur şahsiyetlerin biyografilerini ihtiva eden eserin bazı kısımları Madrid Escurial Library 801 ve Rabat el-Hizânetü'1-âmme'de 802 kayıtlıdır. Kitabın "Evşâfü'n-nâs fı't-tevârîh ve'ş-şılât" adını taşıyan baş tarafı Reyhânetü'l-küttâb'a da alınmış 803 ayrıca Muhammed Kemâl Şebâne tarafından yayımlanmıştır .
13. el-İklîlü'z-zâhir fî men faddale (faşşale) çinde nazmi't-tâc mine'1-cevâhir. et'Tâcü'I-muhaî-lâ'nın tekmilesi niteliğinde olup bir kısmı Madrid Escurial Library'de bulunmaktadır.804 Baş tarafı Reyhâ-netül-küttâb'a da dercedilmiştir.805
14. Kitâbü'z-Zevâ-cirve'l-cizât. Reyhânetü'l-küttâb'm son kısmını oluşturan risale 806 M. Kemâl Şebâne tarafından Evşâfü'n-nâs ile birlikte neşredilmiştir (Muhammediye 1397/1977).
15. Künâsetü'd-dükkân ba'de intikâli's-sükkân. İbnü'l-Hatîb'in Selâ şehrinde sürgünde iken yazdığı, Sultan Ebü'l-Haccâc I. Yûsuf'un Ebû İnan el-Merînî'ye gönderdiği mektuplardan oluşan eser Gırnata -Mağrib ilişkilerini aydınlatan bir belge niteliği taşımaktadı. 807
16. Amelü (Acmâlü)mentabbe li-men habbe. Merînî Sultanı Ebû Salim İbrahim için yazılan eserde çeşitli hastalıkların sebepleri, teşhis ve tedavileriyle diyet hakkında bilgi verilmiştir. Eser Maria Concepcion Vazquez de Benito tarafından neşredilmiş (Salamanca I972) ve kısmen İspanyolca'ya çevrilmiştir.808
17.el-Vüşüiii Muhammed el-Arabî el-HattabFnin kısmen neşrettiği risaleyi 809 İspanyolca tercümesiyle birlikte Maria C. Vâzquez de Benito yayımlamıştır (Salamanca 1984). Eserin sonunda yer alan tıp terimlerine dair bölümü Abdülalâ el-Ved-girîMüfredâtü İbni'l-Hatîb adıyla ayrıca neşretmiştir (Dârülbeyzâ 1988).
18. Mukni'atü's-sâ'i 'ani'1-marazi'l-hâiL 749 (1349) yılındaki veba salgınından bahseden eser Almanca tercümesiyle birlikte Marcus J. Müller tarafından yayımlanmıştır.810
19. el-Manzûme (ürcûze) fi't-tıb. Nüshaları Leiden Universiteits-bibliothek 811 ve Clevaland Army Medical Library'de 812 mevcuttur.
20. eş-Şayyib ve'1-cehâm ve'l-mâ-zî ve'1-kehâm. İbnü'l-Hatîb'in divanıdır. 813
21. Kitâbü's-Sihrve'ş-şicr. Kasideler antolojisi olup Manuel Con-tinente Ferrer tarafından İspanyolca çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır.
22. Ceyşü'f-fev-şîh. Endülüslü şairlerin müveşşahlarından oluşan bir antoloji olup bir bölümü Hilâl Nâcî ve Muhammed Mâzûr tarafından neşredilmiştir (Tunus 1967). Fiştâlî bu esereMededü'I-Ceyş adıyla bir zeyil yazmıştır.
23. Ravzatü't-ta'rif bi'l-hub-bi'ş-şerîf. İbnü'l-Hatîb tasavvufa dair bu eserini. Sultan Ganî-Billâh'ın emriyle İbn Ebû Hacele'nin Divânü'ş-şabâbe'sıne reddiye olarak kaleme almış, kitaptaki bazı ifadeler müellifin zındıklıkla suçlanmasına sebep olmuştur.814
24. Kitâbü Müşle'l-tarîka fî zemmi'î-veşîka. Müellif bu risalede, evrakın özel noterlerce (müvessik) para karşılığında yazılmasına ve tasdik edilmesine karşı çıkarak bu işin devlet memurları tarafından yapılması ve ücretlerinin hazineden ödenmesi gerekliliği üzerinde durmuştur. Yedi bölümden oluşan risale Abdül-hafîz Mansûr 815 ve Abdülmecîdet-Türkî 816 tarafından yayımlanmıştır. İbnü'l-Hatîb'in kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: CÂdü'ş-şila, Tarfetü'l-'aşr iî târihi devleti benîNaşr, Bustânü'd-düvel, İstin-zûlü'l-Iutfi'l-mevcûd fî esrâri'l-vücûd (mevcûd), Risale fî tekvîni'l-cenîn, eî-Yûsufî fi't-tıb.
Bibliyografya :
İbnü'l-Hatîb. e(-//jâia(nşr. M.Abdullah İnan), Kahire 1393-98/1973-78, IV, 438-640; ayrıca bk. neşredenin girişi, 1, 3-76; a.mlf., Müşâhedât (nşr. Ahmed Muhtârel-Abbâdî). İskenderiye 1983, neşredenin girişi, s. 1-21; İbnü'l-Ahmer, Neştrü ferâ'İdi't-cümân fî nazmı fuhûli'z-zamân (nşr. M. Rıdvan ed-Dâye), Beyrut 1967, s. 242 vd.; İbn Haldun, et-Ta'rifbi'bn Ha/dün (nşr. Muhammed b Tâvîtet-Tand), Kahire 1951, bk. İndeks; a.mlf.. el-'lber, VII, 332-336, 341-342; İbn Ha-cer. ed-Dürerü'l-kamİne, III, 469-474; Makkarî, Nefhu't-tib, V, 7-605; ayrıca bk. İndeks; a.mlf., Ezhârü'r-riyâz(nşr. Mustafa es-Sekkâv.dğr.). Kahire 1358/1939, I, 186-231; Keşfü'z-zunûn, 1,97, 143-144, 270, 808,911; II, 1110, 1779, 2028; Şevkânî, el-Bedrü't-tâli\ II, 191-194; Se-lâvî, et-İsÜkşa, IV, tür.yer.; F. P. Boigues. Ensayo bio-bibtiogrâfico sobre ios hisloriadores y Geögrafos arabigo-espanoles, Madrid 1898, s. 334-347; Brockelmann, GAL, II, 260-263; Suppi, II, 372-373; A. R. Nykl, Hispano-Ara-bic Poetry, Baltimore 1946, s. 363-366; Sar-ton. tntroduction, İli/2, s. 1762-1764; R. Arİe, "Lisan al-DIn al-Khatib: Quelques aspects de son oeuvre", Atti del Terzo Congresso di Stu-dl Arabi e Islamicl, Napoli 1967, s. 69-81; M. Abdullah inan. Lisânüddîn İbnü'i-Haüb: Ha-yâtühû ve türâşühü'l-fikrî, Kahire 1968; M. Ullmann. Die Medizin im islam, Leiden 1970, s. 179, 246; Anwar G. Chejne, Müslim Spain, Minneapolis 1974, s. 271-273; Hasan b. Muhammed es-Sâih. Müneuuecâtü İbni't-Hatîb, Dârülbeyzâ 1398/1978; Abdülhâdî Bû Tâlib. Vezîrü Gırnata: Lisânüddtn İbnü'l-Hatîb, Dâ-rülbeyza 1980; Ahmed îsâ. Mu'cemü'l-etıbba1, Beyrut 1982, s. 395-402; Abdel Magid Turki, Theologiens etjuristes de l'Espagne musul-mane, Paris 1982, s. 295-331; Muhammed Kürd Ali. Künûzü'l-ecdâd, Dimaşk 1404/1984, s. 328-334; Hüseyin Munis. Târîhu'l-coğrâfty-ye ue'l-coğrâftyyîn fı'i-Endelüs, Kahire 1986, s. 551-595; Şevki Dayf, el-Fen ue mezâhibilh, Kahire, ts. (Dârü'l-maârif), s. 333-337; Hasan el-Varaklî, Lisânüddîn İbn ü't-Hatîb fi aşari'd-dârisîn, Rabat 1990; M. Abdülmün'im Hafâcî, el-Edebü'L-Endelüsî, Beyrut 1412/1992, s. 633-654; isâm Kasabcî. Lisânüddîn İbnü'l-Hatîb: Hayatühû ue fikru.hu ve şienıh, Halep 1414/ 1994; Ahmed Hasan Besec, Lisânüddîn İbnü'l-Haüb:cAşruhû, bî'etühü, hayatühû ue âşâ-ruh, Beyrut 1414/1994; Mustafa İbrahim Hüseyin, "Meşâdiru Lisâniddîıı b. d-yalîb fî ki-Lâbihi el-İhâta fî arjbâri Gırnata", es-SicÜttl'l-Htmi ii-nedüetİ'l-Endelüs (nşr. Abdullah b. Ali ez-Zeydânv.dğr), Riyad 1417/1996,1,331-377; Henri-Paul Joseph Renaud, "Deux ouvrages pcrdus d'Ibn al-Hatib İdenüfies dans manu-scrits de Fes", Texts and Studies on Istamic Medicİne (ed. Fuat Sezgini, Frankfurt 1997, IV, 71-83; Ramazan Şeşen, Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı, İstanbul 1998, s. 252-255; Ahmed Muhtar el-Abbâdî, "en-N!zâcâI;Q'l-ik.-tişâdiyye fî hayati Lisâniddîıı İbni'l-Hatîb", Mecelletü Kü.llİyyeü'1-âdâb, sy. 12, İskenderiye 1958, s. 145-153; D. M. Dunlop, "A LiLlle-known Work on PoIİtics by Lisan al-Din b. al-Khatib", Miscetanea de estudios arabes y He-braicos.Vlll/1, Granada 1959, s. 47-54; J. M. C. Ferrer, "el-'Kitâb al-sıhr wa-l-sır' Je ibn al-]atib", al-Andalus, XXXVIII, Madrid 1973, s. 393-414; Muhammed el-Arabî el-Hattâbî. "İb-nü'1-riatîb es-Selmânî ve Kitâbühü'l-Vüşûl lî-hıfzi'ş-şüıha fii-fuşûli't-ta'rîf ve intikâ", el-'Akademiyye, II, Muhammediye 1985, s. 122-158; Ali Lağzeyevî, "Mefhûmü'ş-şi'r ve'alâka-tühû bi'1-muştalahi'n-nakdî 'inde İbni'1-rja-tîb beyne'n-nazariyye ve't-tatbîk", Mecelletü Küiliyyeti'l-âdâb üe'i-'ulûmi'l-insâniyye bi-Fâs, sy. 4, Darüibeyzâ 1988, s. 210-233; Ahmed Abdülhalîm Atıyye. "es-Sİyâse cinde Lisâ-niddîn İbni'l-Hatîb", ed-Dirâsâtü'l-İstâmiyye, XXVI/l-2, İslâmâbâd 1991, s. 123-142; C. F. Seybold, "İbnülhatîb", M. V/2, s. 857-858; J. Bosch-Vila, "ibn al-Khatib", El2 (İng.|, III, 835-837; M. Kemâl Şebâne, "Mi'yârü'l-iluiyâr fi zikrİ'l-me'âhidve'd-diyârlİ-Lİsânİddîn İbnii-Hatîb", Tİ, IV, 288-308; Yûsuf Rahîmlû. "İbn Ha-rİb", DMB/, [][, 424-429.
Dostları ilə paylaş: |