TüRKİye diyanet vakfi 6 İSLÂm ansiklopediSİ (22) 6

İBNÜ'L-IRAKİ

Ebû Zür'a Veiiyyüddîn Ahmed b. Abdirrahîm b. el-Hüseyn el-Kürdî el-Mihrânî (ö. 826/1423) Hadis hafızı ve fakih.

3 Zilhicce 762'de (4 Ekim 1361) Kahire"-de doğdu. Babası Zeynüddin el-IrâKi dev­rinin tanınmış bir hadis âlimiydi. Annesi Ümmü Ahmed Âişe el-Alâî de hadisle il­gilenen bir hanım olup 765'te (1364) tah­sil için Dımaşk'a giden eşine refakat et­miş ve oradaki muhaddislerden faydalan­mıştı. İbnü'l-Irâkî, önce babasından daha sonra Ebü'l-Harem Muhammed b. Mu­hammed el-Kalânisî, İzzeddin İbn Cemâa ve İbn Nübâte el-Mısrî gibi âlimlerden ders aldı. Babası onu üç yaşında iken Dı­maşk'a götürdü ve Ebü'l-Mehâsin el-Hü-seynî, İbn Râfi ve Sittülarab gibi muhad-dislerin derslerinde bulunmasını, oradan da Kudüs'e giderek Dımaşk'm ileri gelen âlimlerinden icazet almasını sağladı. İb-nü'1-lrâki Kahire'ye dönünce Kur'ân-ı Ke­rîmi ve çeşitli ilimlere dair metinleri ez­berlemeye başladı. İbn Abdülber es-Süb-kî, Nâsırüddin Muhammed b. Ali el-Harâ-vî, Cüveyriye bint Ahmed el-Hekkârİyye ve Cemâleddin Abdullah b. Ali el-Bâcî gibi âlimlerden faydalandı. 768'de(1367) babasıyla birlikte Mekke ve Medine'ye git­ti. Medine'de Bedreddin İbn Ferhûn'dan, Mekke'de Bahâeddin İbn Akil, Ümmü'l-Hasan Fâtıma bint Ahmed el-Harâzî, Ebü'1-Fazl Muhammed b. Ahmed en-Nü-meyrî gibi muhaddislerden hadis dinle­di. 780'den (1378) sonra, eniştesi ve ho­cası olan Nûreddin el-Heysemî ile ikinci defa Dımaşk'a giderek muhtelif âlimler­den istifade etti. Başta hadis, fıkıh ve usûl-i fıkıh olmak üzere çeşitli ilimlerde kendini yetiştiren İbnü'İ-lrâki'nin tanın­mış hocaları arasında İsnevî, İbnü'1-Mü-lakkın ve Ömer b. Raslân el-Bulkinî de yer alır. 822"de (1419) hac maksadıyla Hicaz'a gitti, orada birçok kişiye hadis imlâ etti. Takıyyüddin el-Fâsî, İbnü'l-Hümâm, Salih b. Ömer el-Bulkinî, Yahya b. Muhammed el-Münâvî, Şümünnî ve Kadı Ebü'l-Bere-kât İzzeddin Ahmed b. İbrahim el-Aska-lânî ondan faydalanmış pek çok talebe­den bazılarıdır.

İbnü'l-Irâkî Kahire'deki Baybarsiyye, Ka-rasunguriyye, Cemâliyyeen-Nâsıriyye, Fâ-zıliyye medreseleriyle Kâmiliyye Dârülha-disi ve İbn Tolun Camii'nde ders verdi. Ba­basının uzun bir aradan sonra yeniden canlandırdığı imlâ meclislerini onun ve­fatının ardından Şevval 810'dan (Mart 1408) itibaren devam ettirerek 600'den fazla mecliste hadis imlâ etti.⁹⁶⁴ 79O'lı (1388) yıl­ların başından itibaren yirmi yıllık bir dö­nem içinde Ahmed b. îsâ e!-Kerekî'nin yerine çeşitli tarihlerde kadı nâibliği yap­tı, Menûf kadılığında bulundu. Bu arada Cemâliyye en-Nâsıriyye Medresesi'nde meşîhatü't-tasavvuf şeyhüşşüyûh görevini de üstlendi. Celâleddin el-Bulkinî'nin vefatı üzerine 15 Şevval 824'te (13 Ekim 1421) Sultan el-Melikü'z-Zâhir Çakmak tarafından Mısır kâdılkudâtlığına tayin edildi. Kendisine zaman zaman talebesi İbn Hacer el-Askalânrnin vekâlet ettiği bu görevini on üç ay yirmi bir gün sürdürdü. Aralarında öğrencilerinin de bulunduğu bazı kimseler tarafından Mısır Memlûk Sultanı el-Melikü'l-Eşref Seyfeddin Bars-bay'a şikâyet edilmesi ve bu sebeple gö­revinden alınması onu çok üzdü. 27 Şâban 826'da (5 Ağustos 1423) Kahire'de ve­fat etti ve babasının Kahire dışında sahradaki kabrinin yanına defnedildi.

İbnü'İ-lrâki'nin talebesi Takıyyüddin el-Fâsî hocasının fıkıh konularını, fıkıh usulü­nü, tefsir ve Arap dilini iyi bilen, isabetli fetvalar veren bir âlim olduğunu söyler. İbn Hacer, İbn Tağrîberdî ve Dâvûdî gibi âlimler onun aynı zamanda kuvvetli hafı­zası ve üstün zekâsıyla öne çıktığını, dev­rinin en güçlü hadis hafızlarından biri ka­bul edildiğini belirtmişlerdir. Vefatından önce Zeynüddin el-lrâkî'ye geride hangi hadis hafızlarını bıraktığı sorulduğunda sırasıyla İbn Hacer'in, İbnü'l-Irâki'nin ve Nûreddin el-Heysemî'nin adını vermesi onun hadis alanın­daki yetişkinliğinin bir göstergesi olarak değerlendirilmelidir. İbn Hacer el-Aska-lânî. İbnü'l-Irâki'nin hakkı savunma husu­sundaki tavizsiz tutumuyla tanındığına ve herkesle iyi geçinen tabiatıyla temayüz ettiğine, İbn Tağrîberdî mütevazı ve hoş­sohbet kişiliğine, Sehâvî de aile fertleri çok, maddî imkânları az bir âlim olduğuna işaret etmiştir.

Eserleri.

A) Hadis.

1. el-Müstefâd min mübhemâti'1-metn ve'1-isnâd. Senedin­de veya metninde "recül, ibnü fülân, bin-tü fülân" gibi müphem şahısların geçtiği hadisleri derleyerek bu kişilerin kim oldu­ğunu göstermeyi amaçlayan İbnü'l-Irâki, Hatîb el-Bağdâdî'nin el-Esmâ'ü'l-müb-heme, Nevevî'nİn el-İşârât, İbn Beşkü-vâl'in Ğavâmizü'l-esmtfi'i-mübheme ve İbnü'l-Kayserânî'nin/zâhu'J-işfrâiadlı eserlerinden faydalanmış, bu eserleri yer yer ilâve ettiği bilgilerle yeni bir düzene koymuştur. Benzer eserlerde müphem şahıslarveya sahâbî adlarının esas alın­masına karşılık fıkıh bablanna göre dü­zenlenen eserde genellikle Önce sözü edi­len dört kitapta, ardından onların üçün­de, daha sonra ikisinde ve sadece birin­de yer alan müphem rivayetler kaydedil­miş, ayrıca müellifin tesbit ettiği müphem rivayetler de sıralanmıştır. Konusunun en muhtevalı çalışması olan eseri Abdurrah-man Abdülhamîd el-Ber üç cilt halinde ya­yımlamıştır (Mansûre-Cidde 1414/1994).

2. Tarhu't-teşrîb fî şerhi't-Tak rîb. İbnü'Mrâki henüz on iki-on üç yaşlarında iken babası, onun ahkâma dair sahih ha­disleri senedleriyle ezberlemesi için Ah-med b. Hanbel'in el-Müsned" ile İmam Mâlİk'in el-Mu vartasından seçerek hazır­ladığı kitabına Taknbü'l-esânîd ve ter-tibü'l-mesânîd adını vermiş, İbnü'l-Irâki de bu eseri babasına dokuz mecliste oku­muştu. Zeynüddin el-lrâkî'nin ancak bir kısmını şerhedebildiği bu çalışmayı İbnü'l-Irâki onun vefatından sonra 818 (1415) yılında tamamlamıştır.⁹⁶⁵ Baba ve oğulun bu eserleri üzerine Fehd b. Sa'd el-Cühenî, el-Ârâü'I-uşûliyye fi'l-emr ve'n-nehy ve'l-'âm ve'l-hâş li'1-hâfiz el-'frâki ve'bnihî fî kitöbihimâ Tarhi't-teşrîb fî şerhi't-Tak-rîb adıyla bir yüksek lisans tezi hazırla­mıştır.⁹⁶⁶ İbnü'l-Irâki'nin Tak-ribü'l-esânîd'm hadisleri üzerine yaptığı Tahricü Takribi'l-esânîd adlı çalışması­nın II. cildi Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de bulunmaktadır.⁹⁶⁷

3. el-Etrâf bi-evhâmi'I-Etrâf. Yûsuf b. Abdurrahman el-Mizzî'nin Tuhfetü'î-eşrâf bi-mcfrifeti'l-etrâf'\nüa görülen bazı ha­taları düzeltmek amacıyla kaleme alınmış olup Kemâl Yûsuf el-Hût tarafından ya­yımlanmıştır (Beyrut 1406/1986).

4. el-fîe-yân ve't-tavzîh îi-men uhrice lehû fi'ş-Şahîh ve müsse bi-darbin mine't-tecrîh. Buhâri ile Müslim'in eserlerine riva­yetlerini almalarına rağmen bazı âlimler-ce tenkit edilen râviler hakkında bir çalış­ma olup müellif önce bu râvileri tenkit edenlerin, ardından savunanların görüş­lerini zikretmiştir. ⁹⁶⁸

5. ez-ZeyVale'l-cİber fî haberi men ğaber. Zehebî'nin el-cİber"ı ile onun üzerine yine müellifi­nin yazdığı zeyil için Zeynüddin el-lrâki 741-763 (1340-1362) yıllarını içine alan bir zeyil kaleme almış, fbnü'l-Irâki de bu çalışmaları, kendi doğum yılı o!an 762"-den (1361) başlayarak 786'ya (1384) ka­dar olan dönemi kapsayan bir eserle de­vam ettirmiştir. ⁹⁶⁹

6. Zeylü'l-Kâşif. Eserde, Mizzî'nin Tehzîbül-Kemâl'] ile İbn Hacer el-Askalânî'nin Tehzîhü't-Teh-zîb'ınde olduğu halde Zehebfnin sadece Kütüb-i Süte râvilerini bir araya getirdiği el-Kâşif'e almadığı şahıslar derlenmiş, ayrıca Ahmed b. Hanbel'in ei-Müsned'in-de yer almasına rağmen adı geçen kitap­larda bulunmayan râvilere de yer veril­miştir. 2198 şahsı ihtiva eden eseri Bûrân ed-Dannâvîyayımlamıştır (Beyrut 1406/ 1986). fbn Hacer e!-Askalânî, Zeylü'l-Kâ­şif te gördüğü tashihe muhtaç hususla­ra Ta'cîlü'l-menfa'a bi-zevâ'idi ricâli'l immeti'l-erbcfa'öd İşaret etmiş, ayrı­ca el-Evhâm eîleü vaka'at li'1-Hüseynî ve EbiZür'a ⁹⁷⁰ adlı eserinde bu tashihlerini sürdürmüş­tür.

7. Şerhu Süneni Ebî Dâvûd. Müel­lifin ilk çalışmalarından olan yedi cilt hac­mindeki bu eser. Sünenü Ebî Davud'un "Sücûdü's-sehv" bahsine kadar gelen kısmının şerhidir. Süleymaniye Kütüphane-si'nde bulunan başı ve sonu eksik iki nüs­ha ⁹⁷¹ muhtemelen bu tamamla­namamış çalışmadır.

8. Emâlî fi'1-hadîş (Cüz'). Kettânî'nin 600 meclis kadar oldu­ğunu söylediği ⁹⁷² eserin bir nüshası Köprülü Kütüphanesi'nde kayıtlıdır.⁹⁷³

9. el-Ehâdîşü'l-'uşûriyyât. İbnü'l-Irâki tarafından imlâ edilmiş kırk hadisi ihtiva eden eserin bir nüshası Köprülü Kü-tüphanesi'nde bulunmaktadır.⁹⁷⁴

10. Tuhfetü'l-lahşîl fî zikri ruvâti'1-me-râsfl.⁹⁷⁵ U.Kitâbü (Ahbârü)'l-müdellism. Eserde, Alâî'nin Câmfu't-tahşîl fî ahkâmi'l-merâsîl'de tesbit ettiği müdellislere on üç kişi daha eklenmiş. İbn Hacer el-Askalânî, Tabaka-tü'1-müdeUisîn diye de bilinen Ta'rîfü ehli (illi)'t-takdis bi-merötibi'1-mevşû-fîne bi't-tedlîs'inüe bunu ve aynı konudaki diğer eserleri tamamlamıştır. Kita­bın bir nüshası Köprülü Kütüphanesi'nde kayıtlıdır.⁹⁷⁶

B) Fıkıh.

1. Mukaddime bi'1-hükm bi'1-mûcib ve'1-hükm bi'ş-şıhha.⁹⁷⁷ Fetva usulüne dair olan eserin bazı nüs­haları Süleymaniye Kütüphanesi'nde bu­lunmaktadır.⁹⁷⁸

2. Tahrîrü'l-fetâvî ale't-Tenbîhve'l-Minhöcve'l-Hâvî.⁹⁷⁹ Şafiî fıkhının üç önemli kitabı üzerine çeşitli âlimler tarafından yazılan eserlerin bir araya getirilip değerlendirildiği çalış­madır.⁹⁸⁰

3. el-Ecvibelü'J-merdiyye 'ani'l-es'ileü'l-Mekkiyye. Takıyyüddin İbn Fehd el-Mekkî'nin yönelttiği otuz soruya İbnü'l-Irâki'nin 809'da (1406) verdiği cevaplar­dan ibaret olan eseri Muhammed Tamir yayımlamıştır (Kahire 1411/1991).

4. Ten-kihu'l-Lübâb. İbnü'l-Mehâmilî'nin el-Lü-bâb fi'I-fıkh adlı eserinin muhtasarıdır.⁹⁸¹

5. Muhtaşarü'l-Mühimmât.⁹⁸² İsnevî'nin el-Mühimmât e'r-fiavza'sının muhtasarı olan eserin bir nüshası Dârü'l-kütübi'l-Mısriyye'de ka­yıtlıdır.⁹⁸³

6. Şerlm Manzume fi'1-vudû'i'l-müste-hab. Kırk yerde abdest almanın müstehap olduğuna dair Zeynüddin el-lrâkî'nin yazdığı manzumenin şerhidir. ⁹⁸⁴

7. en-Nehce el-Behcetü"l-merdıyye şerhu'l-Behceti'l-verdiyye. Abdülgaffâr b. Abdülkerîm e!-Kazvînî'nin el-Hâvi'ş-şağîr"mm manzum hale getiril­miş şeklidir.⁹⁸⁵

8. el-Ğayşü'î-hâmic şerhu Şerhi Cem Vî-ce-vâmic. Tâceddin es-Sübkî'nin Cemhı'l-cevâmfine Bedreddin ez-Zerkeşî'nin yaz­dığı şerhin muhtasarıdır.⁹⁸⁶ Eseri Mahmûd Ferec Süleyman'ın neşrettiği belirtilmektedir. ⁹⁸⁷

9. Şerhu'n-Necmi'î-vehhûc il nazmi'l-Minhâc. Zeynüddin el-lrâki, Beyzâvî'nin Minhûcü'l-vüşûl ilâ llmi'I-uşûl adlı eserindeki hadisleri Tahrîcü ehâdîşiMuhtaşari'l-Mİnhâc ⁹⁸⁸ adıyla tah-rîc etmiş, ayrıca en-Necmü'l-vehhâc ii nazmi'l-Minhâc ⁹⁸⁹ adıyla 1367 beyitte man­zum hâle getirmişti. İbnü'l-Irâki ise 788'-de (1386) kaleme aldığı bu eserinde ba­basının manzum kitabını şerhetmiş olup kitabın bir nüshası İran'da Kütüphâne-i Meclis-i Şûrâ-yı Millî'de ⁹⁹⁰ bu­lunmaktadır.⁹⁹¹

C) Diğer Eserleri.

1. Eifiyye fî tefsiri garibi eHâzi'l-Kur^ân. Alfabetik olarak düzenlenen eser Teisîrü'l-Kur^âni'l-cazim'in ⁹⁹² ve Dîrî-nî'nin et-Teysîr fîcilmi't-tefsîr"ı ⁹⁹³ kenarında basılmıştır.

2. Şerhu'ş-şadr bi-zikri leyle ti'1-kadr. Mecmû'atü'r-resa'iH'l-münîriyye için­de ⁹⁹⁴ ayrıca Leyie-tü'1-kadr adıyla müstakil olarak ⁹⁹⁵ neşredilmiştir.

3. Ünsü'l-vâhid. Arap edebiyatıyla ilgili olan eserin eksik bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'nde bulunmaktadır.⁹⁹⁶

4. Şerhu'l-urcûzeti'l-Yâsemîniy-ye.⁹⁹⁷ İbnü'l-Yâsemîn diye anılan Ebû Muhammed Abdullah b. Haccâc'ın "el-cebr ve'1-mukâbele" konusundaki urcû-zesinin şerhidir.⁹⁹⁸

5. el-İnşâf.⁹⁹⁹ İbnü'l-Irâki'nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Cem'u havâ-şi'l-Bulkinî'ale'r-Ravza, Cemcu turuki hadîşi'l-Mehdî, el-Cevâhirü'1-behiyye şerhu'I-Erbacîni'n-Neveviyye, el-Er-bcfûn ii'1-cihâd bi-dûni'1-isnâd, ed-De-lîlü'I-kavîm'alâ sıhhati cem'i't-tokdîm, Fazlü'1-hayl ve mâ fîhâ mine'1-hayr ve'n-neyl, Fihristti merviyyât, Hallü'r-rumûzvekeşfü'i-künûz, Haşiye caîe'l-Keşşâf, Muhtaşarü'l-Keşşâf ¹⁰⁰⁰ İkmölü Şerhi'l-ahkâm ¹⁰⁰¹ el-îstifâde bi'1-vâhid min ikâmeti cum'ateyn fi mekân vâhid, Ki-tâb ii'1-ahkam, Kitûb mâ du"iie min ehâdîsi'ş-Şahîhayn, Muhtaşarü'1-Men-seki'l-kebir li-^îzzeddîn b. Cemâca, Muhtasarü'1-Mühimmât fi'l-Sıkh, el-Müseîsel bi'l-evveliyye, en-Nüket cale'l~îzâh fi'1-menâsik H'n-Nevevî, Şerhu ebyât min Elfiyeti vâlidihî İi'l-hadîş, Şerhu kıfa min Kitâbi'd-Dekü'ik ü'r-rekaiik, Şerhu metni Minhâci'1-uşûl, Terâcimü ricali Minhâci'1-uşûl, et-Tah-rîr limâ fİ'1-Minhâci'l-uşûî mine'l-mac-kül ve'1-menkül, Şerhu Nazmi'l-İktirâh fi'1-ıştilâh ¹⁰⁰² Şerhu liüketi Ebi İshâk eş-Şîrâzî İi ilmi'l-cedel, et-Ta'kîbât 'aie'r-fid/i'illbnü'l-irâkî'nin yazdığı kısım­ların altı cilt kadarolduğu belirtilmekte­dir, et-Tezkirelü'1-mütfde ¹⁰⁰³ Tuhfe-tü'1-vârid bi-tercemeü'I-vâlid, ez-Zeyi calâ zeyli vâlidihî 'aîe'l-Veleyâl.¹⁰⁰⁴

Bibliyografya

İbnü'l-Irâki, ez-Zegl 'a/eV-'/üerfıışr. Salih Meh-dî Abbasi, Beyrut 1409/3989, neşrederim girişi, I, 7-34;a.mlf., ei-Müstefâd min mübhemâü'l-metn üe'l-isnâd (nşr. Abdurrahman Abdülhamîd el-Ber|, Cidde 1414/1994, neşredenin girişi, I, 47-69; a.mlf., Zeytü'l-Kâşİf[nşr. Bûrân ed-Dan-nâvî), Beyrut 1406/1986, neşredenin girişi, s. 5-14; Fâsî. Zeylü't-Takyîd fi ruuâti's-sünen ue'l-mesâmdlnşr Kemâl Yûsuf el-Hût). Beyrut 1410/ 1990,1, 332-336; Makrizî, Dürerü'l^ukûdi'l-fe-rîdefİterâcİmi'l-a'yâni't-mürtdeinşL M Kemâ-leddin İzzeddin Ali). Beyrut 1412/1992,11,356-357; İbn Hacer, inbâ'û't-ğumr,V, 172; VIII, 21-22; Takıyyüddin İbn Fehd, Lahzü't-elhâz{Zeytü Te2kİreti'l-huffâz İi'z-Zehebî içinde, nşr. M Zâ-hid el-Kevserî), Dımaşk 1347, s. 284-291; İbn Tağrîberdî, ei-Menhe/ü'ş-şâ/î, I, 332-335; Sehâ-vî. ed-Dau'ü'l-lâmi', 1, 336-344; Süyûtî. Hüs­nü'l-muhâdara, I, 363; a.mlf., Tabakâtü'l-hu.[-fâz (Lecne), s. 548; Keşfü'z-zunûn, 1, 12, 63, 117,166, 364, 376, 464, 595, 627, 761; 11, 1005, 1042, 1124, 1279, 1368, 1480, 1511, 1541, 1583, 1867, 1880, 1915, 1977;Şevkânî. et-Bed-rü't-tâir, I, 72-74; Brockelmann, GAL, I, 192, 495; il, 79; SuppL, I, 509, 679; II, 71; îzahu'l-meknûn. I, 46, 54, 72; II, 83; Abdülhay el-Ket-tânî. Filırisü'l-fehâris, II, 1118-1119; Kettânî. er-R/sâ/e(ü7-müs(e£ra/e(Özbek),s. 122, 130, 170, 342, 371, 394, 423, 427, 443; Claude Gilliot. "Textes arabes anciens edites en Egypte au cours des annees 1992 â 1994", M1DE0, XXII, Louvain 1994, s. 349; Muhsin Âbidî. "İbn clrâ-kl", DMBİ, IV, 219-220.