U “audiT” fənnindən mühazirələr konspekti Mövzu Auditin mahiyyəti, məqsədi,vəzifələri və tənzimlənməsi

3. Kapitalların (fondların ) və ehtiyatların auditi

Müəssisənin nizamnamə kapitalı pul vəsaitləri, əmlak, qeyri-maddi və başqa aktivlər Şəklində təsis sənədlərində müəyyən olunmuş miqdarda təsisçilərin qoyuluşları əsasında formalaşır.

Yeni yaradılan müəssisənin nizamnamə kapitalına əmlak qoyuluşu üzrə əməliyyatların mühasibat uçotunda əks etdirilməsi qaydasını nəzərdən keçirməzdən əvvəl nizamnamə kapitalının əmlak qoyuluşu ilə formalaşdırılmasının bəzi xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək lazımdır. Təcrübədə daha çox məhdud məsuliyyətli müəssisə və səhmdar cəmiiyəti formasında yaradılmış müəssisələrə rast gəlindiyi üçün qanunvericiliyə müvafiq olaraq belə müəssisələrin nizamnamə kapitalına pay qoyuluşunu pul vəsaiti ilə yanaşı əmlak qoymaqla həyata keçirmək olar. Nizamnamə kapitalına qoyulan əmlak dəyər ifadəsində qiymətləndirilir.

Müəssisənin nizamnamə kapitalına təsisçilərin üzvlük haqlarının ödənilməsinin doğruluğunu onun təsis sənədlərində yazılmış və 85 № - li “Nizamnamə kapitalı” hesabında əks olunan məbləğ ilə 75 № - li “Təsisçilərlə hesablaşmalar” hesabı üzrə borcun müqayisəsi yolu ilə yoxlanır.

Qüvvədə olan qanunvericiliyə görə müəssisələrin nizamnamə kapitalı dəyişmir. Ancaq bəzi hallarda onun artırılmasına və ya azaldılmasına yol verilir. Xüsusən belə hallar müəssisəyə yeni iştirakçılar qəbul edəndə və ya onlar əldə etdikləri mənfəətin bir hissəsini nizamnamə kapitalının artırılmasına istiqamətlən-dirildikda yarana bilər.

Müəssisənin nizamnamə kapitalının artırılması və ya azaldılması hallarında bu dəyişikliklər mütləq müəssisənin təsis sənədlərində öz əksini tapmalıdır.

Ehtiyat kapitalı qüvvədə olan müvafiq qanunvericilik aktlarına və təsis sənədlərinə uyğun şəkildə təşkil edilir.

Əgər müəssisənin təsis sənədlərində ehtiyat kapitalının yaradılması nəzərdə tutulmayıbsa, onda müəssisə onu yaratmaq hüququna malik deyildir.

Müəssisələrdə əlavə kapital aşağıdakı mənbələrdən yaradılır:

a) yenidən qiymətləndirmə nəticəsində əmlakın dəyərinin artması yolu ilə;

b) digər müəssisələrdən və şəxslərdən əvəzsiz olaraq (eləcə də dövlət tərəfindən subsidiya şəklində) alınmış məbləğin mədaxil edilməsi yolu ilə;

c) səhmdar cəmiyyətlərində səhmlərin əlavəemisiyası və ya nominal qiymətlərin artması yolu ilə, səhmlərin nominal dəyərindən yüksək qiymətə satılması zamanı onların satış qiymətilə nominal dəyəri arasındakı fərqdən yaranan məbləğ (emisiya gəliri) hesabına.

Əlavə kapital haqqında məlumatların uçotu mühasibatda 87 № - li “Əlavə kapital” hesabında aparılır. Əlavə kapitalın yaranması və tamamlanması 87 № - li hesabın kreditində əks etdirilir. Bu vəsaitlər bir qayda olaraq silinmir. Onlardan istifadə olunması aşağıdakı hallarda debet yazılışı aparmaqla həyata keçirilir.

a) müəssisənin əmlakının digər müəssisə və şəxslərə əvəzsiz olaraq veril-məsi nəticəsində yaranan dəyərin ödənilməsinə yönəldilərkən;

b) nizamnamə kapitalının artırılması yönəldilərkən;

c) yenidən qiymətləndirmə zamanı əmlakın dəyərinin aşağı salınması zamanı yaranmış fərqin örtülməsinə yönəldilərkən;

ç) müəssisənin təsisçiləri arasında bölüşdürülərkən.

Müəssisələr müxtəlif təyinatlı xüsusi fondlar yarada bilərlər.

Ümumiyyətlə, xüsusi təyinatlı fondların siyahısı və yaradılma qaydası təsis sənədləri və təsisçilərin qərarı ilə nizamlanır.

Xüsusi təyinatlı fondlar müəssisənin sərəncamında qalan mənfəət hesabına, onun qəbul etdiyi uçot siyasətinə və təsis sənədlərinə (qərarına) əsasən yaranır.

Yığım fondu təsisçilərin qərarı ilə müəssisənin istehsalının inkişafına, yeni istehsal qurğularının işə salınmasına və yeni əmlakın yaradılmasına maliyyə təminatı kimi toplanmış vəsaitlərdən ibarətdir.

Sosial sahə fondu adı altında sosial sahənin inkişafına yönəldilən maliyyə vəsaitləri başa düşülür. Eləcə də müəssisənin digər müəssisə və şəxslərdən əvəzsiz olaraq aldığı sosial sahəyə aid olan əmlak da həmin fondun yaradılmasına yönəldilir.

İstehlak fondu müəssisədə yeni əmlakın yaradılmasına səbəb olmayan tədbirlərin həyata keçirilməsi üçün toplanmış maliyyə vəsaitlərindən ibarətdir. Bu fondun vəsaiti ancaq sosial vəziyyətin yaxşılaşdırılması tədbirlərinin həyata keçirilməsinə, müəssisənin işçilərinin maddi həvəsləndirilməsinə və bu kimi analoji məqsədlərə yönəldilir.

Yuxarıda göstərilənləri əsas götürərək yoxlama zamanı aşağıdakıları dəqiqləşdirmək lazımdır:

1. müəssisənin nizamnamə kapitalı dəyişiklik olduğu halda, təsis sənəd-lərində dəyişikliyin vaxtında edilməsi;

2. xüsusi təyinatlı fondların yaradılmasının qanunliyi və onların hesablan-masının düzgünlüyü;

3. istehlak fondunun xərclənməsinin düzgünlüyü və əsaslandırılması. Müəs-sisə istehlak fondunun vəsaitlərinin xərclənməsi smetasına və işdə bu və ya digər göstəricilərə görə mükafatlandırılması qaydaları haqqında əsasnaməyə malik olmalıdır. Büyün xərclər sənədlərlə təsdiq olunmalıdır;

4. 85 № - li “Nizamnamə” kapitalı, 86 № - li “Ehtiyat kapitalı”, 87 № - li “Əlavə kapital” və 88 № - li “Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)” hesabları üzrə analitik və sintetik uçotların aparılmasının düzgünlüyü;

5. yuxarıda göstərilən hesablar üzrə analitik və sintetik uçot qeydlarinin Baş kitab, balanms və mühasibat hesabatı formalarındakı qeydlərə uyğunluğu;

6. gələcək xərclərin məhsulu (işin xidmətini) maya dəyərinə bərabər miqdar-da daxil edilməsi üçün qanunvericilikdə gələcək xərclər və ödənişlər ehtiyatları yaradılması nəzərdə tutlub: buraya işçilərin məzuniyyətlərinin ödənilməsi, iş stajına görə mükafatların ödənilməsi, əsas vəsaitlərin təmiri, avtomobil şinlərinin təmiri, şübhəli borclar üzrə ehtiyatlar və digər ehtiyatlar daxildir.

Ehtiyatlar yaradılması üçün icbari şərt ondan ibarətdir ki, onların yaradılması qaydaları və miqdarı müəssisənin uçot siyasəti üzrə əmrdə öz əksini tapmalıdır.

Bu ehtiyatların təyinatı üzrə xərcləndiyi də yoxlamaq lazımdır.

Xüsusi təyinatlı fondlaın formalaşması üçün keçmiş illərin bölüşdürülməmiş mənfəətindən də istifadə etmək olar.

Yaradılmış ehtiyatlar müəssisələrin uçot siyasəti üzrə əmrdə müəyyən olunmuş müddətdə uyğun olaraq inventorlaşdırılmalıdır. Artıq keçirilmiş məbləğlər kənarlaşdırılmalı, az köçürülmüş məbləğlər tamamlanmalıdır.

Yoxlamada təmir fondları və əsas vəsaitlərin təmiri üzrə ehtiyatın istifadə olunmamış məbləğin uçotda düzgün əks etdirilməsinə xüsusi diqqət yetirmək lazımdır.

Təmir fondu tam istifadə olunmadıqda, onun qalığı növbəti ilə keçirilir. Təmir üzrə faktiki xərclərin cari ilin təmir fondunun ümumi məbləğində artığın 31 № - li “Gələcək dövrlərin xərcləri” hesabının debitində əks etdirilir və müəssisə tərəfindən gələn ilin təmir fonduna ayırmaların normativləri hazırlanarkən nəzərə alınır.

Əsas vəsaitlərin təmiri üzrə qarşıdakı məsrəflərin ehtiyatlarının ilin axırına istifadə olunmamış məbləği məhsulun maya dəyərinin azaldılması ilə 20 № - li “əsas istehsal” hesabının debiti və 89 № - li “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” hesabının kredit üzrə əks etdirilir. Yoxlama zamanı bu ehtiyatların və onların miqdarının qəbul olunmuş uçot siyasətinə uyğun olaraq əsaslandırılmasına fikir vermək lazımdır. Həmin 89 № - li “Qarşıdakı xərclər və ödəmələr üçün ehtiyatlar” hesabı üzrə sintetik və analitik uçotun aoarılmasının düzgünlüyünü də yoxlamaq lazımdır.

Eyni zamanda 89 № - li hesab üzrə sintetik və analitik uçot qeydlərinin Baş kitab, balans və mühasibat hesabatı formalarındakı qeydlərə uyğunluğunu da yoxlamaq lazımdır.