Umumiy tilshunoslik

YOSH  GRAMMATIKLAR  MAKTABI  QARASHLARI 

XIX  asrning  oxirgi  choragida  qiyosiy-tarixiy  tilshunoslikda  bir  guruh  yosh 

tilshunoslarning “Yosh grammatiklar” deb atalgan yangi bir oqimi paydo bo‘ldi va 

ular keksa avlod tilshunoslarini tanqid qila boshladilar. Ular klassik va bobo tillarni 

o‘rganishni  tanqid  qilib,  ya’ni  til  tarixini  tan  olmasdan,  jonli  tillarni  o‘rganishga 

chaqirdilar.    A.Leskin  (1840-1915),  K.Brugman  (1849-1919),  G.Ostgof  (1842-

1907),  G.  Paul  (1846-1921),    B.Delbryuk  (1842-1912)  kabi  Leypsig  universiteti 

olimlari,  shuningdek,  F.  de  Sossyur  (1857-1913),  F.F.Fortunatov  (1848-1914), 

V.Tomson  (1842-1927)  singari  mashhur  tilshunoslar  ham  yosh  grammatiklarga 

biroz    yondashganlar.  Yosh  grammatiklar  fikricha,  til  individual  psixofiziologik 

faoliyat,  tildagi  barcha  o‘zgarishlar  ayrim  shaxslarning  kundalik  nutq  faoliyatida 

vujudga keladi.  

Yosh  grammatikachilar  tilning  ikki  xil  faoliyati  borligini  uqtirar  edilar. 

Bulardan  biri  tilning  yakka  (individual)  faoliyati  bo‘lib,  u  tilda  paydo  bo‘ladigan 

yangi hodisalarning analogiyaga asoslanishidan iboratdir. Analogiya (o‘xshashlik) 

esa assotsiatsiya (uyushma) orqali yuz beradigan psixik hodisalardan kelib chiqadi. 

Tilning  ikkinchi  tomoni  –  bu  tilning  fiziologik  faoliyati  va  uni  tildagi  fonetik 

o‘zgarishlarda ko‘rinishidir. Shuning uchun yosh grammatikachilar tilshunoslikda 

---

yangi fonetik qonunlarni kashf qilish va tasvirlashga katta e’tibor berganlar. Yosh 

grammatikachilar  til  hodisalarini    chuqur  va  mukammal  o‘rganish  uchun  tildagi 

ayrim  hodisalarni  boshqa  jarayonlardan  ajralgan  holda  o‘rganishni  tavsiya 

qilganlar.  Shuning  uchun  ham  ularning  ta’limotida  “atomizm”  degan  atama 

ishlatilgan.  

Yosh  grammatikachilar  hind-yevropa  tillari  sohasida,  ayniqsa,  fonetika 

sohasida  katta  kashfiyotlar  qilishdi.  Ular  aniq  tillarning  tarixiy  fonetikasi  va 

grammatikasida  hamda  dialektologik  tadqiqotlarda  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatib  kelgan. 

Yosh  grammatikachilarning  fikricha,  Hind-Yevropa  tillarining  naturalistik  va 

mantiqiy tadqiqida juda ko‘p tillararo hodisalar o‘rganilgan, ammo so‘zlovchiga – 

inson  omiliga  e’tibor  kam  berilgan.  Yosh  grammatiklar  to‘garagi  faoliyati  orqali 

qiyosiy-tarixiy 

 

tahlil 

metodlari, 

funksional-semantik 

grammatikaning  

muammolari o‘rganildi. Tilni nafaqat individual psixologik, balki, madaniy-tarixiy 

jarayon ekanligiga aniqlik kiritildi.