Ünden bugüN

KILIÇ AIİ PAŞA KÜLLİYESİ 558

559

KINA GECESİ

1850'lerde Sanayi Mektebi olarak kullanılan tarihi Kılıçhane binası.

Necdet Sakaoğlu koleksiyonu

Caminin tarih boyunca önemli bir değişikliğe uğradığım gösteren bir iz veya belge bilinmez. Ancak bazı eski fotoğraflardan 19. yy'ın ortalarında minaresinin, gövdesinin ortalarından itibaren üst kısmının yenilenmiş olduğu anlaşılır. Kötü bir şehir planlaması sonunda da külliyenin medrese ve hamam gibi unsurları, 19. yy'da yapılan binalar ile sarılmıştır.

Kılıç Ali Paşa Camii, Mimar Sinan'ın (ö. 1588) uzun mimarlık yaşamının son büyük eserlerinden olmasına rağmen, şaşırtıcı bir uygulama yapılarak meydana getirilmiştir. Burada Sinan, çok daha küçük ölçüde olmak üzere Ayasofya'nm planını ve Osmanlı dönemi Türk mimarisinin unsurlarını kullanarak eserini inşa etmiştir. Sinan'ın çok gelişmiş eserler vermişken, birdenbire böyle bir uygulamaya geçmiş olması, ancak onun bir değişiklik denemesi yapma isteği ile açıklanabilir.

Cami geniş bir alanı çeviren bir avlu duvarı içindedir. Evvelce bu duvar bir dikdörtgeni sınırlarken 1956'larda Tophane Meydanı tarafındaki cephesi şevli biçimde türbeye doğru geri alınmıştır. Duvar şadırvan tarafında da geri çekilmiştir. Caminin son cemaat yeri sütunlara dayanan kemerlerin taşıdığı beş kubbe ile örtülüdür. Fakat, bu son cemaat yerini üç taraftan saran ve üstü öne meyilli kurşun kaplı çatılarla örtülü bir sundurma revak yapılmıştır. Bu uygulamaya kalabalık cemaati olan camilerde sıkça rastlanır.

Esas cami mekânı tam bir dikdörtgen biçiminde olup, mihrap bir yarım kubbe i-le örtülü, ileri taşan bir çıkıntının içindedir. Ayrıca girişe yakın olarak yanlarda iki çıkıntı daha vardır. Bunlardan sağdaki, minarenin kürsü kısmıdır. Soldaki ise içindeki merdivenle harim kısmını çeviren galeriye çıkışı sağlar. Esas mekânda hâkim dört paye vardır. Bunların taşıdığı dört kemerin üstünde ise, geçişi pandantiflerle o-lan 12,70 m çapında pencereli ve kasnak-lı bir kubbe bulunur, iki yanlarda payelerin aralarına ikişer sütun konularak, mekâ-

Kılıç Ali Paşa Külliyesi'nin planı.

Kuran, Mimar Sinan

m üç taraftan saran galerilerin taşınması sağlanmıştır. Mekân, kıble yönü ekseni üzerinde Ayasofya'da ve sonraları Baye-zid ve Süleymaniye camilerinde de olduğu gibi iki yarım kubbe ile örtülmüştür. Galerilerin bölümleri köşelerde küçük kubbeler, aralarda çapraz tonozlar ile örtülmüştür. Ayasofya ile benzerliği en fazla vurgulayan eleman, iki yanlardaki birer çift destek payandasıdır. Halbuki burada Sinan, çok iyi incelediği Ayasofya'nm planı ile üst yapısını, gerek estetik gerek statik bakımlarından daha kusursuz olarak, değişik bir mimari anlayışla yorumlamıştır. Bu bakımdan Kılıç Ali Paşa Camii basit bir taklit değil, Ayasofya mimarisinin geliştirilmiş bir aşamasıdır denilebilir.

19. yy'daki onarımda, petek kısmına barok süslemeler ile taş bir külah yapılan minare, son yıllarda orijinal mimarisine uygun bir biçime sokularak, kurşun kaplı sivri külahına kavuşturulmuştur. Caminin, gerek son cemaat yerinde, gerek içinde 16. yy İznik çinileri ile bezenmiş olduğu görülür. Mihrabın etrafı ve kıble duvarı da çinilerle kaplanmıştır.

Caminin kıble tarafında ve denize daha yakın bir yerde olan türbe, dış duvarları ile sekizgen biçiminde, kesme taş yapılı bir binadır. Üstünü, genellikle türbelerin çoğunda olduğu gibi iç içe çifte kubbe örter. Türbenin girişi derince bir nişin içindedir. İçeride ise, girişlerin karşısında yer alan iki sütun, giriş nişinin masif du-varlarıyla, kubbeyi taşıyan kemerlere destek olmuştur. Böylece bu türbenin de mimarisinde, benzerine pek rastlanmayan değişik bir uygulama görülür.

Caminin sağ tarafında olan hamam, tek hamam olarak yapılmıştır. Hamamın yapımı ile ilgili belge 23 Muharrem 991/1583 tarihli olduğuna göre, külliyenin yapımı bu tarihe kadar sürmüştür. Batı tarafında girişe sahip olan hamamın soyunma yeri (camekân), 14,10 m çapında bir kubbe ile örtülüdür. Duvarlar taş ve tuğla olarak karma teknikte örülmüştür. Hamam mima-

risinde değişik bir sistem uygulanarak ılıklık bölümleri hemen camekânın arkasında yer almayıp, yanda, çok küçük mekânlar halindedir. Hamamın sıcaklık bölümü ise, daha çok kaplıca mimarisinde kullanılan, yuvarlak bir merkezi kısma, yıldız biçiminde kemerlerle açılan tiptedir. Kılıç Ali Paşa Hamamı uzun yıllar yersiz yurtsuzların geceleri barındıkları bir yer olarak kullanılmış ve bu bakımdan şehrin tarihinde özel bir yer almıştır.

Hamamın deniz tarafında bir de medrese vardır. Mimar Sinan'ın eseri olmasına kesin gözüyle bakılan medresenin onun eserlerini bildiren tezkirelerde yer almayışı şaşırtıcıdır. Belki bu medreseyi tasarlamış fakat yapımı, onun 1588'deki ölümünden sonra bitirilmiş olabilir. Medrese, kare planda olup revaklı avlu etrafında 18 hücre sıralanır. Bunlardan hamam tarafında kuzeyde olan bir tanesi giriş bölümü olduğuna göre, medresede barınanlara mahsus hücre sayısı 17 olmaktadır. Ortada ha-zireye çıkıntı halinde büyük kubbeli ders-hane-mescit yer alır. Hamam gibi medrese de tuğla hatdlı taş örgülü karma teknikte inşa edilmiştir. Medrese Çocuk Esirgeme Kurumu'nun sağlık merkezine tahsis edilmiştir.

Avlu duvarının cadde üzerindeki köşesinde bulunan sebillerin de külliyenin bir parçası olduğu ileri sürülür. Ancak 19. yy' m ilk yarısında yapılan gravürlerde karşıda eski Tophane binasının köşesinde bir sebil görülür. Abdülaziz döneminde (1861-1876) Dolmabahçe-Tophane Caddesi'nin düzenlenip genişletilmesi sırasında birçok eski eser, kesilirken veya yıkılıp başka yerde yeniden kurulurken (Süheyl Bey Mescidi, Nusretiye Camii'nin muvakkithane-si ile sebili gibi), bu sebillerin de esas yerinden sökülerek cami avlu duvarında yeniden kurulduğu düşünülebilir. Sebil sivri kemerleri ile klasik döneme işaret etmekle beraber, şebeke parmaklıkları, klasik üslupla bağdaşmayan bir desene sahiptir.

Caminin yan tarafında ve türbe etrafındaki nazirede çok sayıda mezar vardır. Bunların arasında bazı Türk denizcilerinin kabirleri de bulunmaktadır. Aralarında, Fındıklı sırtlarındaki Defterdar Ebu'1-Fazl ve Beyoğlu'ndaki Ağa camilerinden getirilen mezar taşları da yer almaktadır. Burada matematikçi Hasan Fuad Paşa ile, Kaptan-ı Derya Ateş Mehmed Paşa'nın kabirleri de görülür.

Bibi. R. M. Meriç, Sinan, Hayatı, Eseri, Ankara, 1964, s. 26-46 "Tuhfetü'l-Mimarîn", 78, 126 "Tezkiretü'l-Ebniye"; Evliya, Seyahatname, I, 441; Raif, Mir'at, 358; Ayvansarayî, Ha-dîka, II, 58; Gurlitt, Konstantinopels, 85; Gab-riel, "Leş mosquees de Constantinople", Syria, VII (1926), s. 376-378; Halil Ethem, Camilerimiz, 70-72; (Konyalı), Abideler, 54-55; A. M. Schneider-M. Is. Nomidis, Galata, ist., 1944, s. 33; E. Egli, Sinan, der Osmanischen Glanz-zeit, Zürich-Stuttgart, 1954, s. 103-105; Eyice, istanbul, 106, no. 165; Konyalı, Mimar Sinan, 132; Eyice, "istanbul Minareleri", Türk Sanat Tarihi Araştırma ve incelemeleri, I, (1963), s. 57; Kuran, Sinan, 283; türbe hakkında: Egli, Sinan, 55; Kuran, Sinan, 325; hamamlar hakkında: Bir belge: Orientalicbes Seminar-Deutsche Übersetzungen türkische Urkunden,

IV, (Kiel 1920), no. 54, 55; H. Glück, Bâder, 160 (içeriye giremediğinden mimari bakımdan inceleyemedi); K. Klenghardt, Türkische Bâder, Stuttgart,' 1927, s. 65; Aru, Hamamlar, 105-109; Kuran, Sinan, 394, hazire hakında; I. Fazıl Ayanoğlu, "Vakıflar Idaresi'nce Tanzim Ettirilen Tarihî Makbereler", VD, II (1942), 400, resim 2-8.

SEMAVÎ EYİCE