MühaziRƏ – 10 relyefin su eroziya və su akkumulyasiya formalari
Yüklə 445,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
| eroziya deyilir.
E r o z i y a b a z i s i
Axar sular bir sahədə eroziya, o biri sahədə isə akkumulyasiya işi aparmaqla tədricən öz yatağının meyilliyini bütün dərə boyunca bərabərləşdirir. Meyillik bərabərləşdikcə çay yatağının özü də tədricən düzəlməyə və çayın daşıma qüvvəsi də tənzimləşməyə başlayır.
Çayda axan su səthinin uzununa profili hamar olsa da, çay yatağı dibinin profili axımın turbulent xarakter daşımasından, yatağın bəzi sahələrində müşahidə edilən köndələn axının təsirindən və başqa səbəblərdən asılı olaraq çox mürəkkəb quruluşa malikdir.
Çayın uzununa profilinin hipsometrik cəhətdən ən alçaq yerinə eroziya bazisi deyilir. Meyillik, eroziya bazisindən aşağıdakı dəyişilmir və çay öz eroziya qabiliyyətini itirir. Eroziya bazisi tamamilə müxtəlif xarakterli olub, bir çayın başqa bir çaya töküldüyü, yaxud çayın gölə və dünya okeanının hər hansı bir dənizinə töküldüyü yerə müvafiq gələ bilər. Dünya okeanı və onun ayrı-ayrı hissələrini təşkil edən dənizlərin səviyyəsi əsas, mütləq və ümumi eroziya bazisi adlanır, onların yüksəkliyi daimi bir yüksəklik kimi qəbul olunur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, uzun geoloji dövr ərzində dünya okeanının səviyyəsi iqlimin dəyişməsi nəticəsində və tektonik səbəblərdəən asılı olaraq dəyişə bilər.
Ümumi eroziya bazisindən əlavə hər bir çayın hövzəsində yerli eroziya bazisi də var. Yerli eroziya bazisi bir çayın başqa bir çaya, yaxud çay yatağı boyunca yerləşmiş gölə töküldüyü yerlər ola bilər. Yerli eroziya bazisi müvəqqəti xarakter daşıyır. Onun səviyyəsi vaxt keçdikcə eroziya və akkumulyasiya proseslərinin inkişafı nəticəsində dəyişə bilər.
Yerli eroziya bazisi, çay yatağında səthə çıxan möhkəm süxurlar, çay dərəsini köndələninə kəsib keçən və qalxmaqda olan cavan antiklinal qırışıqların yerləşdiyi sahə də ola bilər. Beləliklə, çayın yatağı boyunca bir neçə yerli eroziya bazisi olur. Adətən, yerli eroziya bazisindən yuxarıda akkumulyasiya, aşağıda isə eroziya prosesləri maneəni kəsib akkumulyasiya sahəsinə çatır və burada akkumulyasiyanın eroziya ilə əvəz olunmasına səbəb olur.
Çayın eroziya bazisinin mənsəbdən yuxarıda, yaxud aşağıda yerləşməsi çay suyunun miqdarından, axım sürətindən və həmçinin sahil zonanın tektonik rejimindən asılıdır. Yuxarıda qeyd olunduğu kimi, çay bir sahədə eroziya, o biri sahədə isə akkumulyasiya fəaliyyətində olduğu üçün öz yatağının uzununa profilini bütün dərə boyunca tədricən düzəltməyə və qırıntı məhsullarını daşımaq qabiliyyətini tənzimləməyə çalışır. Əgər çay buna nail olarsa, əmələ gələn uzununa profil normal, yaxud da tənzimlənmiş profil adlanır. Əslində isə təbiətdə normal profilə təsadüf edilmir.
Çay dərəsində və hövzəsində iqlimin, tektonikanın, süxurların litoloji tərkibinin və s. daima dəyişkənliyi ilə əlaqədar olaraq yatağın uzununa profili də müvafiq dəyişikliklərə uğrayır. Ona görə də normal profil geomorfoloji ədəbiyyatda yalnız nəzəri bir anlayış olaraq qalır.
İqlimin, tektonik hərəkətlər nəticəsində çay hövzəsi hipsometrik səviyyəsinin, maye və sülb axımının, eroziya bazisi və ərazinin meyilliyinin daima dəyişməsi reqressiv eroziya və qovuşmalara səbəb olur ki, bu da uzununa profilə təsir edir. Ona görə də çayların uzununa profili, adətən, rəvan olmur. Bir yerdə yatağın meyli çox, başqa yerdə isə az olur.
Bəzi müəlliflər hamarlanmış və rəvan uzununa profili (normal profili) çayın son profili kimi qəbul edərək, onun yaranmasından sonra çayın eroziya qabiliyyətini tamamilə itirməsini söyləyirlər. Əslində isə normal profil yaransa da çay ağırlıq qüvvəsinin təsiri ilə axmaqda davam edə bilər və buna görə də müəyyən dərəcədə eroziya fəaliyyətində olar.
Çayın profilinin inkişafını üç mərhələyə ayırmaq olar: 1)hamarlanmamış profil, 2) hamarlanmış profil (normal profil), 3) son profil
Çayların uzununa profilinin formalaşmasında əsas rol oynayan amillərdən biri də eroziya bazisi səviyyəsinin dəyişməsidir. Geomorfologiya elminin bu vacib məsələsi indiyə kimi mübahisəli qalır. Əvvəllər belə təsəvvür edilirdi ki, eroziya bazisi səviyyəsinin açağı düşməsi çayın öz mənsəbindən başlayaraq dərininə kəsilməsinə və bu prosesin tədricən axın yuxarı yayılmasına səbəb olur. Lakin dərininə kəsilmənin kəmiyyəti çay yuxarı getdikcə azalır. Bu nəzəriyyə söylənilərkən yerli eroziya bazisi, çayların yataqlarında üzə çıxan möhkəm süxurların rolu nəzərə alınmamışdır. Əslində isə möhkəm süxurlar axın yuxarı yayılmaqda olan dərinlik eroziyasını, çayın mənsəbində tamamilə əks rejimin yarandığı dövrə qədər ləngidə bilər, yaxud da tektonik hərəkətlər bu dövr müddətində uzununa profili formalaşdıran proseslərin tamamilə başqa istiqamətdə hərəkət etməsinə səbəb olar.
N.N. Makkoveyevin fikrincə, eroziya bazisinin dəyişməsi ilə dərinlik eroziyası arasında birbaşa əlaqə yoxdur. Onun fikrincə eroziya bazisinin aşağı düşməsi o vaxt dərinlik eroziyası ilə nəticələnir ki, dəniz və göl suyunun altından çıxmış ərazinin ümumi meyli çayın orta axımındakı meylindən 2-3 dəfə artıq olsun. Əgər meyl
bundan az olarsa, dərinlik eroziyası yalnız mənsəbə yaxın olan sahədə yayılmaqla məhdudlaşır.
Eroziya bazisinin qalxmasının çayın uzununa profilinə təsiri məsələsi daha mürəkkəbdir. Bu da tamamilə bir-birinin əksi olan nəzəriyyələrin meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Eroziya bazisinin qalxması iki səbəbdən ola bilər: 1) çayın töküldüyü su hövzəsi səviyyəsinin qalxması, 2) bütün çay hövzəsinin eyni vaxtda və eyni dərəcədə çökməsi.
K.K.Markov göstərir ki, eroziya bazisinin qalxması ilə əlaqədar olaraq çayın uzununa profilinin formalaşmasından meydana çıxan dəyişikliklər onun yuxarı axınınadək çatmır. Eroziya bazisinin qalxmasının dağ çaylarına təsiri düzənlik çaylarına nisbətən daha azdır.
İ.S.Şukin göstərilən müəlliflərdən fərqli olaraq qeyd edir ki, çay suları bütün çay boyunca dinamik cəhətdən müvazinətləşmiş vahid bir sistem təşkil etdiyindən onun hər hansı bir sahəsində baş verən hadisə başqa sahələrdə də öz təsirini göstərməkdədir. Çayın yatımı və axımın sürəti nə qədər zəif olsa, bir o qədər bu təsir böyük olacaqdır.
Eroziya bazisinin qalxması çayın aşağılarında akkumulyasiya proseslərinin güclənməsinə və bu proseslərin tədricən axın yuxarı qalxmasına səbəb olur. Yüklə 445,23 Kb. Dostları ilə paylaş:
|