MühaziRƏ – 10 relyefin su eroziya və su akkumulyasiya formalari
Eroziya bazisinin dəyişməsi
Yüklə 445,23 Kb. Pdf görüntüsü
|
| Eroziya bazisinin dəyişməsi. Bu hadisənin çay dərələrinin inkişafına təsiri
haqqında yuxarıda danışıldığından burada bəhs edilmir
yasına müxtəlif dərəcədə təsir edir. Hövzənin bütünlüklə və eyni tərzdə qalxması, eroziya bazisinin alçalması, eroziya proseslərinin güclənməsinə və eroziyanın reqressiv olaraq mənsəbdən mənbəyə yayılmasına səbəb olur.
Tektonik hərəkətlər ritmik xarakter daşıdıqda terraslar əmələ gəlir. Hərəkətlərin zəiflədiyi vaxt akkumulyasiya prosesləri üstünlük təşkil edir və terras səthinin çöküntüləri əmələ gəlir, hərəkətlər gücləndikdə isə çay dərində kəsilərək terras pilləsi yamacının əmələ gəlməsinə səbəb olur.
Çayın mənbələri daha intensiv qalxarsa və tektonik hərəkətlər axın aşağı tədricən zəifləyərsə, terrasların nisbi yüksəkliyi də bu istiqamətdə azalır və çox vaxt mənsəbə yaxın yerdə onların səthi bir səviyyədə birləşir. Əgər eyni vaxtda çayın mənsəbi çökməyə qalarsa, daha qədim terrasların səthi cavan terras çöküntüləri ilə örtülür.
Çayın bütün hövzəsi qalxdığl zaman, qalxma amplitudu mənsəbdə daha çox- dursa, çayın dərininə kəsilməsi aşağılarda başlayıb tədricən yuxarılara doğru artır. Ona görə də terrasların maksimal yüksəkliyi mənsəbə yaxın sahələrdə yerləşir və çay yuxarı yavaş-yavaş alçalaraq yox olur.
Çay dərəsi qalxmaqda olan antiklinal və çökməkdə olan sinklinal qırışıqlar vasitəsilə köndələninə kəsilərsə, çay terrasları deformasiyaya uğrayır. Sinklinal sahədə intensiv akkumulyasiya gedir, dərinlik eroziyasını yan eroziya əvəz edir, dərə genişlənir və çox vaxt daha qədim terraslar cavan allüvial çöküntülərlə örtülür. Antiklinal qırışıq sahələrdə isə dərinlik eroziyası güclənir, yan eroziya çox zəif gedir, dərə daralır. Möhkəm süxurlar üzə çıxarsa, astanalar və şəlalələr əmələ gəlir. Terraslar burada maksimal yüksəkliyə malik olub çay aşağı və yuxarı alçalır.
Dərəni kəsib keçən tektonik pozulmalar da terrasların quruluşuna və yüksəkliyinə təsir edir.
Çay dərələrinin geomorfoloji quruluşunun ən maraqlı məsələlərindən biri də onların getdikcə daralmasıdır. K.Kayzer, A.Zupan, V.M.Devis və başqalarının fikrincə çay dərinləşdikcə onun enerjisi tədricən uzanan yüksək yamaclardan gəti- rilən çoxlu qırıntı məhsulların aparılmasına sərf edilir. Buna görə də çayda yan eroziya zəifləyir və o öz dərəsini genişləndirə bilmir.
İ.S.Şukin yuxarıdakı alimlərin fikrini rədd edərək göstərir ki, bu hal bütün çay dərələri üçün bir qanun ola bilməz. Bəzən yeni əmələ gələn dərənin eni qədim dərəninkindən artıq olur. Belə olduqda qədim dərənin allüvial dibi bütünlüklə yuyulur və onun izi relyefdə heç qalmır. Yeni əmələ gəlmiş dərə qədim dərəyə nisbətən dar olarkən terraslarda müşahidə edilmir. Bəzən isə Ber-Babine qanununa əsasən və litoloji-tektonik səbəblərdən çay qədim dərənin allüvial dibini bir tərəfdən terras şəklində qoyaraq, o biri sahilə miqrasiya edir və yeni dərə bu sahilin yamacının yuyulması nəticəsində əmələ gəlir.
Birbaşa dənizə və gölə tökülən çayların terrasları öz mənsəblərində həmin dəniz və göllərin terrasları ilə uzlaşır. Belə olduqda çöküntülərində dəniz faunası qalıqları olan dəniz terrasları vasitəsilə çay terraslarının və onların vasitəsilə də çayın yuxarılarında müşahidə edilən başqa erozion relyef formalarının ( düzəlmə səthlərinin, morenlərin və başqa buzlaq relyef formalarının və s.) yaşı müəyyən edilir. Bu, ərazi relyefinin inkişaf tarixini öyrənmək məsələsini xeyli asanlaşdırır.
Yuxarıda söylənənlərdən göründüyü kimi, çay dərələrinin geomorfolji quruluşu və inkişaf tarixi çay şəbəkəsinin inkişaf xüsusiyyətləri, iqlimin dəyişkənliyi, tektonik hərəkətlər və çayların töküldüyü okean, dəniz və göllərin səviyyəsinin tərədüdü ilə əlaqədardır.
|