MühaziRƏ 1 Nİtq məDƏNİYYƏTİNİn təDQİQİ, İNKİŞafi və TƏBLİĞi haqqinda

NİTQİ DINLƏMƏ BACARIĞINA YİYƏLƏNMƏK. Başqasını dnləməyi bacarmaq böyük məharət tələb edir. Səbrlə, təmkinlə həmsöhbətə qulaq asmaq, onu diqqətlə dinləmək yüksək mədəniyyətin, nəzakətliliyin, nəcib əxlaqın təzahürüdür. Bu keyfıyyət hər bir savadlı və mədəni adam, xüsusən natiq üçün olduqca vacibdir. «Dinləyə bilmək bacarığı, yaxşı danışmaq bacarığına bərabərdir» (Ə.M.Bəhmənyar). Mustafa Kamal Atatürk analara müraciətlə deyirdi ki, ey ana, istəsən ki, övladın əsl vətəndaş olsun, ona təkcə danışmağı deyil, dinləməyi də öyrət. Nitqi dinləmək bacarığına istənilən səviyyədə sahib olmayan adamların başqasına qulaq asmağa səbri çatmır, yersiz replikalarla müsahibinin sözünü ağzında qoyur, başqaları ilə danışır, nə söylənilən fikri lazımi dərəcədə dərk edir, nə də digərlərinə bunun üçün imkan yaradır. Bir türk zərb-məsəlində deyilir ki, qulaq asmaq lazım gələndə birinci, danışmaq lazım gələndə axırınğı ol. Danışanın nitqi sona kimi səbrlə, təmkinlə dinlənilməlidir. Başqasının nitqi aşağıdakı halda kəsilə, yaxud ona müdaxilə edilə bilər.

1.Danışan bəhs etdiyi məsələdən uzaqlaşdıqda. Belə hallarda çox zaman dinləyicilər, «mətləbə gəl», «əsas məsələdən danış» və s. kimi replikalarla danışanı istiqamətlləndirirlər.

2.Məlum olan əşya və hadisə barədə danışıldıqda;

3.Bəhs olunan məsələ ilə bağlı səhvə ve ya dolaşıqlığa yol verildikdə;

4.Müsahibin fıkrini təsdiq və təqdir etməyə ehtiyac duyulduqda;

5.Hər hansı məsələ barədə uzun-uzadı danışıldıqda.

Göstərilənlərin axırıncısına daha tez-tez təsadüf olunur. Nitqin yığcamlığı ünsiyyətdə çox mühüm əhəmiyyət kəsb etsə də, məişətdə, ictimai yerlərdə, həddindən ziyadə çox danışan adamlara rast gəlmək olur ki, belələri müsahibinin danışmasına, fikrini, münasibətini bildirməsinə imkan vermir, hamının sözünü ağzında qoyur, digərlərini onları dinləməyə məcbur edirlər. Onlar bir məsələni dönə-dönə təkrar söyləyir, az maraqlı hadisələrdən təfərrüatı ilə bəhs edir, rabitəsiz, məntiqsiz fikirləri ilə dinləyiciləri yorur, bezikdirir, əsəbləri ilə oynayırlar. Adamlar belələrinə dözmürlər, bəzən açıq-açığına etiraz da edir, onların arxasınca çox zaman «boşboğaz», «uzunçu», «heyvərə», «zəhlə tökən», və s. kimi xoş olmayan sözlər söyləyib gileylənirlər. Qısa danışmaq, dilinə nəzarət etməyi bacarmaq insanın ən yaxşı mənəvi keyfiyyətlərindən sayılır.

N.Gəncəvinin aşağıdakı misraları bu baxımdan ibrətəlayiqdir:

Sözün də su kimi lətafəti var,

Hər sözü az demək daha xoş olar.

Bir inci saflığı varsa da suda,

Artıq içiləndə dərd verir su da.

Müsahibin nitqinə müdaxilə bütün hallarda hörmət və nəzakət çərçivəsindən kənara çıxmamalıdır. Dinləmə zamanı üz-gözünü turşutmaq, narazı halda başını yelləmək və s. danışanı fıkrindən yayındıra bilər. Danışanın nitqi bunun üçün əlverişli məqamlarda, daha çox müsahibin etdiyi davamlı fasilələr zamanı kəsilə bilər. Nitqə hər hansı bir münasibətlə müdaxilə edildikdə: «bağışlayın», «üzr istəyirəm», «icazə verin», «bir dəqiqə» və s. kimi nəzakətli söz və ifadələrlə müraciət olunmalıdır. Müsahibin sözünü ağzında qoymaq, onun nitqini «Düz danışmırsan», «Səhv edirsən», «Vaxtımızı alma», «Bir az qısa elə» və s. replikalarla kəsmək nəzakətsizlik sayılır. Dinləmə zamanı əsnəmək, başqaları ilə söhbət etmək, tez-tez saata baxmaq, gözü yol çəkmək və s. kimi hallar məqbul sayılmır. Nitqi dinləmə xüsusi qabiliyyətdir. insanda bu keyfiyyət onun mədəni səviyyəsini müəyyənləşdirən əsas göstəricilərdəndir.