Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar
Hava yolu ilə yük, sərnişin, və baqaj daşınması müqaviləsi
Yüklə 200,14 Kb.
|
| 8. Hava yolu ilə yük, sərnişin, və baqaj daşınması müqaviləsi
Azərbaycan Respublikasının Mülki Məcəlləsi ayrıca olaraq hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsini nəzərdə tutmur. Lakin buna baxmayaraq, «Aviasiya haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununda, habelə «Hava xətlərində sərnişin, baqaj və yüklərin daşınması Qaydaları»nda (Daşıma Qaydalarında) bu müqavilənin hüquqi parametrlərinin təyin edilməsi üçün müvafiq normalar müəyyənləşdirilir. Belə ki, adı çəkilən Qanunun X fəslinə daxil olan normalar hava yolu ilə daşınma münasibətlərinin, o cümlədən yük daşınması müqaviləsinin tənzimlənməsinə (maddə 48) həsr edilmişdir.1 Qaydaların II fəslində ifadə olunan bir çox normalar isə hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsini nizama salır.2 Göstərilən Qanun və Daşıma Qaydaları hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsinin iki növünü nəzərdə tutur: -adi daşınma müqaviləsi; -çarter müqaviləsi. Adi daşınma müqaviləsi xüsusi mənada hava yolu ilə müntəzəm yük daşınması müqaviləsinin özü deməkdir. Xüsusi mənada hava yolu ilə daşınma müqaviləsinin leqal anlayışı isə Daşıma Qaydalarında verilmişdir; bu məsələyə həmçinin Qanunun 38-ci maddəsində toxunulur. Hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsinə əsasən, daşıyıcı yükgöndərənin ona verdiyi yükü təyinat məntəqəsinə çatdırmağı və yükü onu almağa səlahiyyəti çatan şəxsə (yükalana) təhvil verməyi, yükgöndərən isə müəyyənləşdirilmiş tarif üzrə yükün haqqını ödəməyi öhdəsinə götürür. Adi daşınma müqaviləsinin bağlanması üçün təkcə tərəflərin sazişi kifayət etmir. Bunun üçün həm də yükün daşıyıcıya verilməsi tələb olunur. Məhz bu andan tərəflər üçün müəyyən hüquq və vəzifələr əmələ gəlir, müqavilə bağlanmış sayılır.
Buna görə də adi daşınma müqaviləsi konsensual müqavilə deyil, real müqavilə hesab edilir. Müqaviləyə verilmiş leqal tərifdən görürük ki, daşıyıcı yükü müəyyən haqq müqabilində təyinat yerinə çatdırır. Bu isə belə bir fikir söyləməyə əsas verir ki, hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsi əvəzli müqavilədir. Müqavilədə iştirak edən tərəflər eyni zamanda həm hüquqlara malikdirlər, həm də vəzifələr daşıyırlar. Deməli, hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsi ikitərəfli (qarşılıqlı) müqavilədir. Ümumilikdə götürsək, hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsi öz hüquqi təbiətinə görə real, əvəzli və ikitərəfli (qarşılıqlı) müqavilədir. Hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsi üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə kateqoriyasına aid olan əqddir, bir şərtlə ki, müqavilə münasibətlərində çıxış edən yükgöndərən və yükalan eyni subyekt (şəxs) olmasın. Əgər onlar eyni subyekt (şəxs) olarsa, onda üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə yaranmır. Amma yüklərin hava daşınması praktikası, demək olar ki, belə bir nümunə halını tanımır. Söhbət müqavilə münasibətlərində yükgöndərən və yükalanın eyni subyekt olması halından gedir. Buna görə də hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsi, bir qayda olaraq, üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilədir. Bu onunla bağlıdır ki, hüquq ədəbiyyatı səhifələrində haqlı olaraq göstərildiyi kimi, yük daşınması müqavilələri üzrə üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə anlayışının tətbiqi haqqında məsələ nəqliyyatın bütün növləri ilə yük daşınmaları üçün ümumidir.Bu o deməkdir ki, yük daşınması müqaviləsi üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilədir və bu qayda nəqliyyatın bütün növləri ilə yük daşınmaları üçün ümumi və eynidir. Müəlliflərdən Q.P.Saviçev bu fikrin əleyhinə çıxaraq göstərir ki, üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə anlayışı hava yolu ilə yük daşımalarına tətbiq edilə bilməz.2 Daha doğrusu, müəllif hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsini üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə kateqoriyasına aid etmir. Müəllif öz mövqeyinin əsaslı olmasını sübuta yetirmək üçün müəyyən arqumentlər gətirir. Onun fikrincə, müqavilə öhdəliyinin bir sıra məsələləri üzrə yükalanla hava nəqliyyatı müəssisəsi (daşıyıcı) arasında hüquqi münasibət yaranır və yükalan müqavilə üzrə öhdəlik-hüquq münasibətlərinin fəal iştirakçısı olur. Hava nəqliyyatı müəssisəsi və yükgöndərənlə bərabər yükalan da məhkəmədə və arbitrajda öz mənafeyini müdafiə etmək üçün bütün prosessual vasitə və hüquqlara malikdir. Müəllif qeyd edir ki, əgər mülki prosesin hamıya məlum olan, iddiaçını və cavabdehi tərəf kimi tanıyan normasına əsaslansaq, onda yükalan hava yolu ilə daşıma müqaviləsinin xüsusi tərəfi kimi sayılmalıdır. Daha sonra alim öz mövqeyini əsaslandırmaq üçün göstərir ki, mülki qanunvericiliyin üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqaviləyə verdiyi anlayışa görə, üçüncü şəxs yalnız hüquq əldə edir, vəzifə daşımır. Yükalan isə müqavilə üzrə bir sıra vəzifələr daşıyır. Müəllif buradan belə bir nəticə çıxarır ki, hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsi üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə deyildir, yükalan isə öz hüquqi vəziyyətinə görə üçüncü şəxs deyil, müqavilənin xüsusi tərəfidir. Ümumiyyətlə, Q.P.Saviçev yük daşınması müqaviləsini üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə deyil, üçtərəfli müqavilə hesab edir. Müəllif göstərir ki, daşıma müqaviləsi yükalanın xüsusi tərəf kimi çıxış etdiyi müqavilədir, yükalan daşıma müqaviləsində müstəqil tərəf qismində iştirak edir. O, müqavilənin bağlanmasında iştirak etməsə də, müqavilənin icra olunması
müqavilə üzrə bu cür xüsusi hüquqi vəziyyətə malik olması daşıma müqaviləsinin üçtərəfli müqavilə olmasını sübut edir. Madam ki, biz xüsusi növ müqavilə haqqında danışırıq və yükalan bu müqavilədə tərəf kimi çıxış edir, onda yükgöndərənin və yükalanın ayrı-ayrı şəxslər olması başa düşülür. Belə halda isə müqavilə yükdaşıma üzrə üç tərəf üçün öhdəlik yaradır: yükgöndərən üçün, daşıyıcı üçün, yükalan üçün. Müəllif belə qənaətə gəlir ki, yük daşınması müqaviləsi üç şəxsin sazişidir. Güman edirik ki, alimin mövqeyi həqiqətə uyğun gəlmir. Düzdür, daşınma üzrə münasibətlərdə yükgöndərənlə yanaşı, yükalan da fəal iştirak edir. Yükalan müqavilənin bağlanmasında iştirak etmir, müqaviləni imzalamır, lakin daşıyıcı (hava nəqliyyatı müəssisəsi) ilə müqavilə münasibətlərinə girir, habelə müqavilə üzrə müəyyən hüquq əldə edir və konkret vəzifə daşıyır. Onun müqavilə üzrə müəyyən vəzifə daşıması isə (yükün boşaldılması işinin yerinə yetirilməsi, yükgöndərən tərəfindən ödənilməyən pul məbləğinin, yəni daşıma haqqının ödənilməsi və s. vəzifələrin həvalə edilməsi) yük daşınması müqaviləsinin üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə kateqoriyasına aid edilməsini istisna etmir. Göstərilən hal həmin müqavilənin üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə kimi tanınmasına mane ola bilməz.2 Yükalanın üzərinə müqavilə üzrə müəyyən vəzifə qoyulmasını nə ilə izah etmək olar? Axı, qanunun üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqaviləyə verdiyi anlayışdan məlum olur ki, üçüncü şəxs hüquq əldə edir. Başqa sözlə desək, Mülki Məcəllənin ümumi qayda formulə edən müvafiq maddəsi göstərir ki, yalnız xeyrinə müqavilə bağlanan üçüncü şəxs onun icrasını (yəni müqavilənin icrasını) tələb etmək hüququna malikdir. Bəs, onda üçüncü şəxsə müəyyən vəzifə həvalə edilməsinin əsasını nə cür izah etmək olar? Bu sualın cavabını izah etmək üçün hüquq ədəbiyyatı səhifələrində bir neçə fikir irəli sürülür.
xeyrinə bağlanan müqavilə barədə formulə etdiyi ümumi qayda üçüncü şəxsin öz üzərinə müəyyən vəzifə götürməsini nəzərdə tutan müqavilə (yəni üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə) bağlanmasını qadağan etmir: üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilədə üçüncü şəxsin üzərinə vəzifə qoyulması mümkün olan haldır. Belə halda üçüncü şəxs həm onun xeyrinə olan hüquqlardan istifadə edir, həm də müvafiq konkret vəzifələr daşıyır.1 Müəlliflərdən M.E.Xodunov məsələyə daha geniş diqqət yetirərək göstərir ki, yükalanın vəzifə daşıması onunla yükgöndərən arasında bağlanmış müqavilədən və ya qanunun birbaşa göstərişindən irəli gəlir. Belə ki, yükgöndərən daşıyıcı ilə müqavilə bağlamamışdan əvvəl onunla (yükgöndərənlə) yükalan arasında malgöndərmə (tədarük) müqaviləsi və ya digər müqavilə bağlanıla bilər. Bu müqavilədə yükalanın üzərinə yükü qəbul etmək və daşıyıcıya daşıma haqqı ödəmək kimi vəzifələr qoyula bilər. Bu vəzifələr yuxarı orqanın inzibati aktından da irəli gələ bilər ki, bu akt həm yükgöndərən, həm də yükalan üçün məcburidir. Müəllif daha sonra yazır: əgər yükalanın ünvanına onun sifariş etmədiyi yük daxil olarsa, onda yükalan yükü qəbul etməli və məsuliyyətli saxlanca verməlidir. Belə halda vəzifə daşıma müqaviləsindən deyil, qanundan (nəqliyyat nizamnamə və məcəllələrindən) əmələ gəlir. Digər bir müəllif A.L.Makovski yükalanın üzərinə vəzifələr qoyulmasının mümkünlüyünü izah edərək göstərir ki, həmin vəzifələr inzibati-hüquqi xarakter daşıyır (məsələn, yükalanın onun ünvanı daxil olan yükü qəbul etmək və daşıyıb aparmaq vəzifəsi). Alim daha sonra yazır ki, yükalan göstərilən vəzifəni yalnız yükü almaq hüququndan istifadə etmək niyyətini bildirdikdən sonra icra edir. Müəlliflərdən V.V.Vitryanski göstərir ki, daşıyıcıya münasibətdə yükalanın bəzi vəzifələr daşıması daşıma müqaviləsi ilə deyil, qanunun imperaktiv normaları ilə bağlıdır. Onun fikrincə, yükalanın üzərinə məhz bu normalar əsasında müəyyən vəzifələr qoyulur.1 Fikrimizcə, məsələnin mahiyyətini O.S.İoffe daha düzgün izah edir. Doğrudan da, Mülki Məcəllənin üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə barədə formulə etdiyi ümumi qayda üçüncü şəxs üçün yalnız hüquq müəyyənləşdirir və onun üzərinə hər hansı bir vəzifə qoyulmasını qadağan etmir. «Qanunla qadağan edilməyən hər şeyə icazə verilir» kimi hamılıqla qəbul edilmiş məşhur prinsipə belə yerdə istinad etmək yerinə düşərdi. Bu prinsipə əsasən, göstərə bilərik ki, üçüncü şəxs qismində çıxış edən yükalanın üzərinə hər hansı vəzifə qoyulması mümkündür. Bu cür vəzifə həm yükgöndərənlə daşıyıcı arasında bağlanan yük daşınması müqaviləsində (məsələn, müqavilədə göstərilir ki, daşıma haqqını ödəmək vəzifəsi yükalana həvalə edilsin), həm də yükgöndərənlə yükalan arasında bağlanmış alqı-satqı və ya malgöndərmə müqaviləsində (bu müqavilə yük daşınması müqaviləsi bağlanana kimi bağlanır) nəzərdə tutula bilər. Məsələn, firma (yükgöndərən) ilə başqa şəhərdə yerləşən univermaq (yükalan) arasında malın göndərilməsi barədə müqavilə bağlanılır. Həmin müqavilədə tərəflər razılığa gəlirlər ki, daşıma haqqını ödəmək və ya yükü aeroportdan daşıyıb aparmaq vəzifəsi yükalanın üzərinə qoyulsun. Firma (yükgöndərən) həmin malları hava yolu ilə təyinat yerinə (univermaq olan şəhərə) çatdırmaq üçün daşıyıcı (hava nəqliyyatı müəssisəsi) ilə yük daşınması müqaviləsi bağlayır. Hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsi müvafiq elementlərdən ibarətdir. Subyektlər onun əsas elementləridir. Müqavilənin tərəfləri onun subyektləri sayılır. Tərəflər dedikdə daşıyıcı və yükgöndərən başa düşülür. Daşıyıcı rolunda aviasiya müəssisəsi (aviamüəssisə) çıxış edir. Aviamüəssisə dedikdə müəyyən haqq müqabilində hava daşımalarını həyata keçirən mülki aviasiya müəssisəsi başa düşülür .
Ona görə ki, hava yolu ilə daşıma lisenziyalaşdırılmış fəaliyyət növünə – xüsusi razılıq (lisenziya) alınması tələb olunan fəaliyyət növünə şamil edilir.1 Əvvəllər lisenziyanı «Azərbaycan Hava Yolları» Dövlət Konserni verirdi, sonra bu işi Azərbaycan Respublikasının Nəqliyyat Nazirliyi həyata keçirirdi. Hal-hazırda xüsusi razılıq (lisenziya), habelə hüquqmüəyyənedici sənədlərin verilməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 26.12.2006-cı il tarixli Fərmanı ilə yaradılmış Dövlət Mülki Aviasiya Administrasiyası (DMAA) tərəfindən həyata keçirilir. DMAA-nın Əsasnaməsi ölkə Prezidentinin 20.04.2007-ci il tarixli Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Lisenziya müvafiq normativ hüquqi akt əsasında verilir.2 Lisenziyanın qüvvədə olma müddəti 5 ildir. Köhnə qaydalara əsasən isə lisenziya 2 illik müddətə verilirdi. Lisenziya mülkiyyət və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq bütün şəxslərə verilə bilər. Daşıyıcı rolunda çıxış edən şəxslər dedikdə hüquqi şəxslər (kommersiya təşkilatları), habelə hüquqi şəxs yaratmadan sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan fiziki şəxslər (fərdi sahibkarlar) başa düşülür. Deməli, yalnız lisenziya əsasında yükdaşımaları həyata keçirmək hüququna malik olan kommersiya təşkilatları və ya fərdi sahibkarlar daşıyıcı statusu əldə edirlər. Dövlət müəssisələri formasında fəaliyyət göstərən aviasiya müəssisələri isə bu hüququ qanun əsasında (lisenziya əsasında deyil) əldə edirlər. Lisenziya əsasında və ya qanun əsasında yükdaşımaları həyata keçirmək hüququ əldə etməyən hər hansı qurumun daşıyıcı olması istisna edilir. Yükgöndərən rolunda mülki hüququn istənilən subyekti çıxış edə bilər. Dövlətin (Azərbaycan Respublikasının), bələdiyyələrin, fiziki və hüquqi şəxslərin yükgöndərən rolunda hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsinin bağlanmasında iştirak etmələri mümkündür. Yükgöndərən ya yükün qanuni sahibi ya ekspeditor, ya da yükə sahiblik etməyə hüququ olan digər şəxsdir. Müqaviləyə verilən leqal anlayışdan məlum olur ki, daşıyıcı yükü təyinat yerində yükalana çatdırmalıdır. Yükalan yükü almağa səlahiyyəti çatan şəxsdir. Dediklərimizdən belə çıxır ki, hava yolu ilə yük daşınması üzrə münasibətlərdə üç kateqoriya şəxs çıxış edir: daşıyıcı, yükgöndərən, yükalan. Amma bu cəhət hava yolu ilə yük daşınması müqaviləsinin ikitərəfli müqavilə olmasını istisna etmir. Deməli, müqavilə münasibətlərində üç şəxs iştirak edir, lakin müqavilə öz mülki-hüquqi xarakteristikasına görə ikitərəfli müqavilə sayılır. Bu hal isə müqavilə hüququnda qeyri-adi vəziyyətin yaranmasına gətirib çıxarır. Həmin vəziyyətin yaranması isə yükalanın hüquqi statusu məsələsi ilə birbaşa bağlıdır. Yük daşınması, o cümlədən hava yolu ilə yük daşınması münasibətlərinin iştirakçısı olan yükalanın hüquqi statusu məsələsi hüquq ədəbiyyatı səhifələrində çoxdan bəridir ki, qızğın mübahisə predmetinə çevrilmişdir. Bu barədə alimlər üç müxtəlif fikir söyləyirlər. Bir qrup müəlliflərin fikrincə, yük daşınması müqaviləsində yükalan yükgöndərənlə birlikdə eyni tərəf (vahid tərəf) kimi iştirak edir. Bu fikrin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, yükalan və yükgöndərən daşıma müqaviləsinin ayrı-ayrı, müstəqil tərəfləri deyil, eyni tərəfi sayılır. Başqa sözlə desək, həmin müəlliflərin mövqeyinə görə yükalan yükdaşıma hüquq münasibətinin xüsusi subyekti deyil, bilavasitə yükgöndərənlə birlikdə eyni tərəf hesab edilir. Hesab edirik ki, bu mövqe həqiqətə uyğun gəlmir. Belə ki, müqavilədə eyni (vahid) tərəf kimi çıxış etmək müvafiq şəxslərin eyni hüquq və vəzifələrə malik olmasını şərtləndirir. Yük daşınması müqaviləsi üzrə yükgöndərən və yükalan müxtəlif vəzifələrə və hüquqlara malikdirlər. Digər tərəfdən, müqavilədə eyni tərəf kimi iştirak etmək o deməkdir ki, müqavilə öhdəliyində şəxslər çoxluğu
qaydalar nəzərdə tutur (MM-in 25-ci fəslinə daxil olan normalar). Yük daşınması müqaviləsində yükgöndərən və yükalanın eyni tərəf hesab edilmələri bu qaydalara uyğun gəlmir. İkinci qrup alimlər göstərirlər ki, yükalan yük daşınması müqaviləsində müstəqil tərəf kimi çıxış edir. O, müstəqil subyekt kimi1 müəyyən hüquq və vəzifələrə malikdir. Həmin müəlliflərin mövqeyinə görə yük daşınması müqaviləsi üçtərəfli müqavilədir: yükgöndərən, daşıyıcı və yükalan müqavilənin müstəqil tərəfi sayılır. Müqavilə məhz bu üç tərəfin iradəsini ifadə edir. Göstərilən alimlərin də mövqeyi real deyildir. Belə ki, üçtərəfli müqaviləyə görə, tərəflər bir-birlərinə münasibətdə hüquq və vəzifələrə malikdirlər. Yükalan
daşıyıcıya münasibətdə həm hüquqa malikdir (məsələn, yükün verilməsini tələb etmək hüququ), həm də vəzifə daşıyır (məsələn, daşıma haqqını ödəmək vəzifəsi). Amma onun yükgöndərənlə münasibətində hüquq və vəzifəyə malik olmasından danışmaq olmaz. Onların bir-birlərilə qarşılıqlı hüquq və vəzifələri yoxdur. Ona görə də yükalanın müstəqil tərəf olması barədə ideya məsələnin mahiyyətinə aydınlıq gətirmir. Üçüncü qrup müəlliflər isə göstərirlər ki, yük daşınması müqaviləsi üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə olduğu üçün yükalan öz hüquqi vəziyyətinə görə üçüncü şəxs hesab edilir.2 Fikrimizcə, üçüncü qrup alimlərin mövqeyi daha inandırıcıdır. Bu mövqe hüquq ədəbiyyatında üstünlüyə malik olub, kifayət qədər geniş yayılmışdır. Güman edirik ki, yükalanı öz hüquqi statusuna görə üçüncü şəxs hesab etmək üçün kifayət qədər yetərli əsaslar vardır. Belə ki, yükalan yük daşınması müqaviləsinin bağlanmasında iştirak etmir. Lakin o, bu müqavilə üzrə hüquq əldə edir. Söhbət, hər şeydən əvvəl, yükalanın onun ünvanına göndərilən və daxil olan yükün verilməsini tələb etmək hüququnu qazanmasından gedir. Deməli, bu formada yaranmış hüquq münasibətinə üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə kimi nəzər yetirməyə əsas vardır. Belə halda isə yükalan üçüncü şəxs hesab edilməlidir. Bundan əlavə, hüquq ədəbiyyatı səhifələrində yükalanın hüquqi vəziyyəti barədə daha başqa fikirlər də söylənilir. Məsələn, müəlliflərdən K.K.Yaiçkov göstərir ki, yük daşınması müqaviləsini üçüncü şəxsin xeyrinə bağlanan müqavilə hesab etmək olmaz. Onun fikrincə, bu müqavilə icrası üçüncü şəxsə həvalə edilən müqavilədir. Müəllif buradan belə bir nəticə çıxarır ki, yükalan müqaviləni icra edən üçüncü şəxsdir. Bu mövqe ilə çətin ki, razılaşmaq olar. Ona görə ki, müqavilə şərtlərinə görə müqavilənin icrasının həvalə olunduğu şəxs müqavilə öhdəliyindən, ümumiyyətlə, kənarda qalır. Həmin şəxsə müqavilə iştirakçısı (tərəfi) – subyekt kimi baxılmamalıdır. Yüklə 200,14 Kb. Dostları ilə paylaş:
|