Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

10. Dəniz nəqliyyat daşımaları hüququnun anlayışı, onun əsas xüsusiyyətləri
Dəniz nəqliyyat daşımaları hüququnun (və ya sadəcə olaraq,dəniz

hüququnun) hüquq sistemində tutduğu yer mübahisə doğuran məsələdir.

Alimlərin bu məsələyə münasibəti birmənalı deyil. Alimlərdən

V.A.Yegiazarovun fikrincə, nəqliyyat hüququ kompleks hüquq sahəsidir və bu

sahə xüsusi hissədən, o isə, öz növbəsində, dəmir yolu hüququndan, daxili su

(çay) yolu hüququndan, hava hüququndan, dəniz hüququndan və avtomobil

hüququndan ibarətdir.1 Müəllifin irəli sürdüyü bu fikirdən belə nəticə çıxarmaq

mümkündür ki, dəniz hüququ kompleks hüquq sahəsi kimi ya nəqliyyat

hüququnun yarımsahələrindən, ya da onun institutlarından biridir.

Güman edirik ki, dəniz nəqliyyat daşımaları hüququnun hüquq sistemində

tutduğu yerin müəyyənləşdirilməsi barədə məsələyə bu tərzdə yanaşmağın

tutarlı əsası yoxdur. Belə ki, biz kompleks hüquq sahəsi barədə ideyanı qəbul

etmədiyimizə görə, nəqliyyat hüququna kompleks hüquq sahəsi kimi baxmaq

olmaz. Belə halda, dəniz nəqliyyat daşımaları hüququnu həmin sahənin

yarımsahəsi və ya institutu hesab etməyin heç bir mənası və əhəmiyyəti yoxdur.

Müəlliflərdən Yermolayev V.Q. və Sivakov O.V. dəniz hüququnun hüquq

sistemində tutduğu yer barədə məsələyə toxunaraq göstərirlər ki, dəniz hüququ

kompleks hüquq sahəsi olub ticarət gəmiçiliyindən yaranan ictimai

münasibətləri tənzimləyir. Bu münasibətlər, müstəsna olaraq, mülki-hüquqi

xarakterə malikdir. Müəlliflər bundan nəticə çıxararaq belə qənaətə gəlirlər ki,

dəniz hüququ mülki hüququn yarımsahəsidir. Alimlər daha sonra qeyd edirlər

ki, ticarət gəmiçiliyindən əmələ gələn münasibətlərdə xarici ölkə şəxsləri iştirak

etdiyi halda isə, dəniz hüququ beynəlxalq xüsusi hüququn yarımsahəsi kimi çıxış

edir.

Hesab edirik ki, alimlər dəniz hüququnun hüquq sistemində tutduğu yeri

müəyyənləşdirərkən dəqiq bir fikir söyləmirlər. Belə ki, mülki hüquq

nəzəriyyəsində mülki hüququn beş və ya altı yarımsahədən ibarət olması barədə

irəli sürülən elmi fikir hamılıqla qəbul edilmişdir.2 Nəqliyyat hüququ isə mülki

hüququn yarımsahəsi kimi tanınmır. Belə olduğu halda, nəqliyyat hüququna

daxil olan bir hissəyə yarımsahə statusunu necə vermək olar?

Müvafiq hissənin yarımsahə statusu alması üçün həmin hissənin mövcud

şərtlərə (tələblərə) cavab verməsi vacib hesab edilir. Bu şərtlərə aşağıdakılar

aiddir:

-həmin hissənin ayrıca nizamasalma predmetinin olması;

-həmin hissənin nizamasalma metodunun olması;

-həmin hissənin özünəməxsus prinsiplərə malik olması;

-həmin hissənin özündə ümumi müddəaların (ümumi hissənin) olması;

-müvafiq ictimai münasibətlərin həmin hissəyə daxil olan hüquq

normaların-dan başqa, digər hüquq normaları ilə tənzimlənməsinin mümkün

olmaması.

Göstərilən tələblərə (şərtlərə) cavab verən müvafiq hüquqi qurum (hissə)

yarımsahə statusu alır. Əgər cavab verməzsə, onda o, yarımsahə kimi tanınmır.

Dəniz nəqliyyat daşımaları hüququ qeyd etdiyimiz şərtlərin (tələblərin)

hər hansı birinə cavab vermir. Belə ki, ticarət gəmiçiliyindən əmələ gələn ictimai

münasibətlər kompleks (qarışıq) xarakterə malikdir. Bu münasibətlər mülki,

inzibati, beynəlxalq xüsusi və s. xarakterlidir. İnzibati xarakterli münasibətləri

tənzimləyən normalar birləşərək dəniz hüququ kimi inzibati hüquq institutunu

(subinstitutunu) yaradır. Xarici elementlərin iştirakı olan münasibətləri nizama

salan hüquq normalarının sistemi dəniz hüququ adlı beynəlxalq xüsusi hüquq
institutunu (subinstitutunu) əmələ gətirir. Mülki xarakterli ictimai münasibətlər

isə nəqliyyat hüququ institutu ilə tənzimlənir. Bunun üçün nəqliyyat hüququ

«dəniz nəqliyyat daşımaları hüququ» adlı subinstitut ayırır. Deməli, dəniz

nəqliyyat daşımaları hüququ mülki hüququn «nəqliyyat hüququ» adlı

institutunun subinstitutudur. Dəniz nəqliyyat daşımaları hüququnun hüquq

sistemində tutduğu yer müəyyənləşdirilərkən məsələyə məhz bu cür

yanaşılmalıdır.

Dəniz nəqliyyatının xidmət göstərməsi ilə əlaqədar olaraq, nəqliyyat

müəssisəsi ilə müştərilər arasında müəyyən ictimai münasibətlər əmələ gəlir. Bu

münasibətlər mülki hüquq normaları ilə tənzimlənir. Həmin normalar sistemi isə

dəniz nəqliyyat daşımaları hüququnu əmələ gətirir.

Dəniz nəqliyyat daşımaları hüququ dedikdə dəniz nəqliyyatının göstərdiyi

xidmətdən istifadə edilməsi ilə bağlı olaraq, nəqliyyat müəssisələri (daşıyıcılar)

ilə müştərilər arasında yaranan ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq

normalarının sistemi başa düşülür.

Hər bir hüquq institutunun, habelə hər bir hüquq subinstitutunun özünün

nizamasalma predmeti vardır. Bəs, dəniz nəqliyyat daşımaları hüququnun

nizamasalma predmeti nədən ibarətdir?

Bildiyimiz kimi, daşıma prosesinin həyata keçirilməsi üçün müştərilər

dəniz nəqliyyatı vasitələrindən istifadə edirlər və bu zaman onlara nəqliyyat

xidməti göstərilir. Nəqliyyat xidmətindən istifadə olunarkən nəqliyyat

müəssisələri ilə müştərilər arasında ictimai münasibətlər əmələ gəlir. Məhz həmin

münasibətlər dəniz nəqliyyat daşımaları hüququnun predmetini təşkil edir.

Dəniz nəqliyyat daşımaları hüququ subinstitutdan başqa, digər mənalarda

da işlədilir. Dəniz nəqliyyat daşımaları hüququ dedikdə, həm də dəniz nəqliyyatı

barədə qanunvericilik (dəniz qanunvericiliyi) başa düşülür. Söhbət dəniz

nəqliyyatından istifadə olunması ilə bağlı olaraq yaranan ictimai münasibətləri

tənzimləyən normativ hüquqi aktlar sistemindən gedir.