Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

Avtomobil nəqliyyat daşımaları hüququnun mənbələri

Avtonəqliyyat qanunvericiliyi avtomobil nəqliyyat daşımaları

hüququnun mənbəyi kim.
Avtomobil nəqliyyatı haqqında qanunvericilik avtomobil nəqliyyat

daşımaları hüququnun əsas mənbə növüdür. Avtomobil nəqliyyatı haqqında

qanunvericilik (avtonəqliyyat qanunvericiliyi) Azərbaycan Respublikasının

Konstitusiyasından, Mülki Məcəllədən, «Nəqliyyat haqqında» Qanundan,

«Avtomobil nəqliyyatı haqqında» Qanundan, habelə həmin sahəni tənzimləyən

digər normativ hüquqi aktlardan və Azərbaycan Respublikasının tərəfdar

çıxdığı beynəlxalq müqavilələrdən ibarətdir.2 Avtonəqliyyat qanunvericiliyində

isə qanunlar mühüm yer tutur. Qanunlar müəyyənedici xüsusiyyətə malik olan

başlıca və əsas normativ aktdır.

Avtomobil nəqliyyat daşımaları hüququnun mənbəyi olan qanunlar

arasında, xüsusilə, Azərbaycan Respublikası Mülki Məcəlləsinin adını çəkmək

lazımdır. Mülki Məcəllə bir sıra ümumi xarakterli hüquq normalarını ifadə edir

ki, həmin normaları həm də avto-nəqliyyat münasibətlərinə şamil etmək olar.

Belə normalara aşağıdakılar aiddir:

-hüquqi şəxslər və onların hüquq subyektliyi barədə normalar;

-iddia müddəti haqqında normalar;

-müddətlər barədə normalar;

-nümayəndəlik barədə normalar;

-müqavilə hüququ barədə normalar;

-əqdlər barədə normalar;

-daşıma müqaviləsi barədə normalar;

-zərərin əvəzini ödəmə barədə normalar.

Mülki Məcəllənin daşıma müqaviləsinin ümumi məsələlərini tənzimləyən

normaları (46-cı fəsil) xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bu normalar xüsusi olaraq,

avtomobil daşımalarının tənzimlənməsinə aid olmasa da bütün nəqliyyat

münasibətlərinin qaydaya salınması üçün hüquqi əsas rolunu oynayır. Əvvəlki

Mülki Məcəllədən fərqli olaraq, yeni Mülki Məcəllədə (1999-cu il) avtomobil

daşımalarının tənzimlənməsinə yönələn konkret qaydalar formulə edilmir.

Köhnə 1964-cü il Mülki Məcəlləsində isə bu məsələnin xüsusi qaydada nizama

salınmasına bir neçə ayrıca maddə həsr olunmuşdu. Həmin maddələr avtomobil

münasibətlərini bilavasitə tənzimləyirdi.

«Nəqliyyat haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu da xüsusi

olaraq, avtomobil daşımalarına aid konkret normalar formulə etmir. Lakin bu

Qanunun bütün növ nəqliyyat daşımalarına və münasibətlərinə toxunan

normaları avtomobil nəqliyyatı üçün də önəmlidir. Ümumi xarakter daşıyan

həmin normalara aşağıdakılar aiddir:

-yüklərin, sərnişinlərin, baqajın və s. daşınmasının həyata keçirilməsi

barədə norma (9-cu maddə);

-birbaşa qarışıq daşımalar haqqında norma (10-cu maddə);

-daşıma haqqı barədə norma (11-ci maddə);

-yükün, sərnişinin və baqajın təyinat məntəqəsinə çatdırılma müddəti

barədə norma (12-ci maddə);

-sərnişinin hüquqları barədə norma(13-cü maddə);

-daşıyıcının məsuliyyəti barədə norma (16-cı maddə);

-nəqliyyat vasitələrinin verilməməsinə görə daşıyıcının məsuliyyəti və

verilmiş nəqliyyat vasitələrindən istifadə edilməməsinə görə müştərinin

məsuliyyəti barədə norma (17-ci maddə);

-yükün və ya baqajın itməsinə, əskik çıxmasına və zədələnməsinə (xarab

olmasına) görə daşıyıcının məsuliyyəti (18-ci maddə);

-yüklərin daşınması üzrə tələb və iddialar (19-cu maddə);

-sərnişinin sağlamlığına vurulmuş ziyana və ya onun ölümünə görə

daşıyıcının məsuliyyəti (20-ci maddə) və s.

Avtomobil daşımalarının tənzimlənməsində hökumət (Nazirlər Kabineti)

qərarlarının da böyük əhəmiyyəti vardır. Söhbət, hər şeydən əvvəl, respublika

hökumətinin (Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin) 28 may 1969-cu il tarixli 213

nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan SSR-in Avtomobil Nəqliyyatı

Nizamnaməsi»ndən gedir.1 Bu hüquqi sənəd avtomobil daşımalarının

tənzimlənməsində müəyyən rol oynamışdır. Hal-hazırda həmin sənəd bazar

münasibətləri baxımından, yeni qəbul edilmiş «Avtomobil nəqliyyatı haqqında»

Azərbaycan Respublikası Qanununun qüvvəyə minməsi ilə əlaqədar olaraq,2 öz

hüquqi qüvvəsini itirmişdir. Avtomobil Nəqliyyatı Nizamnaməsi avtonəqliyyat

müəssisəsi ilə bu müəssisənin göstərdiyi daşıma xidmətindən istifadə edən

müştərilər arasında yaranan münasibətləri nizama salan vacib normativ akt

idi. Bu aktda formulə edilmiş əsas norma və qaydalar öz aktuallığını, əsasən,

son dövrədək saxlamışdı.

Keçən yüzilliyin 60-cı illərinin sonu – 70-ci illərinin əvvəllərində SSRİ

tərkibinə daxil olan hər bir müttəfiq respublika ayrıca olaraq, özünün

Avtomobil Nəqliyyatı Nizamnaməsini qəbul etmişdi. SSRİ səviyyəsində bu cür

normativ akt, yəni SSRİ Avtomobil Nəqliyyatı Nizamnaməsi qəbul

edilməmişdi. Bunun səbəbi onunla bağlı idi ki, avtomobil daşımalarının

tənzimlənməsi, bütövlükdə respublika

qanunvericiliyinə aid idi. SSRİ müttəfiq respublikaları mülki qanunvericiliyinin

Əsaslarında (1961-ci il) bu barədə birbaşa göstəriş də var idi: avtomobil

nəqliyyatının işinin hüquqi tənzimlənməsi SSRİ-nin deyil, müttəfiq

respublikaların səlahiyyətinə aid edilirdi (Əsasların 3-cü maddəsi). Buna görə də

hər bir müttəfiq respublika, o cümlədən də Azərbaycan SSR özünün ayrıca

olaraq Avtomobil Nəqliyyatı Nizamnaməsini qəbul etmişdi.

«Avtomobil nəqliyyatı haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun

(2008-ci il) qəbul edilməsi bazar münasibətləri ideyası və konsepsiyası

kontekstində mühüm hadisə oldu. Qanun 9 fəsildən ibarət olmaqla, Azərbaycan

Respublikasının ərazisində avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin və yük

daşımalarının hüquqi, təşkilatı və iqtisadi əsaslarını müəyyən edir, bu sahədə

dövlət orqanları, daşıyıcılar və istehlakçılar arasında yaranan münasibətləri

tənzimləyir.

I fəsildə avtomobil nəqliyyatının funksiyaları, avtomobil nəqliyyatı

münasibətlərinin hüquqi tənzimlənməsinin əsas prinsipləri, avtomobil nəqliyyatı

infrastirukturuna dair tələblər və digər məsələlər haqqında ümumi müddəalar

formulə edilir (maddə 1-9).

II fəsil avtonəqliyyat sahəsində dövlət tənzimlənməsi, daşımaların

lisenziyalaşdırılması, xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsinin şərtləri və

xüsusiyyətləri, habelə avtomobil nəqliyyatının standartlaşdırılması, metroloji

təminatı, sertifikatlaşdırılması və digər məsələlərə aid münasibətləri tənzimləyir

(maddə 10-16).

III fəsildə avtomobil nəqliyyatı ilə daşımaların yerinə yetirilməsinin

ümumi əsasları müəyyənləşdirilir (maddə 17-26):

-avtomobil nəqliyyatı ilə kommersiya məqsədli daşımaların yerinə

yetirilməsinin hüquqi əsasları;

-avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin, baqaj və yük daşınması qaydaları;

-ümumi istifadə olan avtomobil nəqliyyatı ilə daşımalar;

-taksi minik avtomobilləri ilə sərnişin daşımaları;

-nəqliyyat sənədləri, daşımaların marşrutu, sığortalanma, təhlükəsizlik,

ətraf mühitin mühafizəsi və s. məsələlər.

IV fəsildə avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin və baqaj daşımalarının şərtləri

müəyyən edilir. Burada sərnişin daşınması müqaviləsinin tərifi verilir, sərnişinin

hüquq və vəzifələri, daşıyıcının hüquq və vəzifələri, habelə baqaj daşınması ilə

bağlı olan əsas məsələlər nizama salınır (maddə 27-36).

V fəsil avtomobil nəqliyyatı ilə yük daşınması məsələsini tənzimləyir

(maddə 37-49).

VI fəsil avtomobil nəqliyyatı ilə beynəlxalq daşımalara həsr edilmişdir

(maddə 50-51).

VII fəsil avtomobil nəqliyyatının fəaliyyəti sahəsində məsuliyyət

məsələlərini tənzimləyir (maddə 52-58).

VIII fəsil yalnız bircə maddədən ibarət olmaqla, avtomobil nəqliyyatı

sahə-sində dövlət nəzarətinin həyata keçirilməsi məsələlərini tənzimləyir (maddə

59).

IX fəsildə avtomobil nəqliyyatı haqqında Azərbaycan Respublikasının

qanunvericiliyinə riayət edilməməsinə görə məsuliyyət və Qanunun

qüvvəyəminmə qaydası müəyyənləşdirilir (maddə 60-61).

Avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin və baqaj daşımalarının tənzimlənməsində

«Avtomobil nəqliyyatı ilə sərnişin və baqaj daşınması» Qaydalarının1 vacib

əhəmiyyəti vardır. Bu normativ hüquqi akt sərnişin və baqaj daşınmasının

şərtlərini müəyyənləşdirir, sərnişin və baqaj daşınması sahəsində münasibətləri

reqlamentləşdirir.

Avtomobil nəqliyyatı ilə yükdaşımaların nizama salınmasında «Avtomobil

nəqliyyatı ilə yüklərin daşınması» Qaydaları mühüm rol oynayır.2 Belə ki, sözü

gedən normativ hüquqi akt avtomobil daşıyıcıları tərəfindən avtonəqliyyat

vasitələri ilə yüklərin beynəlxalq və ölkədaxili daşınmasının təşkilini və yerinə

yetirilməsini, ayrı-ayrı yük növlərinin daşınmasına dair tələbləri müəyyən edir,

habelə yükgöndərənlə (yükalanla) daşıyıcı arasında yaranan qarşılıqlı

münasibətləri tənzimləyir, onların hüquq, vəzifə və məsuliyyətini

müəyyənləşdirir.

Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, avtomobil nəqliyyatı sahəsində

idarəetməni və dövlət nəzarət sistemini təkmilləşdirmək məqsədilə «Avtomobil

nəqliyyatı haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun tətbiq edilməsi

barədə» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 04.07.2008-ci il tarixli Fərmanı

ilə «Avtonəqliyyatservis» Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyətinin əsasında Nəqliyyat

Nazirliyinin «Dövlət Avtomobil Nəqliyyatı Xidməti» yaradılmışdır; onun

Əsasnaməsi Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20.07.2011-ci il tarixli

Fərmanı ilə təsdiq edilmişdir. Hal-hazırda sözü gedən xidmət tam formalaşma

mərhələsindədir.

Avtonəqliyyat münasibətlərinin tənzimlənməsində «Avtomobil yolları

haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanunu (22 sentyabr 1999-cu il) önəmli

yer tutur. Bu Qanun Azərbaycan Respublikasında avtomobil yollarından

istifadənin ümumi hüquqi əsaslarını müəyyənləşdirir, habelə avtomobil nəqliyyat

daşımaları hüququnun subyektləri arasında əmələ gələn avtonəqliyyat

münasibətlərini tənzimləyir.

Göstərilən Qanunun ən mühüm cəhətlərindən biri ondan ibarətdir ki, o,

Azərbaycan Respublikasında avtomobil yollarından istifadənin hüquqi rejimini

müəyyənləşdirir. Daşıyıcı qismində çıxış edən avtonəqliyyat müəssisələri

avtomobil yolları vasitəsilə yük, sərnişin və baqaj daşımalarını həyata keçirir.

Avtomobil nəqliyyat daşımaları hüququnun mənbələri sırasında yerli icra

hakimiyyəti orqanlarının normativ xarakterli aktları da əhəmiyyətlidir. Belə

aktlar, əsasən, avtomobil nəqliyyat vasitələrinin hərəkətinin təşkilinə, yol

hərəkəti təhlükəsizliyi və s. məsələlərin tənzimlənməsinə yönəlir.