Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

Yük daşınması müqaviləsi
Nəqliyyat müqavilələri sistemində yük daşınması müqaviləsi nisbətən

daha mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bu müqaviləyə uyğun olaraq maddi

nemətlər real şəkildə öz yerlərini ərazi və məkan cəhətdən dəyişirlər. Təsadüfi

deyildir ki, bu müqavilənin hüquqi təbiətinə nəqliyyat hüququ mütəxəssisləri

xüsusi diqqət yetirirlər. Belə ki, yük daşınması müqaviləsinin hüquqi təbiətinin

düzgün müəyyənləşdirilməsi nəinki nəqliyyat hüququ baxımından, habelə

nəqliyyat qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi aspektindən xüsusi əhəmiyyət

kəsb edir.

Yük daşınması müqaviləsi yük daşımalarının təşkili haqqında müqaviləyə

münasibətdə əsas müqavilə rolunu oynayır. Belə ki, mülki hüquq elmində və

qanunvericilikdə mülki-hüquqi müqavilələr iki yerə bölünür:

-ilkin müqavilə;

-əsas müqavilə.

İlkin müqavilə dedikdə elə bir saziş başa düşülür ki, bu sazişə görə tərəflər

gələcəkdə müqavilə bağlamağı öhdələrinə götürürlər. Yük daşımalarının təşkili

müqaviləsi ilkin müqavilə kateqoriyasına aid edilir.

Əsas müqavilə isə odur ki, onun bağlanması gələcəkdə nəzərdə tutulur.

Yük daşınması müqaviləsi əsas müqavilədir. İlkin müqavilə kimi yük

daşımalarının təşkili haqqında müqavilədə məhz yük daşınması müqaviləsinin

predmetini, habelə digər mühüm şərtlərini müəyyənləşdirməyə imkan verən

şərtlər göstərilir. Burada əsas müqavilənin hansı müddətdə bağlanması da

nəzərdə tutulur.

Yük daşınması müqaviləsi mülki-hüquqi müqavilələr sistemində müstəqil

müqavilə növlərindən biridir. Bu müqavilənin iqtisadi məzmununu nəqliyyat

xidmətinin özgəninkiləşdirilməsi ilə bağlı münasibətlər təşkil edir.1 Məhz iqtisadi

münasibətlərin bu sferası yük daşınması müqaviləsinin müstəqilliyini müəyyən

edir və şərtləndirir.

Mülki-hüquqi müqavilə tipi kimi daşıma müqaviləsinin müstəqil olması

həmişə müəlliflər tərəfindən eyni cür qarşılanmamışdır. Ayrı-ayrı alimlər vaxtı

ilə göstərirdilər ki, bu müqavilə müstəqil olmayıb, tapşırıq, podrat, saxlanc və

əmlak kirayə müqaviləsi kimi müqavilələrin əlamətlərini əks etdirir.2 Lakin

daşıma müqaviləsinin hüquqi təbiətinə bu cür yanaşma nəqliyyat hüququ

elmində dəstək tapmadı.

Hüquq ədəbiyyatı səhifələrində mübahisə doğuran məsələlərdən biri plan

ilə yük daşınması müqaviləsi arasındakı münasibət məsələsidir.3 Müəlliflərdən

M.A.Tarasov göstərir ki, nəqliyyat hüququ planlı daşıma fəaliyyəti ilə bağlı

olaraq yaranan ictimai münasibətləri tənzimləyən hüquq normalarının

məcmusudur. Bu anlayışdan belə çıxır ki, nəqliyyat hüququ yalnız planlı

daşıma fəaliyyətini tənzim edir, daşıma müqaviləsi isə ancaq planla bağlıdır. Bu,

hələ planlı-mərkəzləşdirilmiş təsərrüfata əsaslanan sovet (komanda)

iqtisadiyyatı dövründə məsələyə birtərəfli yanaşmanı ifadə edirdi. Ona görə də

sovet dövrünün hüquq ədəbiyyatı səhifələrində həmin anlayışın qüsurlu olması

göstərilirdi. Belə ki, nəqliyyat hüququnu və daşıma müqaviləsini təkcə planla

bağlamaq olmaz. Bu, nəinki əşyaların faktiki vəziyyətinə, habelə

qanunvericiliyə ziddir. Sovet iqtisadiyyatı və təsərrüfatı dövründə həm planlı,

həm də plandankənar daşımalar həyata keçirilirdi. Məhz bu səbəbdən sovet

dövrünün nəqliyyat hüquq elmində haqlı olaraq qeyd edilirdi ki, planlılıq yük

daşınması müqaviləsi üçün məcburi element ola bilməz və əgər o, yük daşınması

müqaviləsinin anlayışına daxil edilsə, onda bu, nəqliyyatın daşıma

fəaliyyətinin məhdudlaşdırılmasına səbəb olardı, bununla da nəqliyyat

münasibətlərini istiqamətləndirən və müəyyənləşdirən amil kimi daşıma

müqaviləsinin rolunu və əhəmiyyətini azaldardı. Planın öz əhəmiyyətini itirdiyi

bazar iqtisadiyyatı dövründə isə plan amilinin bu müqavilənin anlayışına daxil

edilməsindən, ümumiyyətlə, söhbət gedə bilməz. Bu cəhəti nəzərə alaraq

Azərbaycan Respublikasının yeni mülki qanunvericiliyi daşıma müqaviləsinə

anlayış verərkən daşıma planından imtina etmişdir.

Nəqliyyat münasibətlərində müddət vacib rol oynayır. Mübahisəsiz olaraq

göstərmək lazımdır ki, vaxt və zaman amili nəqliyyat fəaliyyətində xüsusi

əhəmiyyətə malikdir. Burada K.Marksın belə bir kəlməsini işlətmək yerinə

düşərdi: «Vaxta qənaət etmək qanunu bütün sosial-iqtisadi formasiyalarda

qüvvədə olan birinci və əsas qanundur».

İctimai istehsalın vacib amili olan zaman və vaxt kateqoriyası həm də

hüquqi əhəmiyyətə malikdir. Mülki hüquqda və nəqliyyat münasibətlərində

müddətlərə həsr edilmiş bir-iki işi nəzərə almasaq, bu məsələnin tədqiq

olunmasına və araşdırılmasına indiyə kimi xüsusi diqqət yetirilməmişdir. Belə

ki, bu günə qədər həmin məsələni geniş təfsilatı ilə işıqlandıran xüsusi əsərlər

yazılmamışdır. Buna görə zaman amili özünün geniş və əhatəli doktrinal (elmi)

araşdırılmasını gözləyir.

Nəqliyyat münasibətlərində və fəaliyyətində müddətin, yəni vaxtın bir

hissəsinin xüsusi əhəmiyyət kəsb etməsi bir sıra səbəblərlə izah olunur. Birinci

səbəb ondan ibarətdir ki, uzun müddət yolda olan yük dövriyyədən təcrid

olunmuş vəsaitə çevrilir.

İkinci, müddət daşıma müqaviləsinin lazımınca icrası üçün əsas və vacib

şərtdir. Bununla ölkə iqtisadiyyatı və təsərrüfatı üçün lazım olan xammal, tikinti

materialları, avadanlıqlar, maşınlar və s. vaxtlı-vaxtında təyinat yerinə çatdırılır.

Başqa sözlə desək, nəqliyyatın vəzifəsi ümumi təsərrüfat vəzifələri ilə qarışır. Bu

baxımdan yükün bir yerdən digər yerə daşınması müddəti kompleks xarakterə

malik olur və buna görə də o, nəqliyyat münasibətləri çərçivəsindən kənara

çıxaraq digər təsərrüfat öhdəliklərinin (mal göndərmə, tikinti üzrə podrat

öhdəliyi və s.) yerinə yetirilməsi müddətini şərtləndirir. Yükün daşınması ilə

bağlı olan istənilən təsərrüfat vəzifəsinin həyata keçirilməsi nəqliyyatın yükü

təyinat yerinə çatdırma müddətindən asılıdır.

Üçüncü, yükün vaxtında, nəzərdə tutulan müddətdə təyinat yerinə

çatdırılması nəqliyyatın keyfiyyətlə işləməsini və fəaliyyət göstərməsini

şərtləndirən əsas və başlıca amillərdən biridir. Yükün istehlakçılara – sənaye,

kənd təsərrüfatı və digər sahələrin müəssisələrinə vaxtında çatdırılması xüsusi

əhəmiyyətə malik olan məsələdir.

Elə bir iqtisadiyyat sahəsi tapmaq olmaz ki, həmin sahədə vaxt amili

nəqliyyatdakı kimi mühüm rol oynasın. Yükün daşınmasına sərf edilən vaxt

nəinki nəqliyyatın yerinə yetirdiyi işin keyfiyyətinə, habelə bütövlükdə ictimai

istehsalın səmərəliliyinə bilavasitə təsir göstərir. İstehsal tsiklinin ahəngdarlığı

məhz bu amildən asılıdır.

Beləliklə, iqtisadi kateqoriya olan zaman amili həm də hüquqi

kateqoriyadır. Bu amil nəqliyyat (daşıma) münasibətlərində vacib rol oynayır.

Belə ki, maddi nemətlərin bir yerdən başqa yerə daşınması nəqliyyat

öhdəliklərinin icrası müddəti ilə bağlıdır. Buna daşıma müddəti və ya nəqliyyat

vaxtı deyilir.

Daşıma müddəti (nəqliyyat vaxtı) dedikdə elə bir zaman kəsiyi başa

düşülür ki, bu müddət ərzində nəqliyyat göndərmə stansiyasında, yolda və

təyinat stansiyasında bütün yük, texniki və kommersiya əməliyyatlarını yerinə

yetirir. Bundan öncə gətirdiyimiz tutarlı dəlillər belə bir fikir söyləməyə əsas

verir ki, daşıma müddəti (nəqliyyat vaxtı) daşıma müqaviləsi üçün zəruri və

məcburi elementdir. Ona görə də həmin elementin yük daşınması

müqaviləsinin anlayışına daxil edilməsi mütləq və labüd (məcburi) xarakter

daşıyır.

Azərbaycan Respublikasının yeni Mülki Məcəlləsi isə daşıma müddəti

kimi məcburi elementi yük daşınması müqaviləsinə verdiyi leqal anlayışa daxil

etməmişdir: yük daşınması müqaviləsinə görə daşıyıcı əşyaları haqq

müqabilində (yüklərin daşınması üçün olan haqq müqabilində) olduqları yerdən

təyinat yerinə daşımağı (yola salmağı), yola salan və ya yükü alan isə daşımanın

dəyərini ödəməyi öhdəsinə götürür (MM-in 850-ci maddəsinin 1-ci bəndi).

Göründüyü kimi, burada daşıma müddəti anlayışından istifadə olunmur. Bunu

nəzərə alaraq yük daşınması müqaviləsinə daha əhatəli doktrinal (elmi) tərif

verməyi zəruri hesab edirik.

Yük daşınması müqaviləsinə görə nəqliyyat müəssisəsi (daşıyıcı)

yükgöndərən (yükü yola salan) şəxs tərəfindən ona tapşırılan yükü nəzərdə

tutulan müddətdə təyinat yerinə çatdırmağı və yükü almağa ixtiyarı çatan

şəxsə (yükalana) verməyi, yükgöndərən isə bunun müqabilində

müəyyənləşdirilmiş daşıma haqqı ödəməyi öhdəsinə götürür. Ümidvarıq ki,

nəqliyyat qanunvericiliyi gələcəkdə təkmilləşdirilərkən qanunverici bu anlayışı

nəzərə alacaq, yəni müddəti məcburi element kimi həmin anlayışa daxil edəcək.