Mühazirə Fənn: Nəqliyyat hüququ Müəllim Sərvərov Bəxtiyar

Dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququnun mənbələri
Dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququnun əsas mənbə növü normativ

hüquqi aktlardır. Hər şeydən əvvəl, Azərbaycan Respublikasının qanunları

dəmir yolu nəqliyyatı müəssisələri ilə müştərilər arasında yaranan münasibətlərin

tənzimlənməsində böyük rol oynayır.

Sahəvi məcəllələşdirilmiş akt olan Azərbaycan Respublikası Mülki

Məcəlləsinin müəyyənləşdirdiyi ümumi qaydaların dəmir yolu nəqliyyatının

fəaliyyəti ilə bağlı münasibətləri nizama salmaqda əhəmiyyəti şəksizdir.

Bundan əlavə, dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququ baxımından, Mülki

Məcəllənin daşınmaya aid formulə etdiyi müddəaların rolu böyükdür.

«Nəqliyyat haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanununun nəqliyyatın

fəaliyyətinin hüquqi əsaslarını müəyyənləşdirən normaları dəmir yolu

nəqliyyatından istifadə olunması ilə bağlı yaranan münasibətlərin

tənzimlənməsində tətbiq edilə bilər. Bu Qanunda ifadə edilən belə bir hüquqi

göstərişin dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququ baxımından, xüsusi

əhəmiyyəti vardır ki, ümumi istifadədə olan və dövlət əhəmiyyəti kəsb edən

dəmir yolları dövlət mülkiyyətidir («Nəqliyyat haqqında» Azərbaycan

Respublikası Qanununun 3-cü maddəsi). Qanunda daşımanın şərtləri (daşımahaqqı, müddət, tərəflərin hüquq və vəzifələri və s.) barədə müəyyənləşdirilən normalardan dəmir yolu ilə həyata keçirilən daşıma prosesində istifadə oluna bilər.

«Sərnişinlərin icbari sığortası haqqında» Azərbaycan Respublikasının

Qanunu dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququ baxımından, mühüm əhəmiyyət

kəsb edir. Bu Qanun nəqliyyatın bütün növləri ilə, o cümlədən dəmir yolu ilə

daşınan sərnişinlərə sığorta təminatı verir. Belə ki, sərnişinlər dəmir yolu

nəqliyyatı vasitələrindən istifadə etdikləri və dəmir yolu vağzallarında olduqları

zaman, onlara sığorta hadisələri nəticəsində zərər vurula bilər. Zərər

sərnişinlərin ölümündə və ya onların sağlamlığına ziyan vurulmasında ifadə

oluna bilər. Buna görə də sərnişinlər həmin Qanuna əsasən, icbari surətdə

sığortalanırlar.

Dəmir yolu nəqliyyatı ilə fəaliyyətin hüquqi tənzimlənməsində Nazirlər

Kabinetinin normativ aktlarının rolu böyükdür. Nazirlər Kabinetinin diqqət

yetirdiyi əsas məsələlərdən biri Azərbaycan dəmir yolu nəqliyyatı ilə sərnişin

daşınması tariflərinin tənzimlənməsinə aiddir. Nazirlər Kabineti bu məsələ

barəsində vaxtaşırı olaraq qərarlar qəbul edir. Məsələn, «Azərbaycan dəmir

yolu nəqliyyatı ilə sərnişin daşınması tariflərinin artırılması haqqında»

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 4 iyul 1994-cü il tarixli 259

nömrəli qərarı ilə dövlətlərarası sərnişin daşınması tarifləri dəyişmədən,

respublika daxilində və şəhərətrafı elektrik qatarlarında 06 iyul 1994-cü ildən

etibarən orta hesabla 3 dəfə artırılmışdır. «Azərbaycan dəmir yolu nəqliyyatı ilə

sərnişin daşınması tariflərinin tənzimlənməsi haqqında» Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 14 noyabr 1994-cü il tarixli 388 nömrəli

qərarına görə isə respublika daxilində dəmir yolu nəqliyyatı ilə sərnişin daşıma

tarifləri 15 noyabr 1994-cü ildən etibarən Milli Bankın müəyyən

etdiyi manatın Rusiya rubluna olan məzənnəsi tətbiq edilməklə həyata

keçirilir.

Nazirlər Kabineti hər növ nəqliyyat, o cümlədən dəmir yolu nəqliyyatı

sərnişinlərinin icbari (mütləq) sığortalanması məsələsinə də xüsusi əhəmiyyət

verir. Belə ki, «Hava, dəmir yolu, dəniz və avtomobil nəqliyyatı sərnişinlərinin

dövlət tərəfindən mütləq sığortalanması haqqında» Azərbaycan Respublikası

Nazirlər Kabinetinin 4 avqust 1994-cü il 297 nömrəli qərarı yol-nəqliyyat

hadisələri nəticəsində sərnişinlərə dəyən zərəri ödəmək və onlara əlavə sosial

təminat yaratmaq baxımından, praktiki olaraq, əhəmiyyətlidir.

Nazirlər Kabinetinin diqqət yetirdiyi məsələlərdən biri də dəmir yolu

nəqliyyatı ilə təhlükəli yüklərin daşınmasıyla bağlıdır. O, bu məsələni

tənzimləmək üçün özünün 20 noyabr 2000-ci il tarixli 207 nömrəli qərarı ilə

«Təhlükəli yüklərin dəmir yolu nəqliyyatı ilə daşınması Qaydaları»nı təsdiq

etmişdir. Qaydalar Azərbaycan Respublikası ərazisində dəmir yolu nəqliyyatı

ilə təhlükəli yüklərin daşınmasında təhlükəsizliyin təmin edilməsi üzrə tələbləri

müəyyənləşdirir. Yükgöndərənlər (yükalanlar), hüquqi və fiziki şəxslər (təhlükəli

yükləri daşıyanlar, yükləyənlər, yükü boşaldanlar və saxlayanlar və s.), habelə

nəqliyyat-ekspeditor müəssisələri Qaydalarda nəzərdə tutulan şərtlərə və

tələblərə ciddi surətdə riayət etməlidirlər. Bu şərt və tələblər onlar tərəfindən

məcburi surətdə yerinə yetirilməlidir.

Qaydalarda təhlükəli yüklərə anlayış verilir, onların təsnifatı aparılır,

bölündüyü ayrı-ayrı siniflər göstərilir.

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 8 avqust 1995-ci il tarixli

171 nömrəli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu haqqında

Əsasnamə» dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququ baxımından, əhəmiyyətli

olmuşdur. Əsasnamə Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolunun hüququ statusunu

müəyyənləşdirirdi. Bu normativ hüquqi sənəddə prinsipial əhəmiyyətə malik

olan bir sıra hüquqi göstərişlər ifadə edilirdi. Əsasnaməyə görə, Azərbaycan

Dövlət Dəmir Yolunun əmlakı onun tam təsərrüfat səlahiyyətində olmaqla

dövlət əmlakı idi. Bu isə o deməkdir ki, Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolu

(ADDY) dövlət unitar müəssisə formasında yaradılan və fəaliyyət göstərən

kommersiya təşkilatı olmuşdur. Belə ki, dövlət əmlakı təsərrüfat məqsədləri

üçün Azərbaycan Dövlət Dəmir Yoluna təhkim edilmişdi. Azərbaycan Dövlət

Dəmir Yolu bu əmlak üzərində məhdud əşya hüququna malik idi. Onun yalnız

mülkiyyətçinin (dövlətin) müəyyən etdiyi qaydada və hüdudlarda əşyaya

sahiblik, əşyadan istifadə etmək və ona sərəncam vermək səlahiyyətləri

müəyyənləşdirilmişdi.
Sonradan «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin

yaradılması haqqında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 20.07.2009-cu il

tarixli 383 nömrəli Sərəncamına əsasən Azərbaycan Dövlət Dəmir Yolunun

yenidən təşkili üsulu ilə «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyəti

(«ADY» QSC) təsis edilmişdir. Bununla əlaqədar olaraq, Azərbaycan

Hökumətinin 04.09.2009-cu il tarixli 132 nömrəli qərarı ilə Nazirlər Kabinetinin

sözü gedən 08.08.1995-ci il tarixli 171 nömrəli qərarı qüvvədən düşmüş və

15.02.2010-cu il tarixli 36 nömrəli qərarla «ADY» QSC-nin Nizamnaməsi təsdiq

edilmişdir. Nizamnaməyə görə, Cəmiyyətin bütün səhmləri dövlətə məxsusdur.

Cəmiyyət hüququ şəxsdir, müstəqil balansa, banklarda hesablaşma hesabına və

ayrıca əmlaka malikdir; bu əmlakla o, öz öhdəlikləri üçün cavabdehdir.

Cəmiyyəti ali idarəetmə orqanı onun səhmdarlarının ümumi yığıncağıdır,

kollegial orqanı isə İdarə Heyətidir.
` «ADY» QSC-nin strukturu aşağıdakılardan ibarətdir:

I. «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin aparatı;

II. «Azərbaycan Dəmir Yolları» Qapalı Səhmdar Cəmiyyətinin tabeliyində

olan qurumlar:

1.«Naxçıvan Dəmir Yolları» Məhdud Məsuliyyətli Cəmiyyəti;

2.Yük daşımaları Departamenti;

3.Sərnişin daşımaları Departamenti;

4.İnfrastruktur Departamenti;

5.Dəmir yollarının və texniki qurğuların təmir-tikinti Departamenti.

SSRİ-nin bir sıra normativ aktları hal-hazırda öz əhəmiyyətini saxlayır.

Söhbət, hər şeydən əvvəl, SSRİ Dəmir Yolu Nizamnaməsindən gedir.1 Bu

hüquqi sənəd SSRİ Nazirlər Sovetinin 6 aprel 1964-cü il tarixli 270 nömrəli

qərarı ilə təsdiq edilmişdir. Azərbaycan Respublikasında dəmir yol nəqliyyat

daşımaları qaydalarını tənzimləyən müvafiq normativ hüquqi aktın qəbul

edilmədiyi bir şəraitdə SSRİ Dəmir Yolu Nizamnaməsi öz hüquqi qüvvəsini

itirməmişdir. Onun bəzi normalarının köhnəlməsinə baxmayaraq, həmin

hüquqi sənəd dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyəti ilə bağlı yaranan münasibətləri

tənzimləmək baxımından, öz aktuallığını saxlayır. Nizamnamənin

normalarından həmin münasibətləri tənzimləmək üçün istifadə oluna bilər.

Nizamnamə dəmir yolunun, habelə dəmir yolu nəqliyyatından istifadə

edən müəssisə, idarə, təşkilat və vətəndaşların hüquq və vəzifələrini, onların

üzərinə düşən məsuliyyəti müəyyənləşdirir. Burada yüklərin, sərnişinlərin və

baqajın daşınma şərtləri barədə, habelə dəmir yolunun başqa nəqliyyat növləri

ilə qarşılıqlı münasibətləri barədə vacib əhəmiyyətə malik olan göstərişlər ifadə

olunmuşdur.

Nizamnamədə dəmir yolu ilə yük daşınması, sərnişin daşınması və baqaj

daşınması kimi müqavilələrə anlayış verilir, onların əsas elementləri və şərtləri

müəyyənləşdirilir.

Nizamnamə 7 bölmədən və 179 maddədən ibarətdir. Bölmələrin adı və

onlara daxil olan maddələr aşağıdakı kimidir:

-I bölmə – «Ümumi müddəalar» (1–6-cı maddələr);

-II bölmə – «Yük təsərrüfatı. Sərnişinlərə xidmət göstərmək üçün vasitələr»

(7–17-ci maddələr);

-III bölmə – «Yük daşınmalarının planlaşdırılması və təşkili» (18–78-ci

maddələr);

-IV bölmə – «Magistrala çıxan dəmir yolları» (79–95-ci maddələr);

-V bölmə – «Nəqliyyatın başqa növlərinin iştirakı ilə birbaşa qarışıq

daşımalar» (96–119-cu maddələr);

-VI bölmə – «Sərnişin, baqaj və poçt daşımaları» (120–142-ci maddələr);

-VII bölmə – «Dəmir yolunun, yükgöndərənin, yükalanın və sərnişinlərin

məsuliyyəti. Pretenziya və iddialar» (143–179-cu maddələr).

Nizamnamədə dəmir yolu nəqliyyatının fəaliyyəti ilə bağlı olan bütün

məsələlər geniş surətdə qaydaya salınır. Lakin onun bir sıra normaları

köhnəlmişdir. Həmin normalar bazar iqtisadiyyatı şəraitində tətbiq edilə bilməz.

Nizamnamənin, xüsusən, yük daşımalarının planlaşdırılmasına aid olan

normaları, bazar iqtisadiyyatı baxımından, hal-hazırda öz əhəmiyyətini

itirmişdir. Ona görə ki, həmin normalar mərkəzləşdirilmiş qaydada inzibati-

amirlik metodları ilə idarə olunan sovet iqtisadiyyatı üçün nəzərdə tutulmuşdu.

Aydın məsələdir ki, onlar müasir dövrdə bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab

verə bilməz.

Hesab edirik ki, SSRİ Dəmir Yolu Nizamnaməsi əsasında yeni sənəd

(daşıma qaydalarını reqlamentləşdirən akt) qəbul olunmalıdır. Həmin sənəddə

yük və sərnişinlərin daşınması ilə bağlı olan bütün münasibətlər, nəqliyyat

qanunvericiliyinin pozulmasına görə daşıyıcı və müştərilərin məsuliyyəti və digər

məsələlər geniş və ətraflı surətdə tənzimlənməlidir. Yeni qəbul ediləcək normativ

akt bazar iqtisadiyyatının tələblərinə cavab verməlidir.

«SSRİ dəmir yolları ilə sərnişinlərin və baqajın daşınması Qaydaları»

dəmir yolu nəqliyyatı ilə sərnişinlərin və baqajın daşınması üzrə münasibətləri

tənzimləyir. Bu hüquqi sənədə «5 nömrəli tarif rəhbərliyi» də deyilir. Qaydalar

1 oktyabr 1964-cü il tarixdən qüvvəyə minmişdir. Onun, demək olar ki, bir çox

normalarından sərnişin və baqaj daşımalarının tənzimlənməsində istifadə

etmək olar. Qaydaların əsas və başlıca normaları indi də öz əhəmiyyətini

saxlamışdır. Burada dəmir yolu ilə sərnişin və baqaj daşınmalarının bütün

məsələlərinə toxunan normalara rast gəlinir.

«Dəmir yolu nəqliyyatı haqqında» 1991-ci il 15 aprel tarixli SSRİ

Qanununun müasir dövrdə tətbiqi istisna olunmur. Bu Qanun Azərbaycan

Respublikasının müvafiq qanunları qəbul edilənədək öz hüquqi qüvvəsini

saxlayır.

Dəmir yolu nəqliyyatı ilə həyata keçirilən sərnişinin və yük daşınmaları ilə

bağlı olaraq yaranan münasibətlərin tənzimlənməsində beynəlxalq hüquqi

aktlar mühüm rol oynayır. Söhbət, hər şeydən əvvəl, dəmir yolu nəqliyyatının

fəaliyyətinə aid olan beynəlxalq nəqliyyat konvensiya və sazişlərindən gedir.

Dəmir yolu ilə beynəlxalq daşımaları tənzimləyən əsas beynəlxalq

hüquqi akt dəmir yolu ilə beynəlxalq daşınma barədə Bern Konvensiyaları

hesab edilir (1890-cı il – yüklərin daşınmasına həsr edilmiş Konvensiya, 1923-cü

il – sərnişinlərin daşınmasına həsr edilmiş Konvensiya). 1980-ci ilin mayında

keçirilən konfransda Bern Konvensiyalarının yeni redaksiyada vahid sənəd

kimi birləşdirilməsi barədə qərar qəbul edilmişdir – «Beynəlxalq dəmir yolu

daşımaları haqqında» Saziş (KOTİF) və bu sənəd 1985-ci ildən qüvvəyə

minmişdir.2 Əvvəlki Bern Konvensiyalarındakı beynəlxalq-hüquqi normaları

birləşdirən bu sənəd (KOTİF) indi iki əlavədən ibarətdir:

-əlavə A;

-əlavə B.

Əlavə A sərnişinlərin, əlavə B isə yüklərin daşınma şərtlərini

müəyyənləşdirir. Əlavələrdə ifadə olunan normalar iki ayrı-ayrı sənədi əmələ

gətirir: beynəlxalq sərnişin daşınması barədə vahid qaydalar; beynəlxalq yük

daşınması barədə vahid qaydalar.

Avropa ölkələrinin çoxu, habelə bir sıra Asiya və Şimali Afrika ölkələri bu

Sazişin (KOTİF) iştirakçısıdır. Azərbaycan Respublikası hələlik bu Sazişə

qoşulmamamışdır. Lakin buna baxmayaraq, KOTİF-in bir sıra

normaları tətbiq edilir.

Belə ki, MDB dövlətlərinin, habelə Baltikyanı ölkələrin dəmir yolu nəqliyyatı üzrə Şuranın iclasında (dekabr 1994-cü il) bəzi normaların beynəlxalq dəmir yolu daşınmaları barədə müvafiq sazişə uyğunlaşdırılması məsələsinə

baxılmışdır. Onlara aşağıdakılar aiddir:

-yüklərin çatdırılma müddətinin hesablanma qaydası;

-gecikdirmə hallarına görə əvəz ödəmənin həcminin müəyyənləşdirilməsi

qaydası;

-beynəlxalq (dövlətlərarası) yük daşımaları zamanı yükün

çatdırılmasının gecikdirilməsi barədə pretenziyalara baxılması qaydası.

Bundan əlavə, beynəlxalq dəmir yolu daşımaları barədə müvafiq sazişin

əsas müddəalarının tətbiq edilməsində Bakı Sazişinin (1 oktyabr 1997-ci il)

mühüm əhəmiyyəti vardır. Belə ki, Bakıda MDB dövlətlərinin və Baltikyanı

ölkələrin dəmir yolu idarələri arasında beynəlxalq yük daşınması barədə

Sazişin bəzi normalarının tətbiqinin xüsusiyyətləri haqqında müvafiq Saziş

qəbul edilmişdir.

Dəmir yolu ilə beynəlxalq daşımaların tənzimlənməsində ikitərəfli

dövlətlərarası beynəlxalq sazişlər də böyük rol oynayır. Məsələn, dəmir yolu

nəqliyyatı sahəsində əməkdaşlıq barədə Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə

Ukrayna Hökuməti arasında müvafiq Saziş imzalanmışdır.2 Bu Sazişə görə,

hər iki dövlət dəmir yolu ilə həm yük daşımalarına, həm də sərnişin

daşımalarına müstəsna əhəmiyyət verir. Sazişdə göstərilir ki, hər iki tərəf dəmir

yolu daşımalarını inkişaf etdirmək məqsədilə bir-birinə zəruri kömək

göstərməli, əməkdaşlığı həyata keçirməli, beynəlxalq yük və sərnişin

daşımalarını təkmilləşdirmək üçün lazımi tədbirlər görməlidir.

Tərəflər öz üzərlərinə belə bir öhdəlik götürürlər ki, yük və sərnişin

daşımalarını onlar dəmir yolu nəqliyyatı sahəsində iştirakçısı olduqları

beynəlxalq saziş və konvensiyalara, beynəlxalq müqavilələrə uyğun olaraq

həyata keçirsinlər. Belə saziş – müqavilə qismində aşağıdakıları da göstərmək

olar: Azərbaycan-Tacikistan (2007-ci il), Azərbaycan-Litva (2008-ci il),

Azərbaycan-Özbəkistan (2008-ci il) və s.

Beynəlxalq hüquqi aktlar içərisində «Avropa-Qafqaz-Asiya dəhlizinin

inkişafı üzrə beynəlxalq nəqliyyat haqqında Əsas Çoxtərəfli Saziş» xüsusi

əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan Respublikası bu Sazişin iştirakçısıdır. Saziş

onu imzalayan ölkələr arasında (Bolqarıstan, Gürcüstan, Ermənistan,

Qazaxıstan, Qırğızıstan, Moldova, Rumıniya, Tacikistan, Türkiyə, Özbəkistan,

Ukrayna və Azərbaycan arasında) beynəlxalq yük və sərnişin daşımalarını,

habelə tranzit daşımalarını (yəni həmin ölkələrin ərazisi vasitəsilə həyata

keçirilən daşımaları) tənzimləyir. Sazişə görə, beynəlxalq daşımalar dedikdə,

həm də dəmir yolu nəqliyyatı ilə həyata keçirilən beynəlxalq daşımalar başa

düşülür.

Sazişin əsas məqsədi Asiya, Xəzər dənizi, Qafqaz, Qara dəniz və Avropa

regionlarında iqtisadi münasibətləri, ticarəti və nəqliyyat daşımalarını inkişaf

etdirməkdən ibarətdir. Tarixi «İpək yolu»nun bərpa edilməsində yuxarıda adı

çəkilən Sazişin rolu böyükdür.

Hüquqi adətlər dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququnun mənbəyi ola

bilər. Bunun üçün müvafiq davranış qaydasının dövlət tərəfindən

sanksiyalaşdırılması tələb edilir. Söhbət müəyyən davranış qaydasının qanunda

hüquq norması kimi nəzərdə tutulmasından gedir. Yalnız bundan sonra adət –

davranış qaydası hüquqi qüvvəyə malik olur və dəmir yol nəqliyyat daşımaları

daşımalarının tənzimlənməsində tətbiq edilir.

Ali Məhkəmənin Plenum qərarları, Beynəlxalq Arbitraj Məhkəməsinin

qətnamələri, məhkəmə praktikası, məhkəmə presedenti və hüquq elmi

(doktrinası) dəmir yol nəqliyyat daşımaları hüququnun mənbəyi kimi tanınmır.