Mühazirə materiallarının konspekti. GİRİŞ rabiTƏ qurğulari haqqinda ümumi anlayişlar və TƏYİnatlar
Sahə tranzistorlu avtogeneratorda
Yüklə 1,02 Mb.
|
2. Sahə tranzistorlu avtogeneratorda rəqslərin yaranması. Sahə tranzistoru üzərində yığılmış transformator əks ra bi təli avtogene ra to run sxemi şək.2.1a-da təsvir olunmuşdur (qida və sürüşmə gərginlikləri mən bəələri sxemdə göstərilməmişdir). Bu generatorun öz-özünə oyanma şərtlərini öyrənək. Məsələnin həllini sadələşdirmək üçün rəqs kon tu ru nun pa ra lel əvəzləmə sxeminə (şək.2.1b) keçək. Burada  . (2.1)
İndi stok jərəyanını  tranzistorun elektrodlarındakı gər gin lik lərlə ifadə edək:
 , (2.2)
burada  . (2.3)
 
Şək.2.1.
Yuxarıdakı (2.1) tənliklər sistemindən kontur cərəyanını hesablayaq:  . (2.4)
Əgər (2.3) və (2.4) ifadələrinin sağ tərəflərini bəra bər ləşdirsək xətti recimdə aşağıdakı differensial tənliyi ala rıq  . (2.5)
Qəbul edək ki,  . (2.6)
Bu halda (2.5) tənliyini aşağıdakı kimi yazmaq olar:  , (2.7)
burada  -azad rəqslərin tezliyidir. Rəqslərin oya dıl ma sı üçün birinji tərtibli törəmənin əmsalı mənfi ol ma lı dır, yəni  . Beləliklə öz-özünə oyanma şərtini aşağıdakı ki mi yazmaq olar:
 , (2.8)
və ya
 . (2.9)
Sonuncu ifadə rəqslərin yaranmasına gücləndirici cihazın və sxe min əsas parametrləri nin tə’sirinin izahını asanlaşdırır. Volt-amper xarakteristikasının dikliyi Eyni zamanda, (2.9) bərabərsizliyinin sağ tərəfi
xətti rejimdə güclənmə əmsalının əksi olan kəmiyyətdir. Belə lik lə, (2.9) bərabərsizliyini aşağıdakı kimi yazmaq olar:  . (2.11)
Bu nəticəyə avtogeneratora, başlanğıc mərhələdə, müsbət əks ra bi təli xətti gücləndirici kimi baxmaqlada gəlmək olar. Əgər  olarsa gücləndirici dayanıqsız dövrəyə çevrilər.
İstənilən avtogeneratorun öz-özünə oyanma şərtini (2.11) bəra bərsizliyi kimi yazmaq olar. Lakin rəqslərin amplitudasının məh dudlanma mexanizmi gücləndirici cihazın xüsusiyyətlərindən ası lı olur. Məsələn, ümumi emitterli tranzistor avtogeneratorunda (şək.2.2a) volt-amper xarakteristikası üzərindəki işçi nöqtə bu ra xı lış anında, koordinat başlanğıcında deyil, Məsələ 1. Avtogeneratorun (şək.2.1a) öz-özünə oyanmasını tə’min edən ən kiçik qarışılıqlı induktivliyi  hesablayın. Kon turun para metrləri:  ,  ,  Tran zis to run parametrləri:  ,  .
Qarışılıqlı induktivliyin sistemin dayanıqlıq həddi nə (yəni, rəqslərin yaranmasına) uyğun gələn böhran qiyməti  (2.8) ifa dəsinə əsasən tapılır:
 .
Verilən parametrlərə əsasən:  .
Şək.2.2. Bir konturlu tranzistor avtogeneratoru (a) və buraxılış zamanı iş rejimi (b).
Orta diklik Gücləndiricinin girişində Əks rabitə qoşulduqdan sonra avtogeneratorda qərarlaşacaq cə rə yanın amplitudasını tapmaq üçün 
Şək.3.1. Avtomatik sürüşməli qeyri xət ti gücləndiricinin rəqsi xarakteristikası.
Avtorəqslərin tezliyini tə’yin edək. İlkin yaxınlaşmada bu te z lik, elektron cihazının daxili müqaviməti ilə şuntlanmış kon turun ( Stasionar rejimdə (elektron cihazının daxili müqavi mə ti nin cərəyanın birinci harmonikasına gətirilmiş qiyməti Generatorun tezliyinə daha güclü ( Sadə bir konturlu avtogenerator üçün bu şərti aşağıdakı for mada yazmaq olar:
harada  (3.4)
 üçün aşağıdakı ifa dəni alarıq:
 . (3.5)
Bu rada Beləliklə fazalar balansı tənliyi (3.3) bir konturlu gene ra tor üçün aşağıdakı şəkil alır:
və ya
 . (3.7)
Sonuncu tənlikdən görünür ki, avtogeneratorun ayrı ayrı man qalarında faza sürüşmələrinə tə’sir göstərən bütün faktorlar ge ne rasiya olunan rəqslərin tezliyinə də tə’sir göstərir. Belə ki, mi sal üçün, faza sürüşdürücü dövrənin əks rabitə dövrəsinə qoşul ma sı generasiya tezliyini, avtogeneratorun rəqs dövrəsinin rezo nans tezliyinə nəzərən, sürüşdürür. Təcrübədə Yüksək hərmonika cərəyanlarının generasiya tezliyinə tə’si ri mexanizmi belədir. Bu cərəyanlar rəqs dövrəsindən keçərkən onun üzə rində, kiçik olsada, gərginlik düşküsü yaradır. Həmin səbəbdən kon tur üzərindəki ümumi gərginlik və əks rabitə dövrəsinin çıxı şın dakı gərginlik qeyri sinusoidal olurlar. Bunun nəticəsində oya dıcı gərginliyin impuls cərəyanının formasını müəyyən edən, müs bət yarımdalğası deformasiya olunaraq, öz maksimal qiymətinə nə zə rən qeyri simmetrik olur. Asimmetriya onunla izah edilir ki, cə rə yanın birinci harmonikası üçün tam aktiv müqavimət olan rəqs kon turu yüksək harmonikalar üçün tam reaktivdir. Yüksək harmo ni ka lar ın tə’sirindən yaranan əlavə gərginlik Öz növbəsində elektron cərəyanı impulsunun asimmetriyası cərəyanın birinci harmonikasının fazasının, oyadıcı gərginli yin birinci harmonikasına nəzərən, bir qədər sürüşməsinə gətirir. Nəticədə Adi rəqs konturlu avtogeneratorlarda tezliyə, yüksək harmo ni kaların tə’sirini nəzərə alan, əlavə Göstərilən faktorlardan ikincisi- elektronların ətalət li yi nin tə’siri - çox yüksək tezlikli avtogeneratorlr üçün böyük əhə miy yət kəsb edir. Bu halda elektronların elektrodlar arasında uçuş müd dəti rəqsin dövrü ilə eyni ölçüdə olur. Cərəyanın birinci har mo ni kası ilə elektron cihazının girişindəki gərginlik arasında əhə miyyətli faza sürüşməsi alınır. Bu sürüşməni əks rabitə döv rə si qurularkən nəzərə almaq lazımdır.
Əgər, rəqsi xarakteristikası şək.3.1-də göstərilən, induk tiv əks rabitəli avtogeneratorda  
Məcburi (xarici) sürüşmədən istifadə olunduqda rəqsi xa rak teristika şək.4.2-də olan görünüşü alır. Bu halda rəqsin oyan ması üçün güclü əks rabitə tələb olunur (OA xətti, qarışılıqlı in duksiya  ). Rəqslər qərarlaşdıqdan sonra rabitə  qiymətinə qə dər zəiflədilə bilər (rabitə xətti OV vəziyyətini alır). Ra bi tə nin sonrakı zəifləməsi rəqslərin kəsilməsinə səbəb olur. Rəqs lə rin bərpası üçün  (OA rabitə xəttinə uyğun gələn) qiymətinə qədər artırıl malı dır. Belə öz özünə oyanma rejimi sərt rejim adlanır.
 
Sərt rejimdə stasionar amplitudanın Əgər məcburi sürüşmə gərginliyi çox böyükdürsə rəqsi xarak te ris tika sıfırdan başlanmır (şək.4.4) və heç bir əks rabitə av to rəqs ya ra da bil mir. Əgər xarici tə’sir vasitəsi ilə rəqs yaradılarsa, güclü əks rabitə halında, tə’sir kəsildikdən sonra belə rəqslər mövcud olur. 1 və 2 xətlərinin kəsişmə nöqtələrindən S da ya nıqlı, D isə dayanıqsızdır (dinamiki dayanıqlıq, yəni generasiyanın dayanıqlığı nəzərdə tutulur). Bu göstərir ki, konturda cərəyanın amplitudasının, S nöqtəsinin ətrafında, kiçik də yişmələri zamanı sistem ilkin vəziyyətə qayıdır. Lakin D nöq tə si nin ətrafında amplitudaların çox kiçik dəyişmələri belə sür’ət lə artaraq cərəyanının amplitudasını ya S, yadaki «statiki da ya nıqlığa» uyğun gələn, O nöqtəsinə keçirir.
Popov və Markoni tərəfindən yaradılmış ilk qəbuledici teleqraf siqnallarını (Morze kodu olan nöqtə və tireləri) qəbul edirdi. O zamanlar efir boş olduğuna görə qurğunun seçiçiliyinə tələbat yox idi. Əsas məsələ nöqtəni tiredən ayırd etmək idi. Rabitənin uzaqlığı isə əsasən vericinin gücündən və antenanın effektivliyindən (qabaritindən) asılı idi. Müasir dövrdə çoxlu sayda radiostansiyaların efirdə biri-birinə maneəsiz işləməsi üçün onların hər birinə ayrıca (məxsusi) tezlik ayrılır. Öz növbəsində radioqəbuledici də bu tezliklərə köklənə bilməlidir. Bu məqsədlə bütün qəbuledici qurğularda induktiv və tutumdan ibarət, qapalı dövrə olan, xüsusi qurğudan – rəqs konturundan (şəkil 1.4) istifadə olunur. Əgər kontura təsir edən siqnalın tezliyi rəqs konturunun tezliyi ilə üst-üstə düşərsə, bu halda, rezonans hadisəsi baş verir, yəni rəqsin amplitudu maksimal qiymət alır. 
Şəkil 1.4. Rəqs konturunun iş prinsipi Məhz bu xüsusiyyət qəbuledicini müxtəlif tezliyə kökləməyə və lazım olan radiostansiyanı çoxlu sayda digər radiostansiyalardan ayırmağa (seçməyə) imkan verir. Rəqs konturunu rezonansa kökləmək üçün onun tezliyini dəyişdirmək lazımdır. Beləliklə efirdə mövcud olan tezliklər xaosundan lazım olan tezliyi ayırmaq mümkündür. Bəs sonra? Axı bu üsulla tutulmuş siqnal yüksək tezliklidir. Faydalı məlumat isə alçaqtezlikli səs siqnallarıdır. Adətən antennaya da açılmış rəqs konturu kimi baxırlar. Burada antenanın gövdəsi induktivlik, kondensatorun lövhələrindən biri fəzada asılı qalır, digəri isə yerə birləşmiş olur. Antenanın induktivliyi və tutumu onun həndəsi ölçüləri, konstruksiyası, antenanın materialı və s. ilə təyin edilir. Adi rəqs konturuna nisbətən antenanın hesablanması çox mürəkkəbdir. Radionun kəşfindən sonra alimlər ideal maksimal effektivli və minimal ölçülü antenna yaratmaq problemi üzərində çalışırlar. Bu məsələ indi də aktual olaraq qalmaqdadır. Ümumi halda siqnalların qəbulu prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1.Elektromaqnit dalğaları antennada yüksək tezlikli cərəyan yaradır. 2.Bu cərəyanlar giriş dövrəsinə daxil olur. 3.Kontur tezliklər çoxluğundan kökləndiyi dar tezlik zolağını ayırır. 4.Ayrılmış yüksək tezlikli siqnaldan faydalı məlumat olan səs tezliyi ayrılır. 5.Ayrılmış səs tezliyi eşidilə bilən akustik dalğaya çevrilir. Detektor qəbuledicisi. Yüksək tezlikli siqnaldan səsin ayrılması prosesinə demodulyasiya və ya detektorlama deyilir. Demodulyasiya detektorun köməyi ilə əldə edilir. Radionun inkişafı tarixində detektor olaraq müxtəlif qurğulardan istifadə edilmişdir. İlk olaraq kristallik, maye və ya maqnit detektorlarından, sonralar vakuum diodları və nəhayət yarımkeçirici elementlərdən istifadə olunur. Amplitud detektorunun məqsədi dəyişən cərəyanı sabit cərəyana çevirməkdir. Yüksəktezlikli siqnalların emalı prosesini müasir qəbuledicilərin ilkin nümuməsi olan detektor qəbuledicilərində öyrənək (şəkil 1.5). 
Şəkil 1.5. Detektor qəbuledicisi və onun müxtəlif nöqtələrdə siqnalın forması Antenna tərəfindən tutulmuş yüksəktezlikli siqnallardan yalnız rəqs konturunun rezonans tezliyinə uyğun olan rəqslər qəbul olunur. (1) nöqtəsində amplitud modulyasiyalı ayrılmış yüksək tezlikli siqnalın forması göstərilmişdir. Detektorun vəzifəsi bu siqnalın müsbət yarımdalğasını (2) ayırmaqdır. Göründüyü kimi həmin hissədə də faydalı məlumat mövcuddur. Burada faydalı məlumat qırıq-qırıq xətlərlə göstərilmişdir və o yüksək tezlikli siqnalın bürüyənini (qurşağını) təşkil edir. Lakin yüksək tezlikli siqnalı ucadan danışanda eşitmək mümkün olmadığından ayrılmış siqnaldan onu ayırmaq (təmizləmək) lazımdır. Yüksək tezlikli siqnalı ayırmaq üçün dioddan sonra yükə paralel olaraq kondensator qoşulmuşdur. Kondensatorun qiyməti elə seçilir ki, o yalnız yüksək tezlikli siqnalı buraxır – necə deyərlər onu yerə verir. Beləliklə ayrılmış faydalı siqnal ucadanışanın girişində (3) yaranır. Detektor qəbuledicilərinin mənfi cəhəti – həssaslığının və seçiciliyin aşağı olması, siqnalın gücünün azlığıdır. Sxemdən göründüyü kimi qəbuledicidə qida mənbəyi yoxdur və o elektromaqnit dalğasının enerjisi hesabına işləyir. Buna görə də siqnal çox zəif canlandırılır. Detektorlu qəbuledicinin köməyi ilə yalnız güclü radiostansiyaları dinləmək mümkündür. Siqnalı gücləndirmək üçün xüsusi gücləndiricilərdən istifadə edilir ki, bu da sxemi mürəkəbləşdirir. Detektor qəbuledicilərin köməyi ilə yalnız amplitud modullanmış (AM) siqnalları qəbul etmək mümkündür ki, bu da, müasir dövrdə yalnız radioyayımda istifadə olunur. Hərəkət edən obyektlərlə rabitədə adətən tezlik modullanmış siqnallar və ya bir yanzolaqlı modullanmış siqnallar qəbul edilir. Bütün bu çatışmamazlıqlara baxmayaraq detektorlu qəbuledicilərdən XX əsrin əvvələrinə qədər istifadə edilmişdir.
Qəbul məntəqəsində faydalı siqnalı təhrif edən və məlumatın dəqiqliyini pozan kənar elektromaqnit sahələri mövcuddur. Bu elektromaqnit rəqsləri təbii və süni radiomaneələr tərəfindən yaradılırlar. Xalq təsərrüfatında istifadə edilən radiotexniki vasitələrin miqdarının artması ilə süni radiomaneələrin səviyyəsi də artır. Məlumatın qəbulunun lazım olan dəqiqliyini təmin etmək üçün RQQ-də xüsusi tədbirlər görülür. İstifadə məqsədindən asılı olaraq RQQ aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: 1. Elektromaqnit dalğaları enerjisinin yüksək tezlikli cərəyan enerjisinə çevrilməsi; 2. Qəbul edilən siqnal tezlikli rəqslərin ayrılması və başqa daşıyıcı tezliyə malik siqnalların tam zəiflədilməsi; 3. Spektri faydalı siqnalın spektrini tamamilə və ya müəyyən qədər örtən maneənin təsirinin zəiflədilməsi, yəni maneəyədavamlı qəbulun təmini; 4. Qəbul edilmiş siqnalın detektorlanması; 5. İcraedici qurğunun qaneedici işini təmin etmək üçün qəbul edilmiş siqnalın gücləndirilməsi. Deyilənlərə əsasən RQQ-n struktur sxemini aşağıdakı kimi təsvir etmək olar (şək. 1.1). 
Şək. 1.1. RQQ-n ümumiləşdirilmiş struktur sxemi Göstərilən əməliyyatlardan birincisi antena ilə, ikinci və üçüncü yüksək tezlikli trakt (YTT) ilə, dördüncü detektorla (D), beşinci aşağı tezlikli trakt (ATT) ilə yerinə yetirilir. RQQ aşağıdakı əsas əlamətlərinə nəzərən siniflərə bölünürlər. 1. Əsas istifadə məqsədinə nəzərən: radioyayım qəbulediciləri və peşəkar qəbuledicilər. Radioyayım qəbulediciləri səs və televiziya proqramlarının qəbulu üçün istifadə edilirlər. Peşəkar qəbuledicilərin növləri: televiziya; radiolokasiya; radionaviqasiya; ölçücü; teleidarə; teleölçmə; 2. İş növünə nəzərən: radiotelefon; radioteleqraf; fototeleqraf və s. 3. Rabitə xəttində istifadə edilən modulyasiya növünə nəzərən: amplitud modul ya siyalı siqnal radioqəbulediciləri; tezlik modulyasiyalı siqnal radioqəbul edici ləri; fa za modulyasiyalı siqnal radioqəbulediciləri; impuls radioqəbulediciləri; birzolaqlı siq nal radioqəbulediciləri. 4. Qəbul edilən dalğa diapozonuna nəzərən (MKKR-ə uyğun olaraq): miria met rlik dalğalar ( 5. Detektora qədər olan traktın qurulma sxeminə nəzərən: bir başa güclənmə, regenerativ, superregenerativ və superheterodin sxemli radioqəbuledicilər. 6. Qidalanma üsuluna nəzərən: avtonom qidalı, şəbəkədən qidalanan və uni versal qidalı radioqəbuledicilər. 7. Qurulma yerinə nəzərən: stasionar, təyyarə, avtomobil, gəmi və s. radioqəbul edi cilər. Radioqəbulun tarixini üç dövrə - lampaya qədər, lampa - yarımkeçirici və yarım ke çirici dövrlərinə bölmək olar. Lampaya qədər olan dövr H. Hersin təklif etdiyi qəbuledicinin elementlərinin təkmilləşməsi ilə xarakterizə edilir. Baxmayaraq ki, iki elektrodlu lampa - diod 1904- cü ildə, triod isə 1906- cı ildə ixtira edilmişdir, lampa dövrü 1915- ci ildən başlanır. Belə ki, bu vaxta qədər yüksək vakuumlu lampa hazırlamaq mümkün olmamışdır. İlk qəbuledicilər adətən bir başa güclənmə sxemi üzrə qurulurdular (şək. 1.2). Bu qəbuledicilərdə radiosiqnal detektora qədər qəbul edilən rəqslərin tezliyində güclənirlər.
Şək. 1.2. Bir başa güclənmə sxemli RQQ-n struktur sxemi Bir başa güclənmə sxemli qəbuledicilər diapazon daxilində radiosiqnalların yüksək keyfiyyətli qəbulunu təmin edə bilməz. Belə ki, RQQ bir tezlikdən başqasına köklənərkən onun texniki göstəricilərinin qiyməti dəyişir. 1918-ci ildə ABŞ - da və Fransada, eyni vaxtda, superheterodin sxemli qəbuledici təklif edilmişdir ( şək. 1.3). Daşıyıcı tezliyi Şək.1.3. Superheterodin sxemli RQQ-n struktur sxemi Göründüyü kimi  yalnız  tezlikli siqnalla deyil, həm də  tezlikli siqnalla alına bilər.  tezlikli siqnal əsas siqnaldan tezlikcə  qədər fərqlənir. Tezlik oxunda bu siqnallar  -ə nəzərən simmetrik yerləşirlər (şək. 1.4). Ona görə də  tezlikli kanala simmetrik və ya güzgü kanalı deyilir.
Şək. 1.4. Simmetrik kanalın yaranması Superheterodin qəbuledicisində bir başqa keçmə kanalı və ya aralıq tezlikli kanal adlanan ikinci bir parazit kanal da mövcuddur. Hesablama texnikasının tətbiqi maneə fonunda kiçik siqnalların qəbulunu təmin etməyə imkan verir. SUPERHETERODİNLİ QƏBULEDİCİLƏRİN STRUKTUR SXEMİ Radioqəbul texnikasında inqilab 1913-cü ildə dahi Amerika ixtiraçısı Edvin Armstronq supergeterodin (şəkil 1.6) qəbuledicisinin sxemini təklif etməklə başladı. Sxem o qədər müvəffəqiyyətli olmuşdur ki, bu günə qədər hər on qəbuledicidən doqquzu supergeterodin tiplidir. 
Şəkil 1.6. Supergeterodin qəbuledicisinin klassik sxemi Supergeterodin qəbulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, giriş konturda (dövrədə) ayrılmış yüksək tezlikli siqnal əvvəlcə başqa, verilmiş növ qəbuledici üçün sabit olan, tezliyə çevrilir, sonra isə aralıq tezlik adlanan bu tezlikdə gücləndirilir, maneəedici siqnalı zəiflədir və sonda detektora verir. Aralıq tezliyin sabit saxlanılması supergeterodin qəbuledicisində daha sadə qurğularla (vəsaitlərlə) qəbuledicidə yüksək həssaslıq və seçicilik əldə etmək mümkün olur. Sxemdən göründüyü kimi, radiostansiyaya sazlama (kökləmə) detektor qəbuledicisində olduğu kimi, rəqs konturu vasitəsi ilə aparılır. Əsas fərq isə bundan sonra başlayır. Qəribə adlanan geterodin sadəcə az güclü və sazlana bilən (tezliyini dəyişə bilən) generatordur. Lakin qəbuledicilərdə istifadə olunan generatorun vəzifəsi radiovericilərdə istifadə olunan generatorlardan tamamı ilə fərqlidir. Qəbuledicidəki generatorun hasil etdiyi rəqslər sonra radiotezlik siqnalı ilə toplanır. Digər tərəfdən, sxemdən göründüyü kimi, generatorun tezliyi giriş konturunu tənzimlədikcə sinxron olaraq (adətən konturda olan çoxseksiyalı dəyişən tutumlu kondensatorla) dəyişilir. Bu onunla əlaqədardır ki, qəbuledici bir tezlik diapazonundan digərinə kökləndikdə aralıq tezlik sabit olaraq qalsın. Aydındır ki, əgər tezlik çevricisinin çıxışında aralıq tezliyi sabit qalarsa, daha effektli və keyfiyyətli süzgəci bu tezlikdə yaratmaq daha asan mümkündür nəinki dəyişən tezlikdə. Adətən aralıq tezlik elə seçilir ki bu tezlikdə işləyən radiostansiya olmasın. Bu tezlik keçmiş sovetlər birliyində 465kHs, xaricdə isə 455kHs qəbul edilmişdir.
Şəkil 1.7. İkiqat tezlik çevricili supergeterodin qəbuledicisi Müasir radiostansiyaların və digər radiorabitə qurğularının bir çoxu ikiqat tezlik çevricili supergeterodin üzərində yığılır. Bəzi hallarda yüksək keyfiyyətli və xüsusi texnikada üçqat tezlik çevricili supergeterodin sxemlərindən istifadə olunur. ANTENNA QURĞULARI HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT Antena-fəzada yayılan elektromaqnit dalğalarını tutaraq müvafiq e.h.q-yə çevirmək və ya radioqurğu vasitəsi ilə onda yaradılmış e.h.q-ni fəzada yayılan elektromaqnit dalğalarına çevirən qurğudur. Prinsip etibarı ilə antena rəqs sistemidir və ondan maksimal effektivlik əldə etmək üçün antenanın təyinatına müvafiq olaraq həm qəbul edən həm də şüalandırılan dalğanın tezliyinə kökləmək, yəni rezonansa gətirmək lazımdır. Antenna bütün radiotezliklərdə siqnalı qəbul etmək imkanına malikdir, lakin özünün rəqs konturunun xüsusiyyətinə görə, kökləndiyi tezlik diapazonunda daha effektiv işləyir. Ən sadə halda antenna məftil parçasıdır. Lakin radiostansiyalarda və yüksək keyfiyyətli qəbuledicilərdə zəif siqnalları tutmaq dərəcəsindən asılı olaraq, antenalar kifəyət qədər mürəkkəb konstruksiyaya malikdirlər. Antenna siqnalı gücləndirmir, lakin tələb olunan uzaqlığı və rabitənin keyfiyyətini təmin etməkdə həlledici əhəmiyyət kəsb edə bilər. Antenna- passiv elementdir, ona görədə qida mənbəyinə malik deyildir və buna görə də, ona tətbiq olunan gücdən artıq güc verə bilməz. Antennalar verici və qəbuledici qurğularla xüsusi yüksəktezlikli koiksial kabellərlə (fiderlə) birləşdirilir. Antennaların öyrənilməsi fider qurğuların da öyrənilməsi ilə yanaşı aparıldığından sox vaxt bu fənnin öyrənilməsi antenna-fider qurğuları (AFQ) şəkilində tədris edilir. Antenna-fider qurğularının daha müfəssəl tədrisi xüsusi fənn şəkilində daha dərindən öyrəniləcəkdir. Burada biz antennalar haqqında olan ümumi və əsas anlayışlara toxunacağıq. Antenna-fider qurğuları müxtəlif növ radioverilişləri və radiorabitə sistemlərinin (radioverilişi, televiziya verilişi, radiorele rabtitəsi, radiolokasiya, radioastronomiya, radionaviqasiya, radiotelemetriya, kosmik rabitə sistemləri və s.) əsas qurğularından birini təşkil edir. Bunu radiorabitə traktının ümumiləşmiş struktur sxemindən görmək olar (şəkil 1.15). Burada VA–verici antenna, QEA–qəbuledici antenna və FQ–fider qurğusudur. 
Şəkil 1.15. Radiorabitə traktının ümumiləşmiş struktur sxemi Adından məlum olduğu kimi antenna - fider qurğuları iki əsas hissədən ibarətdir:
Antennalar vəzifələrinə görə iki növə bölünür:
Buna uyğun olaraq onlara aşağıdakı kimi tərif vermək olar. Fider xətti ilə ötürülən yüksək tezlikli rəqslərin (açıq hava fiderlərində) və ya yönəldilmiş dalğaların (koaksial kabeldə, dalğaötürənlərdə və s.) enerjisini xarici mühitdə sərbəsvt olaraq yayılan elektromaqnit dalğalarının (EMD-nın) enerjisinə çevirən qurğulara verici antennalar deyilir. Həmin prosesə şüalanma prosesi, verici antennalara isə şüalandırıcılar deyilir. Şüalanmanın əksinə olan prosesi yerinə yetirən, yəni xarici mühitdə sərbəst yayılan EMD-nın ener jisini fider xətti ilə ötürülən yüksək tezlikli rəqslərin (və ya yönəldilmiş EMD - nın) enerjisinə çevirən qurğulara qəbul-edici antennalar deyilir. Verici ilə antenna və ya qəbuledici ilə qəbuledici antenna arasında yüksək tezlikli enerji rabitəsi yaratmaq üçün istifadə edilən qurğulara fiderlər deyilir (şəkil 1.15; 1 - 2 və 3 - 4 nöqtələri arasında). Antenna texnikası radiorabitənin ayrılmaz bir sahəsi olduğundan onun inkişaf tarixi və inkişaf mərhələləri radiotexnikanın digər sahələri ilə paralel olaraq gedir. Məlum olduğu kimi EMD-nin mühitdə mövcud olması prosesi bir çox alimlər - Faradey, Maksvell və Hers tərəfindən nəzəri və təcrübi cəhətdən isbat edilmişdir. Lakin həmin elektromaqnit dalğalarından rabitə məqsədləri üçün istifadə edilməsi 1895-ci ildə radionun ixtiraçısı A.S. Popova mənsub olmuşdur. Antenna-fider qurğularının nəzəri və təcrübi araşdırıl masında, həmçinin antenna texnikasının müxtəlif sahələrinin inkişafında M.V. Şuleykinin, M.A. Bonç-Bruyeviçin, V.V. Tatarinovun, A.A.Pistolkorsun, M.S.Neymanın, İ.İ.Volmanın, A.R.Volpertin, Q.Z. Ayzenberqin, A.Z.Fr a dinin, Q.T.Markovun və digər alimlərin böyük rolu olmuşdur. Respublikamızda antena-fider qurğuları yzrə yeganə yüksək ixtisaslı kadrAzTU-nun «Radiotexnika» kafedrasının dosenti, t.e.n. C.Q.Cəfərovdur. Antennaları müxtəlif xüsusiyyətlərinə görə siniflərə bölmək olar. Hər şeydən əvvəl antennaları vəzifəsinə görə verici və qəbuledici antennalara ayrılırlar. Lakin eyni bir an tennadan həm verici, həm də qəbuledici antenna kimi istifadə etmək mümkündür. İşçi tezlik diapazonuna görə antennalar uzun dalğa (UD), orta dalğa (OD, qısa dalğa (QD), ultraqısa dalğa (UQD) və ifrat qısa dalğa (İQD) antennalarına bölünür. Hər bir dalğa diapazonunda da istər iş prinsipinə görə və istərsə də, konstruktiv növlərinə görə müxtəlif antennalardan istifadə edilir. İstifadə olunan məqsədlərinə görə bütün antennaları radioverilişi və radiorabitə antennalarına ayrılırlar. Radioverilişi antennaları üfüqi (yer səthinə paralel) müstəvidə istiqamətlənməyə malik olmur (bütün istiqamətlərdə eyni intensivlikdə şüalandırır), radioyayım və televiziya yayımı verilişlərini çoxsaylı dinləyicilərə və tamaşaçılara çatdırmaq üçün xidmət edir. Radiorabitə antennaları adətən istiqamətlənmiş antennalar olub, müxtəlif rabitə məqsədləri (radiorele rabitəsi, magistral radiorabitə, peyk rabitəsi və s.) üçün istifadə edilir. Diapazon xüsusiyyətlərinə görə antennalar üç növə bölünür: köklənmiş və ya darzolaqlı antennalar, diapazon antennalar və ifratgenişzolaqlı (aperiodik) antennalar. Birincilər tezliyin dəyişməsinə daha həssas olub, yalnız bir işçi dalğada, ikincilər tezliyin dəyişməsinə az həssas olub, verilmiş diapazona daxil olan bütün dalğalarda, üçüncülər isə istənilən dalğada normal iş rejimini təmin edir. Aperiodik antennalar demək olar ki, tezliyin dəyişməsinə həssas olmur.
İzotrop şüalandırıcı ideal nəzəri qurğu olduğundan, adətən texniki xarakteristikalarda güclənmə dipola nəzərən verilir. Dipola nəzərən antenanın gücləndirmə əmsalı adətən desibellərlə (dB), izotrop şüalandırıcıya nəzərən isə, desibel-izotrop (dBi) ilə verilir. Bu göstəricilərin fərqi 2,14dB təşkil edir. Misal üçün, əgər antenanın gücləndirmə əmsalı izotrop şüalandırıcıya nəzərən 3dBi olarsa, onda dipola nəzərən İstiqamətlənmə diaqramı. Antenanın istiqamətlənməsi qiymətcə antenanın bir istiqamətdə güclənmə əmsalının digər istiqamətlərdəkinə nisbətən nə qədər çox olmasını göstərir. Antenanın istiqamətlənməsi- istiqamətlənmə diaqramması adlanan xüsusi qrafikdə əks etdirilir. Praktik olaraq, bütün antenalar bu və ya digər dərəcədə istiqamətlənmə dərəcəsinə malikdir. İstiqamətlənmə əsasən antenanın konstruksiyasından asılı olur. Müxtəlif istiqamətlənmə diaqramından istifadə etməklə, müəyyən istiqamətdə rabitənin keyfiyyətini və uzaqlığını artırmaq mümkündür. Antena elektromaqnit dalğalarını üç ölçülü fəzada yaydığı üçün buna görədə istiqamətlənmə diaqramı horizontal və vertikal müstəvilərdə qurulur. Yəni antenanın istiqamət diaqramı iki - horizontal və vnrtikal müstəvidə olur. Tezlik diapazonu. Antenanın tezlik diapazonu – antenanın gücləndirmə əmsalının iki dəfədən az olmayaraq (3dB) azaldığı tezlik zolağına deyilir. Antena rezonans sisteminin bir hissəsi olduğundan onun effektivliyi yalnız müəyyən (rezonans) tezlikdə ən çox olur. Buna görə də uzaq məsafələrdə rabitə yaratmaq üçün, işlədiyi məhdut tezlik üçün xüsusi olaraq hazırlanmış (köklənmiş) antena tələb olunur. Adətən, praktikada antena bir yox, bir neçə tezlikdə işləyir. Bu halda, antennanın effektivliyində kompleks seçimə keçilir və elə antena seçilir ki, onun tezlik xarakteristikası müəyyən tezlik zolağında buraxıla bilən qiymətdən kənara çıxmır. Təbii ki, belə bir antena rezonans tezliyindən fərqli tezliklərdə daha pis işləyir, lakin normal rabitə yaratmaq üçün qəbul edilə bilən olur. Əlbətdə, prinsip etibarı ilə, hər bir tezlik üçün ayrı bir antena istifadə etmək olar, lakin bu, sistemin Antenanın seçilmiş hündürlüyündə (şəkil 1.13) radiohorizonta qədər məsafənin hesablanması radiorabitənin uzaqlığını qiymətləndirməyə imkan verir.
Şəkil 1.13. Radiohorizontun nəzəri radiusu Əlbətdə bu hesabata tam olaraq etibar etmək olmaz, çünki hesabatda relyefin kələkötürlüyü, tikililər, elektromaqnit maneələr və s. nəzərə alınmır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, alınmış nəticələr, radiorabitənirn uzaqlığını qiymətləndirməyə qismən imkan verir. Radiohorizontun nəzəri radiusu aşağıdakı ifadə ilə hesablanır: 
Burada r- radiohorizontun radiusu; h – antenanın yerləşdiyi hündürlükdür. Şəkil 1.14-də radiohorizontun antennanın yerləşdiyi hundürlükdən asılılığı qrafiki verilmişdir.
Şəkil 1.14. Radiohorizontun antennanın yerləşdiyi hundürlükdən asılılığı Burada fərz edilir ki, ikinci radiostansiyanın və ya qəbuledicinin antennası yer səthi üzərində yerləşmişdir. Əgər ikinci antenna da yer səthindən qaldırılmışsa, bu zaman hesabat aşağıdakı düstürla aparılır: 
Burada h1-verici, h2-qəbuledici antennanın hündürlüyüdür. Stasionar (baza) antenaları. Aydındır ki, stasionar antenalar tərpənməz və baza radiostansiyalarında istifadəsi yçyn nəzərdə tutulmuşdur. Bir qayda olaraq, stasionar antenalar böyük ölçülərə, çəkiyə, yüksək gücləndirmə əmsalına və dar istiqamətə malikdir. Hərəkətdə olan obyektlərlə rabitədə stasionar antenalar iki sinifə –istiqamətlənmiş və istiqamətlənməmiş siniflərə ayrılırlar. İstiqamətlənməmiş (bütün istiqamətlənmiş və ya dairəvi istiqamət diaqramlı) antenalar özlərinin universallığına və nisbətən aşağı qiymətinə görə daha geniş yayılmışdır. Şəkil 1.16-da istiqamətlənməmiş antenanın xarici görünüşü və horizontal (üfiqi) və vertikal (şaquli) müstəvilərdə istiqamətlənmə dianramları göstərilmişdir.
Şəkil. 1.16. Cushcraft firmasının CRX-450 tipli antenası Bu növ antenalar geniş əhatə dairəsinə, təxminən dairəvi formaya malik rabitə sistemi təşkil etmək məqsədi üçün istifadə edilir. Rabitənin uzaqlığını və keyfiyyətinə görə daha yüksək nəticələr əldə etmək üçün böyük güclənmə əmsalına malik effektiv stasionar antenalardan istifadə etmək məsləhət görülür. Şəkil 1.17-də belə bir antena olan çoxelementli fazalanan antena qəfəsinin xarici görünüşü və horizontal və vertikal müstəvilərdə istiqamətlənmə dianramları göstərilmişdir.
Şəkil. 1.17. Cushcraft firmasının CRX-4504P tipli antenası İstiqamətlənmiş antenalar- müəyyən istiqamətdə radiorabitədə maksimal uzaqlıq və kənar radiorabitə sistemlərinin maneələrini azaltmaq hallarında istifadə edilir. İstiqamətlənmiş antennalar bahalı qurğudur, ona görədə, onlardan uzaqlıq faktoru və məlumatın ötürülməsində etibarlıq əsas olduqda istifadə olunur. İstiqamətlənmiş antennalardan rəqəmli verilişlərin ötürülməsi zamanı rabitə keyfiyyətinin azda olsa pisləşməsi rabitənin pozulmasına gətirə bilərsə istifadəsi xüsusilə məqsədəuyğundur. Böyük güclənmə əmsalı əldə etəmk üçün ikiləşdirilmiş istiqamətləndirilmiş antennaları paralel qoşmaqla istifadə etsmək mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, bir neçə (adətən iki) antennanın kombinasiyası istiqamətlənmiş antennalarda da rabitənin keyfiyyətini artıra bilir. Şəkil 1.18-də istiqamətləndirilmiş antennanın xarici görünüşü və horizontal və vertikal müstəvilərdə istiqamətlənmə dianramları göstərilmişdir. Şəkil. 1.18. Cushcraft firmasının RS457N tipli istiqamətlənmiş antenası Ümumiyyətlə yüzlərcə istiqamətlənmiş stasionar antenna növü mövcutdur və bunlar istiqamətlənmələrinə konstruksiyalarına, gücləndirmələrinə və s. görə biri birilərindən fərlənilər. Belə çox növlü antennalardan istifadəni yalnız yüksək ixtisaslı aid edə bilərlər, lakin çox vaxtı bu və ya digər antennalardan istifadə məsələsini bir mənalı həll etmək mümkün olmur. Buna görə də antennanın seçilmə məsələsində ən yaxşı koməkçi olan çoxqat təcrübəyə əsaslanan vərdişlərdir. Keyfiyyətli və uzaq məsafəyə rabitə yaratmaq üçün antennanın seçilməsi bir çox parametrləri nəzərə almaqla kompleks həll ilə mümkün olsa da onun düzgün quraşdırılması vacib mühəndis məsələlərindəndir. İlk anda sadə proses kimi görünsədə antennanın quraşdırılması kifayət qədər mürəkkəb məsələdir. Çünki bu zaman bir çox məsələlər, o, cümlədən konstruksiyanın möhkəmliliyinin təmini, müxtəlif kanallarda işləyən antennalar və digər sistemlər arasında qarşılıqlı təsirinin azaldılması, verilmiş istiqamətlənmə diaqramının təmin edilməsi və s. məsələlər həll edilməlidir. Antennanın quraşdırılması zamanı yaxınlıqda yerləşən metallik konstruksiyalar (borular, qülllələr, başqa antennalar, elektrik xəttlərinin dayaqları və s.) böyük problemlər yaradırlar. Bunlar antennanın istiqamət diaqlamını təhrif edən radiokölgələr və (və ya) siqnalın əks olunmasını yarada bilərlər. Beləliklə quraşdırılmış antennanın ətrafında nə qədər çox metal konsturksiya olarsa antennanın effektiv işləməsi də bir o qədər pisləşir. İlk baxışda antennanın quraşdırıldığı hündürlük çox olduqca onun əhatə dairəsi və rabitənin uzaqlığının artması arzu olunandır. Lakin yüksəklikdə yerləşdirilmiş antenna faydalı iş görməklə bərabər eyni zamanda başqa rabitə sistemlərinə maneələrdə yaradır. Digər tərəfdən çox yüksəklikdə quraşdırılmış antennalar daha böyük ərazilərdən radioküylər yığmaq qabiliyyətinə malikdir və buna görə də qəbul antennalarında qəbuledicinini girişində küylərin səviyyəsi daha çox artmış olur.
Təklif olunan antennalar içərisində bu növ antennaların sayı hesabı yoxdur. Bütün bu müxtəlifliyə və dizayn tərtibatına baxmayaraq avtomobil antennalarının effektivliyi adi məftil parçasının effektivliyindən çox az fərqlənir. Hərəkətdə olan rabitə sisteminin ən zəif qovşağı avtomobil antennalarıdır. Bu onunla əlaqədardır ki, başqa antennalara nisbətən onlar xarici mühütün təsirinə daha çox məruz qalırlar. Avtomobil hərəkət edərkən antennaya daima dağıdıcı təsir göstərirlər. Bu təsirlər vibrasiya, zərbələr, atmosfer yağıntıları, temperatur dəyişmələri və s. aitdtr. Stasionar antennalarda olduğu kimi avtomobil antennalarının da düzgün quraşdırılması rabitənin uzaqlığına və keyfiyyətinə təsir edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, avtomobilin kuzovu bəzən rabitənin uzaqlığına və keyfiyyətinə kömək edə bilər. Bəzi hallarda isə antennanın istiqamət diaqramının təhrif olunmasına səbəb ola bilər. Hər şey antennanın avtomobildə nə qədər düzgün quraşdırılmasından və nə qədər düzgün köklənməsindən asılıdır. Şəkil 1.19-da antennanın avtomobilinin kuzovunun müxtəlif yerlərində quraşdırılması və bu halda antennanın istiqamət diaqramı verilmişdir. 
Şəkil. 1.19. Antennanın avtomobilinin kuzovunda quraşdırılması və antennanın istiqamət diaqramı Şəkildən göründüyü kimi, ən yaxşı nəticə antennanın avtomobilin damının mərkəzində yerləşməsi zamanı alınır. İstənilən digər yerlərdə quraşdırılan zaman antennanın istiqamət diaqramı və rabitənin keyfiyyəti pisləşir. Antennanın avtomobilin damının mərkəzindən irəli və ya geri yerləşdirilməsi buraxıla biləndir (yolveriləndir). Əgər bu mümkün olmursa antenna avtomobildə mümükün qədər yüksəklikdə yerləşdirilməlidir və ətrafda metalik cismlər olmamalıdır, eləcədə birləşdirici kabellər mümükün qədər qısa olmalıdır. Bu zaman radiostansiyanın elektromaqnit şüalanmasının sürücüyə və sərnişinə təsiri unudulmamalıdır. Mobil telefonların insan sağlamlığına təsiri məsələsi alimlər tərəfindən birmənalı həll edilməmişdir və yenə də müxtəlif fikirlər mövcutdur. Mobil telefonların çıxış gücləri çox az olduğu halda (1Vatdan çox az) avtomobil radiostansiyalarının çıxış gücü 10-15Vat (bəzi modkllərdə hətta 70Vat) arasında olur. Buna görə də antennaların avtomobildə düzgün quraşdırılması vacib mühəndis həllidir.
Antennanın köklənməsi. Aydındır ki, quraşdırılan hər bir antennanı sonradan kökləmək lazımdır. Adətən kökləmə verilmiş tezlikdə və ya tezliklərdə antenna və birləşdirici kabelin radiostansiyanın çıxışı ilə razılaşdırılmasıdır. Elmi dildə desək antenna verilmiş tezlikdə rezonansa köklənməlidir. Razılaşmanın keyfiyyətini qiymətləndirən parametr - duran dalğa əmsalı (DDƏ) adlanır. Duran dalğa əmsalı antennaya gətirilən və əks olunan güclərin nisbətini göstərən qiymətdir. Adətən kökləmə prosesi radiostansiyanın işçi tezliy1indən asılı olaraq antennanın və (və ya) birləşdirici kabellərin uzunluqranın dəyişdirilməsindən ibarətdir. Kökləməyə nəzarət duran dalğa əmsalını ölçən xüsusi ölçü cihazının köməyi ilə (aşağıdakı ifadə ilə) aparılır.
Kökləmə zamanı DDƏ-nin qiymətini azaltmağa çalışmaq lazımdır. İdeal halda DDƏ=1 olur. Real şəraitdə DDƏ=1,1-1,6 qiymətlərini almaq lazımdır ki, bu qitymətlərdə radioavadanlığın işləməsi üçün qəbul edilə bilən qiymətlərdir. DDƏ-nin qiyməti 2 və ondan çox olduqda antennanın effektivliyi aşağı düşür və hətta radiostansiya verici rejimdə işləyərkən sıradan da çıxa bilər. DDƏ antennanın köklənməsini xarakterizə edən zəruri şərt olsa da kafi parametr deyildir. Belə ki, DDƏ ilə antennanın effektivliyini, güclənmə əmsalını və istiqamət diaqramını təyin etmək mümkün deyildir. Lakin DDƏ-nin buraxıla bilən qiymətlər həddində olması, yeganə olaraq radiostansiyanın veriliş rejimində işləyərkən sıradan çıxmayacağına zəmanət verir. РС-46МЦ – İJEVSK RADİOZAVODU РС-46М – VLADİMİR ZAVODU RADİOSTANSİYALARININ MÜQAYİSƏLİ ANALİZİ 
1 Radiostansiyanın strukturalarının müqayisəsi. 1.1 РС-46М-radiostansiyasının struktur sxemi. “Elektosiqnal” Vladimir zavodunun istehsal etdiyi РС-46М – radiostansiyasının sadələşdirilmiş struktur sxemi şəkil 1-də göstərilmişdir. ЦИФРА АНАЛОГ
АПК К ДНЦ
АТУ ПРИЕМО-
ПЕРЕДАТЧИК АПУ
К ДСП1 К ДСП2
D/A A/D
МПК ПГС
К ТУ-ТС К МТТ
К МАГ АПП
Рис. 1 Radiostansiya özünü rəqəmli avtomatın idarəetmə sisteminin təsiri altında analoq kommutatoru kimi aparır. Analoq kommutatorunun tərkibi:
Analoq kommutatorunun təyinatı:
Rəqəmli avtomatın tərkibi:
Rəqəmli avtomatın təyinatı:
Radiostansiyanın işinin qısa nəzəri izahatı: Analoq nitq və tonal siqnallar müvafiq adapterlər tərəfindən qəbul olunaraq (simli kanal adapteri, idarəetmə pultunun adpteri, verici-qəbuledici adapteri, teleidarəetma – telesiqnalizasiya adapteri) burada işləndikdən sonra (səviyyəyə görə uzlaşma, süzgəclənmə, idarəedici komandaların seçilməsi) daha doğrusu tonal komandaların aşkarlanması və formalaşdırılması aparıldıqdan sonra paylayıcı stansiyada tonal komandaların formalaşdırılması siqnallar generatoru qəbuledicisində rəqəmli üsulla aparılır. Buna görə də siqnallar generatoru qəbuledicisinin tərkibində analoq-rəqəm və rəqəm-analoq çeviriciləri istifadə olunur. Radiostansiyanın iş rejimlərinin idarə olunmasını mikroprosessor komplektinin platası yerinə yetirir ki, burada adapterlər və generator siqnalları qəbuledicisi tərəfindən seçılmiş siqnallar analiz olunur və iki adapterin öz aralarında birləşdirilməsi komandasını formalaşdırır. Adapterlərin girişində analoq multipleksorları quraşdırılır. Multipleksorun seçilmiş kanalı vasitəsi ilə siqnal bir adapterdən digər adapterə verilir və sonra müvafiq süzgəcləmə və uzlaşma aparıldıqdan sonra rabitə kanalına verilir. Lazım olduqda qrup kanalı təşkil olununr ki, bu da müvafiq adapterdə bir neçə mənbədən siqnalların analoq cəmlənməsi ilə yerinə yetirilir.
İjevsk radiozavodunun istehsal etdiyi РС-46МЦ – radiostansiyasının sadələşdirilmiş struktur sxemi şəkil 2 də göstərilmişdir. АНАЛОГ ЦИФРА
A D A D АПК
К ДНЦ A D A D АПУ1 К ДСП1 A D A D АПУ2 К ДСП2 A D A D АСК К МТТ A D A D АМФ К МАГ A D A D АПП К ТУ-ТС ПРИЕМО-
ПЕРЕДАТЧИК ЦК-8
Центральный процессор ЦСП Рис. 2
Radiostansiya özünü rəqəm idarəli rəqəmli zaman – məkan kommutatoru kimi təsvir edir. Stansiyanın analoq hissəsinin tərkibi:
Analoq hissəsinin təyinatı:
Rəqəm idarəli rəqəmli zaman-məkan kommutatorunun tərkibi:
Yüklə 1,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|
. Bu halda 
; 
- əks rabitə əmsalı; 
- volt-amper xarakteristikasının dikliyi; 
, 
-elektron ciha zı nın, uyğun olaraq, daxili müqaviməti və güclənmə si dir. Beləliklə,
nə qədər böyük olarsa əks ra bi tə əmsalının daha kiçik qiyməti tələb olunur, yəni avto rəqslər daha asan yaranırlar. Qeyd edək ki, itki müqavimətinin 
artması ilə 
azalır və öz-özünə oyanma əks rabitənin daha böyük qiy mə tin də tə’min olunur. 
(2.10)
müsbət sürüş mə gərginliyinə uyğun (şək.2.2b) yerləşir. Bu ona görə lazımdır ki, tranzistorda kollektor və baza cərəyanları 
münasibəti ilə bağlıdırlar və xarakteristikanın bö yük dikliyini almaq tələbi (öz-özünə oyanma şəraitini yüngül ləş dir mək üçün) işçi nöqtəni keçid xa rak teristikasının 
xətti hissəsində yerləş dir mə yə məc bur edir. Ona görədə buraxılışın başlanğıc mər hə lə sin də rəqs lə rin amplitudasının artması sürüşmə gərginliyinin (mənfi) art ma sı ilə müşayiət olunmur. Yalnız rəqslərin ampli tu da sı xarak te ris tikanın aşağı bükümünə daxil olduqda (bu andan baza-emitter döv rəsində 
gərginliyinin düzlənməsi effekti baş verir) işçi nöqtə sola sürüşür. 
(zatvordakı) təyin etməli. Tranzis to run volt-amper xarakteristikası aşağıdakı üstlü polinomla ve ri lir: 
, burada 
, 
və 
. Verilən parametrlər: 
, 
, 
=100.
.
.
.
aşağıdakı şərti ödəyən qiymətə qədər azalsın:
və ya 
. (3.1)
üsuluna əsas lanan tə’yini daha sadədir. Burada 
-əks rabitə olmadıqda avto generatordan alınan tək gücləndiricinin rəqs konturunda yarat dı ğı cərəyanın amplitudasıdır. 
yüksək tez lik li rəqslərin amplitudasını 
seçərək, hesabat və ya təcrübə yo lu ilə konturda cərəyanın amplitudasını 
bu xarakteristika xəttidir, belə ki, 
ilə 
gərginliyi ara sın da asılılığı tapmaq lazımdır. 
, burada 
-ra bi tə müqavimətidir, olduğu üçün 
. Avtogeneratorun xətti döv rəsi ilə tə’yin olunan bu asılılıq şək. 3.1-də (2 xətti) gös tə ril mişdir. Bu xətt absis oxuna 
bucağı al tın da çə kil mişdir və əks rabitə xətti adlanır. Cərəyanın stasio nar am pli tudası 
1 və 2 xətlərinin kəsişmə nöqtəsinin ordi na tı, gər ginliyin stasionar amplitudası 
isə onun absisi ki mi tə’yin olunur. Həqiqətən, kəsişmə nöqtəsində gücləndirici ciha zın kon turda yaratdığı cərəyan 
(1 əyrisi) 
ilkin gərginliyini ya ratmaq üçün tə ləb olunan cərəyana (2 xətti) bərabər olur. Ra bi tə nin artması ilə 2 xət tinin meylliyi azalır və cərəyanın stasionar amplitudası ar tır. Çox güclü əks rabitə halında 
, güclən di ri cinin rəqsi xa rak te ris tikasının (gücləndirici cihazın volt-amper xarakteris tikasının doyma oblastına girməsi ilə) düşməsi nəticəsində, aza la da bilər. Belə rejim OA xəttinə uyğun rabitə halında mümkündür (şək.3.1).
qədər artmışdır. Bu əks rabitə gərginliyinin 
qədər artmasına səbəb olur. La kin girişdəki gərginlik 
olduqda gücləndirici ci haz kon turda yalnız 
cərəyanını tə’min edə bilər. Nə ti cə də, konturdakı cərəyan 
+
) xüsusi tezliyinə bərabər olur. 
kəs mə bucağından asılı olduqda) generasiya tezliyi aşağıdakı kimi tə’yin olunur:
. (3.2)
ol ma lı dır.
, (3.3)
-kompleks güclənmə əmsalının 
, 
- kompleks əks ra bi tə əmsalının 
arqumentidir. Kompleks güclənmə əmsalı üçün tən lik dən 
-ümumi halda kompleks diklik; 
-kopmleks dikliyin ar qu menti; 
-paralel rəqs konturu nun mü qa vimətinin arqumentidir. Sonuncu 
toplananı (3.5) ifadə sin in sağ tərəfindəki minus işarəsini nəzərə alır.
, (3.6)
bucağınında tezliyə tə’sirini nəzərə almaq la zım dır. Adətən qeyrixətti dövrələr öyrənilərkən gücləndirici ci ha zın xarakteristikasının orta dikliyi həqiqi kəmiyyət kimi qəbul edi lir (
). Bununla belə, orta dikliyə kompleks xa rak ter ve rən ən azı iki faktor köstərmək olar: 1) impuls cərəyanının yük sək har monikalarının natamam süzgəclənməsi, 2) elektronların əta lət liyi.
başlanğıc fazaya malik olur (bi rinci harmonikadan yaranan gərginliyin başlanğıc fazası sı fır dır).
nisbəti, yəni orta diklik 
kompleks kəmiyyət olur. Aydındır ki, rəqs dövrəsinin keyfiyyəti nə qədər yüksək olarsa gər ginlik harmonik formaya daha yaxın, yüksək harmonikaların ge ne rasiya tezliyinə tə’siri daha zəif olur.
tərtibdə olur.
böh ran qiymətindən başlayaraq stasionar rəqsin ampli tu dası, şək.4.1-də göstərildiyi kimi, səlis artacaq. Belə öz-özünə oyan ma rejimi yumşaq adlanır. Yuxarıda deyilənlərdən görünür ki, yum şaq rejimin alınması üçün rəqsi xarakteristika sıfırdan çıx ma lı və kiçik amplitudalarda kifayət qədər böyük meylə ma lik olmalıdır. Bütün bu tələblər avtomatik sürüşmədən istifadə olun duqda tə’min olunurlar. 
qarışılıqlı in duk siyanın 
) km; kilometrlik (
) km; hektometrlik (
) m; deka metrlik (
) m; metrlik (
)mm.
olan siqnal tezlik çeviricisində (TÇ) aralıq tezlikli 
rəqslərə çevrilir (modulyasiya qanunu dəyişməz qalır). Aralıq tezlik gücləndiricisi (ArTG) sabit tezliyə - aralıq tezliyə köklənir. Ona görə də qəbuledicinin güclənməsi və seçiciliyi qəbul edilən siqnalın tezliyindən asılı olur. Adətən 
.
olur.
