Mühazirə mətni plan sosial sfera və sosial struktur anlayışları

Kulturoloji baxışın səviyyəvi cəhətləri aşağıdakılardır: ictimai tərəqqinin birtərəfli, qəti avropasentrik sxeminin qəbul edilməməsi; çoxlu mədəniyyətlərin və sivilizasiyaların olduğunun, onların məhəlli və müxtəlif keyfiyyətliliyin irəli sürülməsi; mədəniy­yətin bərqərar olması və inkişafının izahında bioloji, antropoloji və digər sxemlərin tətbiqi. Həmin təlimin nümayəndəsi XX əsrin görkəmli filosoflarından olan O.Şpenqler dünya tarixinin bütövlüyü və vəhdətini, burada «daimi və ümumi»nin olmasını inkar edirdi. O, gö­stərirdi ki, rus təfəkkürü üçün qərb təfəkkürünün kateqoriyaları nə dərəcədə yaddırsa, qərb təfəkkürü üçün də çin və yaxud yunan təfəkkürünün kateqoriyaları bir o qədər yaddır.

Şpenqlerin fikrincə dünya tarixi müxtəlif dövrlərdə mövcud olan və bir- birinə oxşamayan qüdrətli mədəniyyətlər çoxluğudur. Onların hər biri «ümumi bəşəriyyət materialına öz formasını», «öz həyatı və ölümünü» həkk edir. O, çiçəklənməkdə olan və qoca­lmaqda olan mədəniyyətləri bir-birindən fərqləndirirdi. Şpenqlerə görə mədəniyyətlərin həı biri dərin mənaya malikdir, lakin onların hamısını bir tale gözləyir. Bu tale mədəniyyətin sonu demək olan sivilizasiyanın yaranmasıdır. Buradan çıxış edərək o, tarixin mənasını «böyük mədəniyyət formalarının» taleyinin, ruhunun və dilinin izahı kimi anlayırdı.

İngilis tarixçisi və filosofu A.Toynbi də ümumdünya tarixini əsas etibarilə dini əlamətlərə görə fərqlənən müxtəlif sivilizasiyalar kimi təsəvvür edirdi. Onun fikrincə hər bir sivilizasiyanın (Bunların sayını o 21 hesab edirdi) təkrarolunmazlığı, onun tərəfindən tarixin çağırışlarına verdiyi cavabların «özünəməxsusluğu ilə» şə­rtlənir. Sivilizasiyaların mənbəyinin səbəbi bir irqin hüdudlarından kənara çıxan yaradıcılıq cəhdlərinin olmasıdır. Toynbi göstərirdi ki, sivilizasiyaların qapalılığı və bir-birindən əlahiddəliyi, onların mənəvi qarşılıqlı təsirini inkar etmir. O, ümumdünya tarixinin amalını dini təkamüldə və bəşəriyyətin mövcudluğunun mənasında görürdü.

Keçən əsrin birinci yarısında dünya nəzəri fikrində insan pro­bleminə mərkəzi yer verən ekzistensial (insan mövcudluğu) fəl­səfə meydana gəldi. Bu cərəyanın tərəfdarları həm də tarixin fəlsəfi anlaşılmasına böyük diqqət yetirirdi. Onun görkəmli nü­mayəndələrindən biri alman filosofu K.Yaspers (1883-1969) olmuş­dur. Bir sıra digər filosoflardan fərqli olaraq o, bəşəriyyətin vahid mənbəyini və inkişaf yolunu qəbul edir. Lakin bu tezisə qəti yana­şmır, göstərirdi ki, onun əksi olan tezis də irəli sürülə bilər. Yaspers cəmiyyətin inkişafında iqtisadi amillərin həlledici rol oynadığını iddia edən marksizmə qarşı çıxırdı. O, əlbəttə iqtisadi tərəfin əhəmiyyətini heçə endirmir, amma göstərir ki, tarix bəşəriyyətin varlığı kimi daha çox mənəvi amillərlə müəyyən olunur. Yaspers özünün tarix fəlsə­fəsini bəşəriyyətin bu günü ilə keçmiş tarixi yolu arasında qırılmış əlaqələri bərpa etmək cəhdi kimi qiymətləndirirdi. Bu məqsədlə də o, «ox tarixi» (tarixin vahid istiqamətli xətt üzrə inkişafı) anlayışından geniş istifadə etmişdir. Yaspersə görə bu ox dövrü təxminən e.ə. 800-200-ci illəri əhatə edir. Onun fikrincə məhz həmin dövrdə tarixdə böyük dönüş baş vermiş, bu gün yaşamaqda olan insan tipi meydana gəlmişdir. «Ox dövrü»ndə bəşəriyyət tarixinin strukturu qərarlaşır. Bu dövrün ən görkəmli hadisələri Çində Konfusi və Lao-Tsının, Hindistanda Upanişadların və Buddanın, İranda xeyrlə-şərin mübarizəsini əks etdirən Zərdüştilik dininin, Fələstində peyğəm­bərlərin fəaliyyətinin, Yunanıstanda isə Homerin, Parmenidin, Heraklitin və Platonun mövcud olmasıdır. Beləliklə Yaspersə görə dün­ya tarixinin ilk çıxış nöqtəsini «onun ox dövrü», başqa sözlə deyilsə, fəlsəfənin və dünya dinlərinin yarandığı dövr təşkil edir. O vaxtdan bəri tarix vahid xətt üzrə inkişafdadır, həm də bu proses heç vaxt başa çatmır.

Yaspers bəşəriyyətin bu vaxta qədər olan tarixini üç əsr mərhələyə ayırır: 1) tarixə qədərki dövr. 2) bilavasitə tarix dövrü. 1) yer kürəsinin, bəşəriyyətin ümumdünya tarixi. Birinci mərhələ uzun tarixi müddəti (insanın, dilin və irqlərin formalaşmasından başlayaraq sözün əsl mənasında tarixi mədəniyyətin yaranmasına qədəı) əhatə etmişdir. Bu mərhələdə cəmiyyətdə baş verən proseslər tə­biətdə olduğundan o qədər də fərqlənmir. Tarixə qədərki mərhə­lədə, xüsusən də onun son dövründə xalqların dili və mədəniyyəti inkişaf edir və yayılır. Beləliklə də tarixi mədəniyyətin yaranması üçün zəmin hazırlanır. İkinci mərhələ, sözün əsl mənasında tarix dövrü adlanır. Bu dövrdə Çində, Hindistanda, Yaxın şərqdə və Avropa ökələrində çox böyük irəliləyişlər baş vermişdir. Bu mərhələyə keçid tarixin «ox dövrün»dən başlanır. Müxtəlif xalqların mə­dəniyyətləri inkişaf və çiçəklənmə dövrü keçirir. Üçüncü mərhələ təxminən bizim eranın birinci minilliyindən başlanır, bu günə qədər davam edir və gələcəkdə də özünü göstərəcəkdir. Bu mərhələdə bəşəriyyətin qlobal vəhdəti yaranır və sözün əsl mənasında univer­sal, ümumdünya tarixi bərqərar olur. Onun baş verməsində böyük coğrafi kəşflər və yeni dövrdə yaşamış görkəmli şəxsiyyətlər mühüm rol oynamışdır. Bu mərhələdə xalqlar arasında ümumdünya miqyasında əlaqələr yaranır.

Ümumiyyətlə Yaspers bəşəriyyətin tarixində üç başlıca xüsu­siyyəti ayırırdı: a) tarix başqa reallıqlardan (təbiət və kosmos) fərqli həddlərə malikdir, b) tarix bir dövrdən digərinə keçiddir. Bu mənada ənənə «insan varlığının tarixi substansiyası»nı təşkil edir, v) insanın cəmiyyətdə yerinin və həyatının mənasının izahında tarix bütöv ideya rolunu oynayır. O, yazırdı: «Mən nəyə məxsus olduğumu və nəyin xatirinə yaşadığımı məhz tarixin güzgüsündə müəyyən edi­rəm».

Yaspersin fikrincə bəşəriyyətin vəhdətinin köklərini insanın bioloji təbiətində deyil, «yüksək səviyyəli vəhdət» olan insanın öz mahiyyətində axtarmaq lazımdır. İnsanın mahiyyətini isə azadlıq, birinci növbədə onun mənəvi qüvvələrinin təzahürünün azadlığı təşkil edir.

Tarixi prosesin izahında anarksist təlim mühüm yer tutur. Bu təlim cəmiyyətin inkişafına təbii- tarixi proses kimi yanaşır. O üç əsas kateqoriyanın («ictimai-iqtisadi formasiya», «ictimai münasi­bətlər» və «tarixi qanunauyğunluq») köməyi ilə ümumdünya tarixini inkişaf mərhələlərinin bir- birini əvəz etməsi prosesi kimi səciyyə­ləndirir. Marksizmə görə bu mərhələlərin (ictimai- iqtisadi forma­siyalar) müəyyənedici əsasını iqtisadi həyat təşkil edir.

Marksizm göstərir ki, tarixi prosesin vəhdəti və varisliyi insanların ictimai varlığı ilə təmin olunur. Beləliklə, cəmiyyətin inkişafı maddi amillər ilə şərtlənir. Tarix özünün qanunauyğunluqlarına malik olan obyektiv prosesdir. Bu təlimə görə tarixin məqsədi və mənası istehsal üsulu ilə cəmiyyətin mənəvi həyatı arasındakı əlaqələri ifa­də edən sosial qanunlar ilə müəyyən olunur. Bu nəzəriyyə bəşəriyyətin əsl tarixinin məhz kommunizm formasiyasından başlandığı­nı, butada hümanizmin və hərtərəfli inkişaf etmiş şəxsiyyətin bərqə­rar olacağını elan edirdi. XX əsrin sonlarının tarixi təcrübəsi bu kimi ideyaların əsassızlığını sübut etdi.

Ümumiyyətlə Popperin antitarixisizm ideyasının əsas müddəaları aşağıdakılardır: 1) Tarix mahiyyət etibarilə siyasi və ictimai hadisələrin xronikası deməkdir. Tarixçilər ümumi situasiyalar və meyllər ilə maraqlana bilərlər, lakin həqiqətdə onlar fərdi və uni­kal hadisələrlə məşğul olurlar. 2) Cəmiyyətə bütöv bir tam kimi ba­xmaq olmaz, çünki xolizm (bütöv, sistemli yanaşmaq) metodoloji cəhətdən qeyri mümkündür. İnsan təfəkkürü ayrı- ayrı elementləri, meylləri və onlar arasındakı bəzi əlaqələri dərk edə bilər. Lakin o, mürəkkəb sistem kimi götürülən tamı anlamaq iqtidarında deyildir. Buna görə də ayrı-ayrı tarixi hadisələrin və proseslərin öyrəni­lməsindən alınan nəticələri bütünlükdə cəmiyyətə, xüsusən də onun gələcəyinə tətbiq etmək mümkün deyildir. 3) Tarixdə təbiət qanunla­rı mənasında götürülən qanunlar mövcud deyildir. Buna görə də tarixisizm nümayəndələrinin tarixi qanunlar adlandırdıqları şey əs­lində inkişafın meylləri və istiqamətlərinin təsviri deməkdir. Popperin fikrincə elmin qanunları əbədi və dəyişilməz əlaqələri ifadə etməlidir. Yalnız bu halda onlar obyektiv dünyada baş verən dəyişiklikləri izah edə bilər. Əgər bu qanunların özü dəyişkəndirsə, onda onların köməyi ilə dəyişiklikləri izah etmək olmaz. Çünki bu halda həmin dəyişikliklərə möcüzə kimi baxılmalıdır. Popperə görə əgər tarixisizmin özü tarix qanunlarının bir dövrdən digərinə keçildikdə dəyişildiyini etiraf edirsə, onda onlar sözün əsl mənasında qanun hesab oluna bilməz. Buna görə də o tarixi fərdi, unikal və təkrar olunmaz hadisələrin xaosu hesab edir. Burada nəinki əbədi dəyişilməz qanunları, hətta statistik requlyarlığı belə aşkar etmək mümkün deyildir. 4) Tarixin inkişaf qanunları əsasında gələcəyi irəlicədən görmək olmaz. Əvvəla, ona görə ki, belə qa­nunlar yoxdur. Sonra, əgər belə qanunlar olmuş olsaydı belə, onlar əvvəlcədən bilinməyən dəyişikliklərin baş verməsi nəticəsində öz təsir qüvvəsini itirərdi. Deməli, gələcəyi elmi əsasda, yəni qa­nunlar əsasında irəlicədən görmək mümkün deyildir. 5) Popperə gö­rə gələcəyi görməyin özü iki növə ayrılır: peyğəmbərlik və texnoloji mülahizələr. Birincini o, meteoroloqların yaxınlaşmaqda olan, lakin qarşısı alınmaz qasırğanın baş verəcəyi haqqında məlumatlarına bənzədir, ikinci növ isə aşağıdakı mülahizəyə oxşayır: hansı for­mada və hansı tikinti materiallarından sığınacaq tikmək lazımdır ki, o qasırğanın təsirinə tab gətirə bilsin və beləliklə də insanları və tex­nikanı fəlakətdən qorusun. Popperə görə cəmiyyətə münasibətdə peyğəmbərlik etmək utopiyadır, yalnız texnoloji mülahizələr realdır. Onlar da təbiətin və iqtisadiyyatın qanunlarına əsaslanırlar.

Beləliklə, Popper cəmiyyət miqyasında sosial proqnozlaşdırmanın qeyri mümkün olduğunu metodoloji cəhətdən əsaslandırma­ğa çalışır O, sübut etmək istəyir ki, əsaslı sosial dəyişikliklər cə­miyyətin qanunauyğun inkişafı nəticəsi deyildiı, o, yalnız tarixisizm mövqeyində duranların bəd əməllərinin nəticəsidir.