Mühazirə mətnləri 15 movzu üzrə-30 saat Hazırladı: Qida məhsulları mühəndisliyi və ekspertiza kafedrasının

3. Xərcəng və degenerativ xəstəliklər.  Inəklərdə südün məhsuldarlığını artırmaq üçün 1993-cü ildə FDA Monsantonun yaratdığı rBGH genini daha da yaxşılaşdırdı. Bu genin inəklərə yeridilməsi südün məhsuldarlığını bir neçə dəfə yüksəltdi. Lakin alimlər xəbərdarlıq etdilər ki, bu gen İGF-1 hormonunun miqdarını 70-1000% artırır. İGF-1 hormonu çox güclü kimyəvi maddədir və insanların yoğun bağırsağında, prostat vəzində və döşdə xərçəng riskini 2,5-4 dəfə yüksəldir. Kanada alimləri siçanlar üzərində apardıqları təcrübədə İGF-1 hormonunun  qalxanabənzər vəzdə toplandığını və daxili orqanları sıradan çıxardığını sübut etmişlər. FDA-nın öz təcrübəsində göstərmişlər ki, bu hormonun təsirindən dalaq 40-46% böyüyür və bu isə leykomiyanın əmələ gəldiyinə işarədir. Nəticədə Avropa Birliyi, Kanada, Avstraliya və Yeni Zelandiya rBGH geninin inəklərə yeridilməsini qadağan etmişdir. BMT-nin beynəlxalq standartlar bürosu (Codex Alimentarius) rBGH geninin yeridilməsinə patenti ləğv etdi və nəhayət ABŞ-da 2008-ci ildə bunu qadağan etməyə məcbur oldu. Başqa bir tərəfdən, GM edilmiş bitkilər kanserogen hesab edilən herbisidlərə davamlı orqanizmlərdir. Bromoksinilə davamlı BXN pambıq transgendir. Məlum olmuşdur ki, orqanizmə GMO ilə daxil olan yad DNT fraqmentləri tam həzm olunmadığından qana sorulur və insanın normal DNT-si ilə birləşməyə imkan tapır. Heyvanlar üzərində aparılan təcrübələrdə müəyyən edilmişdir ki, bu genetik elementlər soyuqdəymə, artrit və limfoma yaradır.

4. Bilavasitə xərcəng yaradan kanserogenlər. Bir necə il bundan əvvəl alimlərə məlum olmuşdur ki, qida məhsullarına əlavə edilən konservantların birlikdə göstərdiyi toksik effekt onların ayrı-ayrı toksikliyindən bir neçə dəfə çoxdur. Hətta toksik olmayan bir neçə kimyəvi maddənin kombinasiyası toksik effekt yaradır. Məsələn, sərinləşdirici içkilərdə tapılan askorbin turşusu və benzonat natrium birləşməsi benzine əmələ gətirdiyindən və bu yüksək dərəcədə kanserogen hesab edilir və xərcəng yaradır. Kanserogen maddələr genetik mutasiyaların intensivliyini və xərçəng hüceyrələrinin əmələ gəlmə riskini artırır.

5. Superviruslar. Viruslar digər virusların və retrovirusların genlərinə qarışa bilir, məsələn, HİV virusu. Bu zaman elə təhlükəli viruslar əmələ gələ bilər ki, onların yayılma sürəti ağılagəlməz dərəcədə böyük olar. Araşdırmların birində bu tip virusun 8 həftəyə əmələ gəldiyi göstərililir. Bu təcrübənin nəticələrinə əsaslanaraq demək olar ki, genlərin qarışması nəticəsində onların elə kombinasiyaları əmələ gələ bilər ki, nəticədə yeni, heç kimə məlum olmayan çox təhlükəli viruslar yarana bilər. Gen mühəndisliyi zamanı məhz genlərin qarışdırılması prosesi baş verir  və belə qarışmış genlər GMO-da külli miqdarda olur. Odur ki, bir-birinə qohum olmayan genlərin qarışması böyük riskdir. Kanadada aparılan araşdırmaların birində belə bir prosesin şahidi olmuşlar. Bitkini hüceyrələrarası hərəkəti təmin edən geni zədələnmiş xiyar mozaikası virusina yoluxdurmuşlar. Iki həftə keçməmiş yoluxmuş bitkidə gen çatışmazlığı baş vermiş və onun genləri qarmaqarışıq olmuşdur. Bu, bitkinin saf məhsul vermə qabiliyyətini tamamilə pozmuşdur. Bu tip təcrübələrin nəticələri 1997-ci ildə Amerika Kənd Təsərrüfatı Departamentini məcbur etmişdir ki, supervirusların törədəcəyi məsələləri ciddi müzakirə etsinlər, lakin onlar o zaman heç bir normativ aktlar qəbul etməmişdilər.

6. Süd vasitəsilə antibiotik təhdid. Məlum olmuşdur ki, rBGH hormon geni yeridilmiş inəklərdə yelin (əmcəklərin) infeksiyası 25% artıq olur. Odur ki, fermerlər çoxlu antibiotiklər işlədirlər və bunlar da südə keçir. Belə südün tərkibində olan antibiotiklər haqqında məlumat olmadığından nəticədə insanlar allergiya olur. Digər tərəfdən, bu antibiotiklər başqa antibiotiklərin təsirini azaldır və orqanizmdə antibiotiklərə davamlı bakteriyaların sayı artır. Nəticədə insanlar da həddən artıq çoxlu antibiotiklərdən istifadə etməli olurlar ki, bu da infeksion xəstəliklərin müalicəsini xeyli çətinləşdirir.

7. Bitkilər vasitəsilə antibiotik təhdid. Genlərin köçürülməsi metodlarının əksəriyyəti effektiv olmadığından alimlər bitki hüceyrələrindən gen markeri kimi istifadə etməyə məcbur ourlar. Jean Halloran və Michael Hansen müəyyən etmişlər ki, ən çox işlədilən gen markeri antibiotiklər üçün olan gendir. Bu marker genetik modifikasiya edilmiş məhsullarda həddən artıq çox olur. Məsələn, GM edilmiş qarğıdalıda ampisilinə davamlı genlərdən geniş istifadə olunur. 1998-ci ildə Britaniya Kral Cəmiyyəti bu markerin qadağan olunmasını istəmişdi. Odur ki, bir sıra Avropa ölkələri GM qarğıdalının əkilməsini qadağan etdilər.

8. Yolxucu xəstəliklərin yüksəlişi. 1998-ci ildə The Microbial Ecology in Helth and Disease jurnalında verilən məlumata görə, gen mühəndisliyi infeksion xəstəliklərin artmasında mühüm rol oynayır. Bu, bir neçə üsulla baş verir. Antibiotiklərə davamlılıq GMO-ların hesabına getdikcə artır, yeni və əvvəllər məlum olmayan virus ştamları yaranır və həmçinin insanlarda immun sistemi zəifləyir. Bakteriyalarda transgen GNT-nin horizontal transformasiyası baş verir. Bir neçə təcrübədən aydın olmuşdur ki, ağız boşluğunda,  udlaqda və bağırsaqlarda olan bakteriyalar heyvandarlıq məhsullarında olan transgen DNT-ləri özünə birləşdirə bilir. Nəticədə infeksion  xəstəliklərin çoxalması riski artır.

9. Ərzaq allergiyalarının artması. GMO-ların artması nəticəsində biomüxtəlifliyin itirilməsi prosesi ərzaq allergiyalarının artması prosesi ilə paralel  baş verir. Bunu belə izah etmək olar. Biz həyat aktivliyimizi saxlamaq üçün qidalanırıq. Canlılar həmişə ətraf mühitdə təmasda olaraq dəyişir. Qida ilə orqanizmə daxil olan müxtəlif maddələr tələb edir ki, immuntetimiz onların hər birini tanısın və hər birinə qarşı uyğun reaksiya versin. Birtərkibli GM edilmiş qida elementləri orqanizmdə yad element kimi tanınır və immun sistemi getdikcə təkcə bu element üçün dəyişir. Uzun müddət GMO ilə qidalanan orqanizmdə immun sistemi “tənbəlləşir” və müxtəlif maddələrə reaksiya vermir. Nəticədə, istənilən vaxt müxtəlif şəraitdə müxtəlif cür qidalanan orqanizmdə allergiya reaksiyaları çoxalır. Odur ki, bircinsli GMO-larla qidalanma allergiya riskini dəfələrlə artırır.

10. Doğuş defektləri və ömrün qısalması. Kanada və Avropa Birliyi rBGH hormon geninin inəklərə yeridilməsi prosedurunu qadağan etmişdir. Bunun əsas səbəblərindən biri də doğulan körpələrdə defektlərin artması olmuşdur. Cornucopia İnistitute Research alimlərinin təcrübələrindən aydın olmuşdur ki, adi soya ilə qidalanan siçanlarda doğuşdan sonra balaların ölümü 10% olursa, GM edilmiş soya ilə qidalanan siçanların balalarının əksəriyyəti doğuşdan sonra 3 həftə ərzində qırılır. GM edilmiş soya ilə qidalanan siçanların balaları nisbətən kiçik olur və onların sonradan bala verməsi mümkün olmur. Amerika Səhiyyə Departamentinin 2009-cu il 20 tarixli may hesabatında göstərilmişdir ki, doğulan uşaqların getdikcə cəkisi azalır, sonsuzluq və uşaq ölümü faizi getdikcə güclənir. Bu göstəricilərə əsaslanaraq American Academy of Enviromental Medicine (AAEM) həkimlərə təklif etmişdir ki, onlar öz pasiyentlərinə GM edilmiş ərzaqlardan istifadə etməməyi tövsiyə etsinlər. Onlar GM edilmiş ərzaqlara moratorium qoyulmasını, məhsulların markerləşməsini tələb etdilər. AAEM-in gəldiyi nəticələrə görə, GM edilmiş məhsullarla qidalanma immun sisteminin zəifləməsinə, vaxtından əvvəl qocalmaya, sonsuzluğa, insulindən asılılığa və həzm orqanlarının patologiyasına səbəb olur.

11. Toksinlər interyeri. “Pestisidləşmiş ərzaqlar”da pestisid istehsal edən genlər olur. Bu genlər meyvələrdə, taxıl məhsullarında toksin istehsal edir və böcəklər bu məhsullarla qidalanan zaman onların həzm sistemi dağılır. Odur ki, onlar belə məhsullara yaxın gəlmir. Bir çox fermerlər etiraf edirlər ki, Bt adlanan pestisid məhsulların həşəratlara qarşı davamlılığını artırır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, GM edilmiş məhsullarda Bt toksini 1000 dəfə yüksək olur.

12. Qidalanmanın azalması. Journal of Medicinal Food (Dr. Marc Lapp, 1999) jurnalında verilmiş təcrübələrin nəticəsinə əsaslanaraq demək olar ki, müəyyən GM edilmiş ərzaq məhsullarında həyati vacib qida elementlərinin miqdarı xeyli az olur. Məsələn, orqanizmi ürək xəstəliklərindən və xərçəngdən qoruyan fitoestrogen birləşmələri. Mosantonun analizlərindən görünür ki, ant-qidalanma maddələri və allergen olan Kuntiz-tripsin ingibitoru GM edilmiş məhsullarda 28% çox olur.

13. Təbii ərzaqlara əks olan ərzaqlar. Bir neçə il əvvəl Monsanto elan etmişdi ki, onların Roundup Ready adlanan soyalarında “gözlənilməyən genlər” meydana gəlmişdir. Yaxşı məlumdur ki, GM edilmiş məhsullarda modifikasiya edilmiş zülallar olur, hansı ki biz onlardan heç vaxt istifadə etməmişik. 1992-ci ildə FDA mikrobioloqu Dr. Louis J. Pribyl xəbərdarlıq etmişdi ki, ənənəvi seleksiya yolu ilə alınan məhsullarla GM edilmiş məhsullar arasında dərin fərqlər var. Məsələn, Pleyetrop fəsadların yaranma tezliyi GM edilmiş məhsullarda 30% çox olur.

14. Pəhrizdə radikal dəyişikliklər. Insan min illərdi ətraf mühitə uyğunlaşdığı kimi, onun məhsullarına da uyğunlaşmışdır. Son illər ərzində insanların qidalanmasında köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Indi Amerikada toxum istehsalının və satışının 40%-i on kompaniyanın ixtiyarındadır. Bunlar, əsasən, iki məhsul üzrə -qarğıdalı və soya üzrə ixtisaslaşmışlar. Monsanto və Novaris razılaşma yolu ilə dünyada ikinci və üçüncü nəhəng toxum kompaniyasına çevrilmişlər. Onlar artıq soya və qarğıdalı sənayesi ilə məşğul olan bütün kənd təsərrüfatı müəssisələrini öz monopoliyalarına almışlar. Qısa müddət ərzində onlar əksər soya və qarğıdalı əkinlərində GM edilmiş toxumlardan istifadə etməyə başladılar. Bundan başqa, Amerikada pendirlərin 60%-i GM edilmiş fermentlərlə emal olunur. Pambıq istehsalının demək olar ki, əksəriyyətində biotexnologiyanın son nailiyyətlərindən istifadə olunur. Indi növbə taxılın və düyünündür. Monsanto artıq taxılın rezistent ştamplarını almışdır və taxıl istehsalının 90%-ni dəyişmək gücündədir. Bir sözlə bütün sahələrdə insanların qidalanmasında GM edilmiş məhsullar üstünlük təşkil edir.

15. Torpağın zəhərlənməsi. GM edilmiş bitkilərin yaradılmasında herbisidlərdən və pestisidlərdən kənd təsərrüfatında az istifadə olunması əsas məqsəd kimi götürülmüşdür. GM edilmiş bitkilər bir çox həşəratlara, infeksion xəstəliklərə, alaq otlarına davamlı olduğundan onların sahələrində toksik maddələrdən istifadə olunmasına ehtiyac olmayacağını söyləyirdilər. Bununla da torpaqların, su hövzələrinin, yeraltı suların çirklənməsinin qarşısının alınacağını proqnozlaşdırırdılar. Ancaq ümumi reallıq tam bunun əksinədir. R. J. Goldburqun məqaləsində göstərilir ki, GM edilmiş bitkilərin yaradılması ilə paralel olaraq toksik maddələrin istehsalı 3 dəfə artmışdır. Oreqon ştatında alimlər ağac qırıntılarını, qarğıdalının gövdələrini, taxta apilkasını parçalayan və bunlardan etalon almaq üçün istifadə edilən GM olunmuş bakteriya (Klebsiella plantikola) tapmışlar. Bu bakteriyalar torpaqda olan üzvi maddələri parçalayır, azotu mənimsəyən göbələkləri məhv edir, torpaqda olan azotu tamamilə mənimsəyir və beləliklə, torpağı tam steril vəziyyətə salır. Anolojo effektlər 1997-ci ildə GM edilmiş Rhizobium melitoli bakteriyası ilə də müşahidə edilmişdi. Nyu-York Universitetinin professoru Gunther Stotzky təcrübələlərində göstərmişdi ki, torpaqda mikroorqanizmlər azaldığından bitkilərin köklərindən ayrılan toksinlər Monarx kəpənəklərinin məhvinə səbəb olmuşdur. Oreqon alimlərinin təcrübələri göstərmişdir ki, GM edilmiş mikroorqanizmləri laborotoriyada torpağa əlavə etdikdə buğda cücərtilərini tamamilə məhv edir.

16. Super alaq otları. Müəyyən edilmişdir ki, GM edilmiş Bt endotoksin torpaqda 18 ay qala bilir (Marka Lapp and Britt Bailey) və alaq otlarına keçir. Belə alaq otları həşəratlara və ziyanvericilərə qarşı çox davamlı olur. Bu alaq otlarını indi super alaq otları adlandırırlar. Danimarka  (Mikkelsen, 1996) və İngiltərə (National İnistitute of Agricultural Botany) alimlərinin təcrübələrinə görə, super alaq otları yalnız bir nəsildə ömrünü başa vurur. Amerika alimlərinin təcrübələrində isə göstərilmişdir ki, bu super alaq otları glufosinate (hansı ki, glyphosate-dən fərqlənir) davamlıdır. Başqa bir təcrübələrdə super alaq otlarında gen axınları adi alaq otlarında olan gen dəyişmələrindən 20 dəfə çoxdur. Alimlər belə fərz edirlər ki, super alaq otları Monsanto buğdaları ilə hibridləşə bilər və nəticədə qarşısıalınmaz yeni alaq otları yarana bilər. Amerika Milli Akademiyası xəbərdarlıq edir ki, GM edilmiş rezistent mədəni bitkilərdən genlər alaq otlarına keçə bilər və nəticədə çox təhlükəli alaq otu problemi meydana gələ bilər. Bu isə məhsuldarlığa güclü təsir edər və ekosistemlərin ekspressiyası baş verər. Fransa alimləri müəyyən etmişlər ki, GM edilmiş kanola bitkisindən genlər asanlıqla vəhşi turpa keçir və 4 nəsildə bu genlər qalır. Nəhayət, onu da qeyd etmək lazımdır ki, GM edilmiş bitkilərin tətbiqi ilə herbisidlərin istifadəsi heç də azalmamışdır.

Faydalı həşəratların məhv edilməsi. Araşdırmalar göstərir ki, GM məhsulları faydalı həşəratların, o cümlədən monarx kəpənəyinin süfrələrinin kütləvi qırılmasına səbəb olur. Isveçrənin Dövlət Tədqiqat mərkəzinin alimləri müəyyən etmişlər ki, pambıq qurdlarını yeyən qaytanqanadlıları Bt məhv edir. 1997-ci ildə New Scientist jurnalında verilən araşdırmalardan aydın olmuşdur ki, bal arılarının qırılmasına səbəb GM edilmiş bitkilərin güllərində olan zülallardır.

17. Məməli heyvanların zəhərlənməsi. Virus promotoru (CaMV) qoşulmuş qaragülü DNT-si yeridilmiş kartofla aparılan tədqiqatlar göstərmişdir ki, bunlar məməlilər (siçanlar) üçün zəhərlidir. Bu kartoflarla qidalalnan siçanlarda həyati vacib orqanlar, o cümlədən mədəaltı vəz və immun sistemi zədələnir. CaMV özü retrovirusdur. O aktiv olamayan virusları aktivləşdirə və ya yeni viruslar yarada bilir. Odur ki, bioloq Mae Wan-Ho belə bir nəticəyə gəlir ki, CaMV Promiscuosdur və tərkibində CaMV 35S promotoru olan bütün transgen bitkilər və məhsullar bazarlardan çıxarılmalı, onların açıq sınaq təcrübələri qadağan edilməlidir. 6706 saylı məşhur donuz “superdonuz” hesab edilməli idi. Bu donuza gen inplantasiya edimişdi ki, o, biotexnoloji möcüzə hesab edilsin. Nəticədə superdonuz əvəzinə çəpgöz, tamamilə artrit, çətinliklə ayağa dura bilən və yumru bədənli bir heyvan alınmışdı. Iki Amerika biotexnoloji mərkəzi genetik modifikasiya yolu ilə insanlara dərman daşıyan quş almaq niyyətindədir.

18. Genetik zibillənmə. GM edilmiş bitkilərin ən təhlükəli effektlərindən biri onların ətrafda olan bitkiləri genetik zibilləmələridir. Genetik zibilləmə dedikdə, genetik modifikasiya edilmiş bitkilərin DNT –ləri ilə digər bitkilərin yoluxmasıdır. Yoluxma bitkilərin tozcuqları vasitəsilə baş verir. Bitkilərin çiçəklərinin tozları külək, su vasitəsilə, quşlarla, həşəratlarla çox uzaq məsafələrə yayıla bilir. Araşdırmalar göztərir ki, GM olumuş bir ağacın tozcuqları Amerikanın 1/5 məsafəsini qət edə bilmişdir. Almaniyada aparılan tədqiqatlardan aydın olmuşdur ki, GM edilmiş zeytun çiçəklərinin tozcuğu 200 m məsafəyə qədər hərəkət edə bilir. Odur ki, Berlin məhkəməsində fermerlərin bu ağaclardan istifadəsi qadağan edilmişdi. Tailandda Monsantonun yaratdığı pambıq Bt-nin sınaqları qadağan edilmişdi. Buna səbəb  xalq təbabəti üçün 16 faydalı bitkinin genetik zibillənməsi olmuşdu.

Amerikada aparılan araşdırmalardan aydın olmuşdu ki, GM edilmiş çiyələklər onlardan 50 m aralıda bitən adi çiyələkləri genetik zibilliyə bilmişdir. GM edilmiş qarğıdalı sahələrinin yaxınlığında əkilmiş günəbaxanların 25-38%-də genetik zibillənmə müşahidə edilmişdi. Genetik zibillənmənin kütləvi zəhərlənmədən fərqi odur ki, kimyəvi birləşmələr uzun müddətdən sonra bitkilərin orqanizmlərindən kənarlaşdırılır. Lakin genlərlə “zəhərlənmiş” bitkilərdə isə zəhərlənmə çox çətin olur və ya heç olmur, hətta nəsildən-nəsilə ötürülə bilir. Təhlükəli cəhətlərdən biri də ondan ibarətdir ki, GM edimiş tozcuqlar su ilə yayıldıqda onlar su bitkiləri və hətta balıqlar tərəfindən tutula bilir və nəticədə suyun flora və faunası da zibillənir. Bu cür genetik zibillənmənin nəticəsi sonda bioloji müxtəlifliyin məhvi deməkdir.

19. İqtisadi, siyası və sosial təsirlər. Keçən əsrdə dünya ölkələri daim rəqabətdə inkişaf yolunu tutmuşdular. Bu rəqabətin hərəkətverici qüvvəsi yeni-yeni texnologiyalara yiyələnmək cəhdləri idi. Hansı ölkə texnologiyaları mənimsəyirdisə, o, inkişaf etmiş ölkələr sırasına qoşulurdu. Bu texnologiyalardan biri də biotexnologiyanın zirvəsi hesab edilən gen mühəndisliyidir ki, bu texnologiya hələ öz sözünü deməmişdir. Gen mühəndisliyi kənd təsərrüfatını yeni müstəviyə qaldırmaq inkanında olduğundan ölkələr ərzaq təhlükəsizliyini bu yolla təmin etmək istəyirdilər. Lakin ölkələrin əksəriyyəti bu texnologiyadan bəhrələnmək imkanında olmadığından monopollaşma bu sahədə çox sürətlə baş verdi. Indi dünyanın barmaqla sayıla bilən ölkələri gen mühəndisliyi texnologiyası ilə biokolonizasiya siyasətini yeridirlər. Bu ölkələr digər ölkələrin ərzaq təhlükəsizliyinə tam nəzarət etmək yolunu tutmuşlar. GM edilmiş orqanizmlərin məhsullarını, toxumlarını bütün dünyada yaymaqla, ölkələri özlərindən asılı vəziyyətə salrlar. Bunun nəticəsidir ki, 1993-cü il 2 oktyabrda Hindistanda yarım milyon fermer GATT-a etiraz edərək GM toxumların və məhsulların əleyhinə etiraz mitinqinə çıxmışdılar. Indi Ümumdünya Ticarət Təşkilatının, Dünya Bankının, Tariflər və Ticarət üzrə Baş Razılaşmanın, NAFTA kimi təşkilatların yeni qaydalarından aydın olur ki, yerli iqtisadiyyat öz müstəqilliyini itirir. Getdikcə, daha çox ölkə asılı vəziyyətə düşür. Onlar toxumçuluğu, ərzaq məhsullarını, kənd təsərrüfatı bitkilərinin növlərini öz imkanları daxilində inkişaf etdirmək əvəzinə texnoloji ölkələrdən idxal etməyə üstünlük verirlər. Bu isə dünyada “yaşıl inqilab” ideyasının sonu deməkdir.

GM modifikasiya edilmiş məhsulların yayılmasında ən mühüm sosioloji məsələ onların markalanmasıdır. Insanlar istifadə etdikləri istənilən məhsulun, o cümlədən ərzaq məhsullarının mənşəyi, tərkibi haqqında məlumatlanmaq hüququna malikdirlər. Bu hüquq onların yaşamaq hüququnun tərkib hissəsidir. Hətta GM edilmiş ərzaq məhsulları 100% təhlükəsiz olsa belə, onlar markirovka olunmalıdır. Ərzaq məhsullarının markalanmaması insanların dini hüquqlarına da toxunur. Ərzaq məhsullarının markalanmaması dindarların pəhriz saxlamasına mane olur və onların dini heysiyyatına toxunur.

Son illərdə GM edilmiş bitki növlərinin əkin sahələri sürətlə genişlənir və bu orqanizmlərdən alınan məhsulların çeşidi çoxalır. 1996-cı ilə GMO taxıl bitkilərinin əkin sahərinin dünya üzrə ümumi sahəsi 6563 kvadrat mil idisə, 2006-cı ildə bu rəqəm 393828 kvadrat mil olmuşdur. On il ərzində artım 60 dəfə olmuşdur. Bu sürətli artım onu göstərir ki, son on ildə yeni GMO növləri yaradılması nəticəsində təkcə çarpaz tozlanma ilə bu sahə ikiqat çoxalacaq. Odur ki, bütün dünya ölkələri öz etirazlarını artıq açıq şəkildə bildirməyə başlamışlar.

Etirazlar:

•    Ottava, Monreal, Vaşinqton, Tokio və Sidney — 9 fevral 2010-cu ildə 26 ölkəni təmsil edən 233 istehlakçı və fermer qrupu “Definitive Global Rejection of GM Wheat” protokolu ilə etiraz kompaniyası təşkil etmiş, dünya xalqlarını və fermerlərini bu etiraza qoşulmağa çağırmışlar;

•    Hidistan hökuməti GM edilmiş badımcanın ölkə ərazisində əkilməsini qadağan etmişdir və onların etirazını Danimarkanın ekologiya naziri Roseanna Cunnungham alqışlamışdır;

•    5 fevral 2010-cu ildə Bolqarıstan hökuməti xalqın etraz dalğasından sonra ölkədə GM edilmiş bitkilərin əkilməsinə və onların məhsullarının yayılmasına 5 illik qadağa qoymuşdur;

•    29 yanvar 2010-cu ildə Rusiya Fedarasiyasının parlamenti GMO məhsulların üzərində onun mənşəyi və tərkibi haqqında məlumatların yazılması üçün qərar qəbul etmişdir;

•    15 dekabr 2009-cu idə Polşa parlamenti GM bitkilərinin adi bitkilərlə yanbayan əkilməsini qadağan edən qərar vermişdir;

•    20 noyabr 2009-cu ildə Böyük Britaniya vətəndaşları GMO məhsulların üzərində məlumatların yazılmasını və nişanlanmasını tələb edən etiraz mitinqi keçirmişlər.

Artıq Azərbaycan bazarlarına yol tapmış və getdikcə daha geniş yayılan GM edilmiş kənd təsərrüfatı məhsullarının zərərli effektlərindən qorunmaq üçün nə etməliyik? Bunun üçün ilk növbədə GM edilmiş məhsullar haqqında geniş məlumata malik olamaq lazımdır ki, nəyə pul xərclədiyimizi və hansı kompaniyanın məhsullarının daha təhlükəsiz olduğunu bilək. Odur ki, aşağıdakı məsləhətlərə əməl etmək lazımdır:

•    Yerli fermerlərin məhsullarından istifadə edin. Hal-hazırda GM edilmiş məhsulları dünyanın ən iri kompaniyaları nəhəng fermerlərdən alır və bu sahədə monopoliya yaranmışdır. Onların adını dəqiq bilmək və məhsullardan uzaq durmaq lazımdır.

•    Üzvi kübrələr və təbii yolla becərilən məhsulları alın. Təbi yolla və təbii gübrələrdən istifadə edilməklə becərilən məhsullarda hələ ki, GM edilmiş komponentlər yoxdur. Ancaq gələcəkdə onların da tərkibində GMO olması ehtimalı çox böyükdür.

•     GMO soya, qarğıdalı, kanola və pambıq toxumlarından istifadə etməməyə çalışın. Bitki yağlarının əksəriyyətinin tərkibində (ehtimal var ki, indi heyvani yağların tərkibinə də qatılır) kanola və pambıq toxumlarının yağı var.

•    Süni ərzaq əlavələrindən və şirinləşdiricilərindən uzaq durun. Şirinləşdiricilərin əksəriyyəti, eksitotoksin (E951), C və B vitaminləri GM edilmiş məhsullardan hazırlanır.

•     Markerləşdirilmiş (nişanları olan) məhsulları istifadə edin. Ən çox istifadə etdiyiniz məhsulların mənşəyini və tərkibində GM olmasını bilmək sizin fundamental hüququnuzdur. Üzərində GMO haqqında məlumat olmayan məhsullara sübhə ilə yanaşın.

Əsas qida çirkləndiriciləri və onların təsir mexanizmi

Yer qabığının üçdə birini təşkil edən materik hissəsi, başqa sözlə Litosfer (lito-daş deməkdir) canlı orqanizmlərin əsas kütləsinin mövcud olduğu biosfer təbəqəsində gedən təbii və antropogen çirklənmələr və onların aradan qaldırılması daha qlobal problemlər yaratmaqdadır.

Bəşəriyyətin durmadan artımı və inkişaf mərhələləri, kimyəvi maddələrin biogeokimyəvi dövranına təsir edən əsas faktor kimi XX əsrin sonu və XXI əsrin əvvəllərində daha qabarıq şəkildə özünü biruzə verməkdədir. Hesablamalar göstərmişdir ki, insanların təsərrüfat fəaliyyətləri nəticəsində materiklərin biokütləsi 25% azalmışdır. Elmin müasir səviyyəsində biokütlənin azalmasının antropogen faktorlardan asılılığının dəqiq təyin edilməsi çətinlik törədsə də planetin əhali artımının sürəti bu problemin daha da dərinləşməsinə göstərəcəyi mənfi təsir artıq dərk ediləndir. Bu ekoloji problemlər əhalinin sıx yerləşdiyi Avropa qitəsində yaranmaqdadır. Məlumdur ki, şəhər əhalisinin artımı istər-istəməz insanların sağlamlığına təsir edən faktorları da çoxaldır. Bu qarşısı alınmaz proses bizdən asılı olmayaraq davam edəcək və gələcək nəsillərin həyatında daha da güclənərək sonu bəlli olmayan təzadlar yaradacaqdır. Ətraf mühitin çirkləndiriciləri sırasına pestisidlər, radionuklidlər, ağır metallar və digər zəhərli birləşmələr daxildir ki, bu fəsildə onların əmələ gəlməsi və təsir mexanizmi təhlil

ediləcəkdir.

Pestisidlər haqqında məlumat

Pestisid – iki latın sözündən yaranmışdır; «Pestis»-yolxucu xəstəlik, «sido»-öldürürəm, məhv edirəm. Pestisidlər və ya kimyəvi zəhərli maddələr, kənd təsərrüfatında becərilən mədəni bitkiləri və məhsulları ziyanvericilərdən qorumaq, eləcə də bitkilərin məhsuldarlığını artırmaq üçün istifadə olunur. Tədqiqat nəticəsində məlum olmuşdur ki, hər il dünyada istehsal olunan dənli bitkilərin üçdə biri ziyanvericilər və fitopatoloji göbələklər vasitəsilə məhv olur.

Bitkilərin ziyanvericiləri və xəstəlik törədənləri əsasən həşəratlar, gənələr, yumuşaq bədənlilər, nemotodlar (həlqəli qurdlar), fitopotogen göbələklər, bakteriyalar, viruslar və bitki mənşəli orqanizmlərdir.

Kənd təsərrüfatının əsas ziyanvericilərindən biri də gəmiricilərdir. İnsanlar üçün təhlükəli xəstəliklər və epidemiyalar yayan ziyanverici həşəratlar və gənələrdir. Onlar malyariya, isitmə, ensefalit, vəba, taun kimi qorxulu xəstəliklərin yaranması və yayılmasında əsas rol oynayırlar.

XX əsrdə bu xəstəliklərin qarşısı demək olar ki, alınmışdır. Bir sıra dərman preparatları vasitəsilə peyvəndlər aparılır, eyni zamanda kəşf olunan zəhərli kimyəvi maddələrin köməyilə epidemic xəstəlikləri yayan zərərvericilər məhv edilir. Pestisidlər istifadə məqsədinə görə aşağıdakı qruplara bölünür:

a) insektisidlər – həşaratları məhv edənlər;

b) akavitsidlər – gənələri məhv edənlər;

c) nematotsidlər – qurdları məhv edənlər;

d) fungisidlər – bitki xəstəliklərini məhv edənlər;

q) bakteriosidlər – bakteriyaları məhv edənlər;

j) virisidlər – virusları məhv edənlər;

z) herbisidlər – alaq otlarını məhv edənlər;

i) zoosidlər – gəmiriciləri məhv edənlər.

Bitkilərin inkişafını sürətləndirən və ya ləngidən kimyəvi maddələr də pestisidlərə aid edilir. Bir sıra pestisidlər – defoliantlar və desikantlar pambığın maşınla yığılması zamanı tətbiq edilir.

Xalq təsərrüfatında herbisidlər, insektisidlər və fungisidlər daha çox istifadə edilir. Bu maddələrə tələbat ildən-ilə artdığından, yeni-yeni preparatlar kəşf edilir və onların istehsalı artıq zavodlar tərəfindən həyata keçirilir. Həşəratlara, alaq otlarına və ziyanverici heyvanlara təsir mexanizminə görə pestisidlər bir neçə qrupa ayrılır:

a) bir başqa təmas vasitəsilə təsir edənlər – həşəratların hər hansı orqanına toxunmaqla onları məhv edənlər;

b) həzm sistemi vasitəsilə təsir edənlər – həşəratlar və digər ziyanvericilər onları qida vasitəsilə qəbul etdikdə effektli təsir göstərir;

c) sistemli təsir göstərənlər – bitkiləri orqanları vasitəsilə yayılaraq, müəyyən inkişaf mərhələsində zəhərli təsir göstərərək ondan istifadə edən ziyanvericiləri məhv edir və sonrakı inkişaf mərhələsində zəhərləyici təsiri aradan qalxır;

d) fumiqant mexanizmi ilə təsir edənlər – belə pestisidlər həşaratların tənəffüs yolu ilə daxil olaraq onları məhv edir.

Alaq otları ilə mübarizədə tətbiq olunan herbisidlər:

a) kütləvi təsir edən herbisidlər - belə kimyəvi maddələr bütün bitkiləri məhv edir.

b) sellektiv – seçici herbisidlər – bu maddələr bir növ bitkiləri məhv edir və digər növlər üçün təsirli deyillər.

Kimyəvi tərkibinə görə bütün pestisidlər iki qrupa bölünür: qeyri üzvü və üzvi birləşmələr.

Pestisidlərin ilk tətbiq dövründə yalnız qeyri-üzvi maddələrdən istifadə olunurdu: qurğuşun 2-xlorid PbCl2, arsen3-oksid-As2O3, mis duzları, florid turşusunun duzları, kükürd, sulfat turşusunun törəmələri və s. Bütün qeyri-üzvi pestisidlər bir sıra xüsusiyyətlərinə görə effektli deyillər: yüksək dozada təsir edirlər, seçici olmadığına görə bütün canlılar üçün təhlükəlidir, təbiətdə uzun müddət davamlı halda qalaraq istifadə olunan su hövzələrini çirkləndirməklə ekoloji mühiti korlayırlar. Odur ki, XX əsrin 40-50-ci illərində qeyri üzvi pestisidlər üzvi pestisidlər vasitəsilə get-gedə sıxışdırılmağa başladı.

Petisidlərin toksiki göstəriciləri

Üzvi birləşmələr hesabına hazırda dünyada 100000-dən çox pestisid tətbiq edilir. Sovetlər zamanında isə 100-ə qədər pestisid istifadə edilirdi. Bütün pestisidlər əhəmiyyətli təsir göstərsələrdə, digər tərəfdən bütün canlılar üçün təhlükə mənbəinə çevrilirlər. Onlar uzun müddət yer qabığında qalaraq ekoloji mühitdə qarşısı alınmaz təhlükələr yaradırlar.

Zəhərlilik dərəcəsinə görə pestisidlər 4 qrupa ayrılırlar:

I. Yüksək zəhərli pestisidlər – LD50-heyvanların hər bir kq çəkisinə 50 mq təşkil edənlər.

II. Zəhərli və güclü təsir edən pestisidlər – LD100-heyvanların hər kq çəkisinə 50-200 mq təşkil edənlər.

III. Orta zəhərli pestisidlər – LD500-heyvanların hər bir kq çəkisinə 200-1000 mq təşkil edənlər.

IV. Az zəhərli pestisidlər – LD1000 – heyvanların hər bir kq çəkisinə 1000 mq-dan çox təşkil edənlər.

Hər hansı pestisidin dozasından başqa onun digər keyfiyyətləri də əsas götürülür. Məsələn, pestisidlərin orqanizmidə təsir effekti, yağlı mühitdə həll olma dərəcəsi, uçuculuğu və digər fizikikimyəvi xassələr.

Pestisidin istifadə spektri həmçinin onun «persistent» xassəsilə də ölçülür –ətraf mühitdə qalma müddəti. Digər göstəricilərdən biri də pestisidin «kumilyativ» xassəsidir: orqanizmdə pestisidin metabolizm müddəti və orqanizmdən kənar olma mexanizmi. Məs., DDT yalnız süd vasitəsilə orqanizmdən kənar edilir ki, bu da ən təhlükəli effekt deməkdir.

Kənd təsərrüfatının kimyalaşdırılması ərəfəsində xroniki intoksikasiya (mütamadi zəhərlənmə) ətraf mühiti korlayaraq ekoloji ziddiyyətlərin yaranması prosesi sürətlənərək hazırki vəziyyətə çatmışdır.

Ekoloji mühitin korlanmasında pestisidlər sintez olunan zavodlarda təhlükəsizlik texnologiyasının pozulması, zavod tullantılarının su hövzələrinə və atmosferə buraxılması ilə yanaşı, onların daşınması, saxlanması qaydalarına əməl olunmaması, həmçinin istifadəsi zamanı dozaların çoxalması və s. rolu böyükdür.
Pestisidlərin bioloji obyektlərdə kimyəvi-fiziki analizi
Ekoloji obyektlərdə pestisidlərin ayrılması və miqdarının təyini mürəkkəb bir proses olub hər bir pestisid üçün xüsusi həlledicilər və reaktivlər tələb olunur.

Qeyri-üzvi pestisidlərin sayı az olduğundan onların ayrılması və təyini metodu işlənib hazırlanmışdır.

Pestisidlərin bioloji materiallardan ayrılması üzvi həlledicilər vasitəsilə ekstraksiya yolla həyata keçirilir. Bu zaman pentan, nheksan, heptan, petroleum efiri, xloroform və karbon 4-xlorid kimi həlledicilərdən istifadə olunur. Hələlik ümumi bir universal üsul olmadığından pestisidlərin bioloji obyektlərdən ayrılması və təmizlənməsi çox vaxt aparan bir əməliyyat hesab olunur.

Üzvi pestisidlərin tərkibindən asılı olaraq onların müəyyən qrupları üçün xüsusi metodlar işlənib hazırlanmışdır. Xlorüzvi birləşmələrin pestisid kimi istifadə olunan qrupları üçün ümumi sxem məlumdur.

Ətraf mühitin spesifikliyindən asılı olaraq – hava, torpaq, su, bitkilər və onların məhsulları, ət -süd məhsulları-pestisidlərin ayrılması və analizi fərdi yanaşma tələb edir.

Əsas tətbiq olunan üsullar – üzvi həlledicilər vasitəsilə ekstraksiya, su buxarı vasitəsilə ayrılma, kristallaşma – effect vermədikdə nazik təbəqə xromotoqrafiyası və qazxromotoqrafiyası metodlarından istifadə olunur.

Kəmiyyət və keyfiyyət analizi nəticəsində ayrı-ayrı pestisidlərin ilkin tərkibindən başqa, onların çevrilmə məhsulları da müəyyən edilir.

Ekologiyanı çirkləndirən və ən çox zəhərlənmələrə səbəb olan pestisidlər hallogenli, fenoltörəmələri, karbamid birləşmələri, fosfat turşusunun müxtəlif efirləri və element üzvi birləşmələrdir.

Hallogenli pestisidlər

Ən çox istifadə olunan xlorüzvi birləşmələrdən DDT qrup insektisidlərini göstərmək olar. DDT-4-4dixlor – difeniltrixlor metil metan – C14H9Cl5-1939-cu

ildə İsveçrəli Paul Müller tərəfindən sintez olunmuşdur. Yeni insektsid malyariyaya qarşı effektiv təsir göstərdiyinə görə 1948- ci ildə P.Müllerə Nobel mükafatı təqdim edilmişdir. Ən çox tətbiq olunan insektisidlərdən olub, 1964-cü ildə Birləşmiş millətlər təşkilatı (BMT) tərəfindən istifadəsinə qadağa qoyulmasına baxmayaraq SSRİ-də 70-ci illərdə, Azərbaycanda isə 80-ci illərdə də istifadə edilirdi. İstiqanlı ziyanvericilər üçün güclü zəhər olub LD50 200 mq/kq təşkil edir. DDT-ni sulfat turşusunun (katalizator kimi) iştirakı ilə xloral və xlorbenzoldan alırlar:

DDT ağ rəngli iysiz, dadsız kristallik maddə olub su, turşu və qələvilərdə həll olmur. Bir çox üzvi həlledicilərdə və yağlarda yaxşı həll olur. DDT həşəratların məhv edilməsi nöqteyinəzərindən əvəz olunması pestisid olub bir başa təmas nəticəsində təsir edir. Bütün istiqanlı heyvanlar və insanlar üçün təhlükəli zəhər hesab olunur. O, mərkəzi sinir sistemini korlayaraq qara ciyər və böyrəkləri sıradan çıxarır. Orqanizmə daxil olan 1 qram DDT müalicə olunmaz fəsadlar törədir.

Tərkibində daha çox yağ olan meyvələr DDT ilə təmasda olduqda daha təhlükəlidir. Onun yağlı qarışığı asanlıqla orqanlara yayılır. Kumilyativ pestisid olub orqanizmdə 20 gün qala bilir. Davamlılığına və uçuculuğuna görə uzun müddət sərbəst qala bilir. Cəmi 3-4 həftə ərzində Yer kürəsini dolaşa bilir, hətta DDTyə Antarktidada rast gəlinmişdir.

DDT-nın keyfiyyət analizini aşağıdakı üsulla aparmaq olar:

qatı sulfat turşusu və natrium nitratın iştirakı ilə 125-1300C-də nitrolaşma aparılır və reaksiyanın son məhsulunu natrium metilat əlavə etdikdə məhlul bənövşəyi rəngə çevrilərsə deməli nümunədə DDT-nin varlığı aşkar edilir. Reaksiya çox həssas olub 0,5 mq DDT olduqda belə təyin edilə bilər.

Deyildiyi kimi DDT-nin orqanizmdən kənar olunması xeyli zaman tələb edir. Mədə-bağırsaq vasitəsilə, sidiklə və süd vasitəsilə kənar edilir. Bu zaman böyrəkləri və süd vəzlərini zədələyərək bəd xassəli şişlərin yaranmasına səbəb olur. DDT orqanizmdə qismən dehidroxlorgenaza fermentinin təsiri ilə zərərsizləşdirilərək dixlordifenil sirkə turşusuna çevrilir və sidiklə ifraz olunur.