MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

MÜHAZİRƏ MÖVZUSU I : İQTİSADİ NƏZƏRİYYƏNİN PREDMETİ VƏ

METODU.

P l a n:

1. İqtisadiyyatın cəmiyyətdə rolu

2. İqtisadi fikirlərin yaranması və inkişafının əsas mərhələləri

3. Azərbaycanda iqtisadi fikir tarixinin formalaşması

4. İqtisadi nəzəriyyənin predmeti. İqtisadi anlayışlar və qanunlar.

5. İqtisadi nəzəriyyənin metodu.

Ədəbiyyat:

1. 
   Anikin A.B. Elmin gəncliyi: Marksa qədərki mütəfəkkir iqtisadçıların həyatı və ideyaları. V., “Politizdat”, 1985.
   
2. 
   İqtisadi nəzəriyyə. Dərslik. 2001-2014. Bakı Təhsil Nazirliyinin şifrəsi əsasında təsdiq edilib.
   
3. 
   İqtisadi təlimlər tarixi. Dərslik. 1965.
   
4. 
   T.S.Vəliyev, A.Həsənov. Azərbaycan iqtisadi fikir tarixi. Bakı, 1996.
   
5. 
   Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1988.
   

1. İqtisadiyyatın cəmiyyətdə rolu

Maddi nemətlər istehsalı ilə məşğul olmaq daha həlledici və əsasdır. Məhz elə buradan da insan cəmiyyətinin inkişaf tarixi öz başlanğıcını götürmüş olur.

Beləliklə, bəşəriyyət həmişə istehsal edərək yaşamış və yalnız bu əsasda siyasət, din, elm, incəsənət və s. mövcud olmuşdur.

Cəmiyyətin inkişafının ilk pillələrində, hər cür sadə primitiv istehsalı, ibtidai insanın ilk dəfə daş balta və yaxud kaman düzəltməsini iqtisadiyyat adlandırmaq olmaz. Lakin bu kimi alətlərin düzəldilməsi təkmilləşdirildikcə ovçular, balıqçılar, sənətkarlar arasında, icma daxilində əmək məhsullarının mübadiləsi meydana gəlir. Ayrı-ayrı icmalar, qəbilələr əmək məhsullarını bir-biri ilə mübadilə etməklə iqtisadi münasibətə girirlər.

İstehsal prosesində insanların təbiətə və eləcə də əmək alətləri olan baltaya, kamana, əkinçilikdə istifadə edilən alətlərə, əmək məhsullarına münasibəti əks olunur. Mübadilədə isə həmin məhsulların mübadiləsi baxımından insanların bir-birinə münasibəti əks olunur. Deməli, söhbət ümumiyyətlə münasibətdən deyil, insanların həyatı üçün zəruri olan maddi nemətlərin istehsalı və bölgüsü ilə bağlı olan maddi münasibətdən gedir.

Təbiətin öz məhsulu olan insan maddi nemətlər istehsalında təbiətə təsir etmək üçün mübarizə aparır. Bunun üçün onların birlikdə, bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və asılılıqda, münasibətdə olması zərurəti yaranır. Bir qrup istehsalçının məhsulu digər qrup istehsalıçının məhsulu ilə mübadilə olunur.

Burada maddi nemətlərin istehsaldan istehlaka (son istifadə) olan bütün hərəkəti bir-biri ilə üzvi bağlılıqda əks olunur.

Deməli, iqtisadiyyat dedikdə maddi nemətlərin (istər dəyər və istərsə natural formada) istehsal, bölgü, mübadilə və istehlak mərhələlərindən keçməsi və bu sahədə yaranan iqtisadi münasibətlər sistemi başa düşülür. Bu bir bütöv sistem təşkil edir.

Ayrı-ayrı sahələrin iqtisadiyyatı, regional iqtisadiyyat, milli iqtisadiyyat, dünya iqtisadiyyatı və s. anlayışlar formalaşır.

İqtisadiyyat – iqtisad elminin adı bu sözdən, termindən alınmışdır. Geniş mənada iqtisadiyyat bütün iqtisadi bilik sahələrinin, eləcə də iqtisadi nəzəriyyənin öyrəndiyi, araşdırdığı obyektdir.

Elm tarixində ilk dəfə iqtisadiyyat sözünü, anlayışını qədim yunan alimləri işləmişlər. O, Ksenofontun (e.ə.-430-355) “Ev təsərrüfatı” və ya “Ev iqtisadiyyatı” deyilən əsərinin adından götürülmüş, sonra Aristotel (384-322) tərəfindən geniş şərh edilmişdir. Yunan sözü olan “Oykonomiya” iki sözdən – “oykos” (ev, təsərrüfat) və “nomos” (qayda, qanun) söz birləşmələrindən yaranmışdır. Bu mənada “Ekonomika” antik dövrün qul əməyinə əsaslanan ailə təsərrüfatının, ən çox natural təsərrüfat münasibətlərini ifadə edirdi. Təsərrüfat və onun idarəedilmə qanunları mənasını daşıyan bu anlayış sonralar mürəkkəb və geniş bir fəaliyyət dairəsini, bütövlükdə iqtisadiyyat mənasını ifadə etməyə başlamışdır. Hazırda dünyanın əksər ölkələrində, müxtəlif dillərdə “Ekonomiks” geniş anlamlı bir kateqoriya kimi işlədilməkdədir. Bizim və bir çox islam ölkələri xalqlarının dilində “ekonomika” ərəb dilindən alınmış “iqtisadiyyat”, “iqtisad” kimi sözlərlə ifadə olunur. Lüğəti mənası da elə “ekonomika” anlayışının bildirdiyi mənaya uyğundur. Dilimizə daxil olan “iqtisadiyyat” məfhumu “təsərrüfatı idarəetmə”, “təsərrüfatçılıq”, “qənaət”, “İqtisad elmi” kimi anlayışları ifadə edir. Adi həyatda, xalq arasında “iqtisadiyyat” sözündən daha çox “təsərrüfat”, “təsərrüfatçılıq” kimi məfhumlar geniş yayılmışdır. Çox hallarda “təsərrüfat” dedikdə, kiçik və iri təsərrüfatların maddi ünsürlərini, avadanlıq, ləvazimat, mal-qara və sairləri nəzərdə tuturlar. Əslində təsərrüfatın görülən tərifləri də bunlardan ibarətdir. Lakin, bütün istehsal və xidmət dairələrini, sahələrini və onların subyektlərini özündə birləşdirən təsərrüfat anlayışı daha mürəkkəb bir mexanizmdir. Bu heç də üzdə göründüyü kimi müxtəlif elementlərin və sahələrin mexaniki birləşməsindən də ibarət deyildir.

Hər bir cəmiyyətdə təsərrüfat bir sistem şəklində fəaliyyət göstərir və inkişaf edir. Bu baxımdan “iqtisadiyyat” və “təsərrüfat” anlayışları üst-üstə düşür. Əgər onlara quruluş baxımından yanaşılarsa yenə də bu oxşarlıq aydın görünər. Məlumdur ki, iqtisadiyyat sənaye, kənd təsərrüfatı, inşaat, xidmət və s. sahələri özündə birləşdirir. Təsərrüfat anlayışı da təxminən bu çərçivə daxilindəki obyektləri əhatə edir. Buna baxmayaraq, “təsərrüfat” anlayışı daha çox işlədilən, daha çox praktiki əhəmiyyət kəsb edən bir ifadə kimi çıxış edir. Bundan fərqli olaraq “iqtisadiyyat” ən çox elm anlamında, bir çox elmlərin adı kimi də işlədilən bir ifadədir. Məsələn, iqtisadi tarix, iqtisadi coğrafiya, iqtisadi fikir tarixi, iqtisadi kibernetika, sənaye iqtisadiyyatı, kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatı və s. elmlərin adının daşıyıcısı da iqtisadiyyatdır.

İqtisadiyyatı öyrənmə, dərketmə baxımından yanaşdıqda o, makroiqtisadiyyat, mikroiqtisadiyyat, mezoiqtisadiyyat, meqoiqtisadiyyat sahələrinə bölünür. İdarəetmə baxımından da iqtisadiyyatın bu hissələrə bölgüsü əsaslıdır.