MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

Makroiqtisadiyyat – iqtisadi nəzəriyyənin iqtisadiyyatın bütövlükdə fəaliyyət mexanizmini öyrənən hissəsidir. O bir çox mühüm problemləri – məşğulluq, milli gəlirin səviyyəsi, inflyasiya, valyuta kursu, tədiyyə balansı – qarşılıqlı əlaqədə nəzərdən keçirir. Bir müstəqil fənn kimi makroiqtisadiyyatın meydana gəlməsi Con Meynard Keynsin adı ilə bağlıdır. Makroiqtisadiyyatın iqtisadi nəzəriyyənin müstəqil hissəsi kimi formalaşmasına XX əsrin 20-30-cu illərindəki iqtisadi dəyişikliklərin, o cümlədən Böyük depressiyanın güclü təsiri olmuşdur. İstehsala azalma, işsizlik, bazarın iqtisadiyyatdakı ümumi tarazlığı bərpa etmək iqtidarında olmaması – bütün bunlar makroiqtisadi nəzəriyyələrin formalaşması üçün başlanğıc oldu. Makroiqtisadiyyat iqtisadiyyatda yaranan problemlərin həllindən “toxunmuşdur”. C.M.Keynsin “Məşğulluq, faiz və pulun ümumi nəzəriyyəsi” kitabında onlardan XX əsrin 40-70-ci illərində tədqiqatların əsasını təşkil edənlər müəyyənləşdirilmişdir. Makroiqtisadi problemlərin öyrənilmə mexanizmi aşağıdakı problemlərin nəzəri həllindən ibarətdir:

1. 
   Məşğulluq səviyyəsini müəyyənləşdirən amillərin aşkar edilməsi.
   
2. 
   İşsizliklə mübarizə metodlarının müəyyənləşdirilməsi.
   
3. 
   Pulun rolunun və pula tələbi müəyyənləşdirən amillərin öyrənilməsi.
   

4. Nemətlər və pul bazarları arasında qarşılıqlı əlaqəni təmin edən əsas vasitəçi kimi faiz dərəcəsinin rolunun təhlil edilməsi.

Müasir iqtisadi nəzəriyyə iqtisadi dinamika, inflyasiya, dövlət borcu, dövlətin, digər institutların iqtisadi siyasəti, beynəlxalq iqtisadiyyatın problemlərini tədqiq etməklə bu siyahını genişləndirdi.

Makroiqtisadiyyat mikroiqtisadiyyatla kifayət qədər sıx bağlıdır. Elmin müstəqil bölməsi kimi makroiqtisadiyyat mikroiqtisadiyyatdan azı yarım əsr gec formalaşmışdır, lakin iqtisadi nəzəriyyənin bu iki bölməsi arasında müəyyən qarşılıqlı əlaqə var.

Mikroiqtisadiyyat. İqtisadiyyat kursunun 2-ci ən mürəkkəb bölməsi “Mikroiqtisadiyyat”dır. İqtisadiyyatın bu bölməsində cəmiyyət üçün lazım olan maddi həyat nemətləri və xidmətlər istehsal edilir. Hər bir ölkənin müasir təsərrüfatı özünün ictimailəşmə səviyyəsinə görə müxtəlif olur. Mikroiqtisadiyyat iqtisadiyyatın ən aşağı pilləsidir, ilkin qatıdır.

Mikroiqtisadiyyat (yunanca “mikros” – “kiçik” deməkdir) – vahid xalq təsərrüfatının bir hissəsidir. Bütün istehsal amillərinə sahib olan xüsusi mülkiyyətçilər və maddi nemətlərin və xidmətlərin istehsalçıları mikroiqtisadiyyat bölməsinə daxildirlər. İqtisadiyyatla məşğul olan təsərrüfatçı subyektlərin əksəriyyəti bu sahədə fəaliyyət göstərirlər. Onlar bu və digər formada maddi nemətlərin və xidmətlərin ilkin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı prosesində iştirak edirlər. Milli sərvət, milli məhsul mikroiqtisadiyyatda yaranır.

Mikroiqtisadiyyat kapitalizmin azad rəqabətə, azad sahibkarlığa əsaslandığı dövründə, yəni klassik kapitalizm şəraitində sürətlə inkişaf edib formalaşmışdır. Xüsusi kapitalist müəssisələri, bazarın müxtəlif növləri, istehsal və bazar infrastrukturları mikroiqtisadi səviyyədə yaranıb fəaliyyət göstərir. Son iki əsr ərzində mikroiqtisadiyyatda böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Bu dəyişikliklərdən birincisi, istehsalın maddi amilinin mülkiyyətçisi olan sahibkarların tərkibində; ikincisi, təsərrüfatın formasında; üçüncüsü də milli istehsalın tərkibində baş vermişdir. Başlıca dəyişiklik onun quruluşunda olmuşdur. Bu dəyişiklikləri ilk növbədə bazar iqtisadiyyatının inkişaf etdiyi ölkələrin timsalında aydın görmək olar.

Mezoiqtisadiyyat – makroiqtisadiyyatın yarımsistemidir; bir-biri ilə üzvi bağlı sahələr kompleksidir. Məs., aqrar-sənaye kompleksi, aqrar-biznes, hərbi-sənaye kompleksi. Bunların maddi əsaslarını əmək bölgüsü və kooperativləşmə təşkil edir.

Aqrar-sənaye kompleksində kənd təsərrüfatı ilə emal sənaye sahələrinin, bəzi istehsal vasitələri istehsal edən sənaye sahələrinin üzvi əlaqəliliyi əsas götürülür.

Hərbi-sənaye kompleksində hərbi və mülki istehsal sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsi ifadə olunur.

Meqoiqtisadiyyat – bu anlayış altında bütövlükdə dünya təsərrüfatı, başqa sözlə, beynəlxalq miqyasda iqtisadiyyat başa düşülür.

İqtisadiyyat bütün səviyyələr və sistemlər baxımından ümumi prinsiplərə, qanunauyğunluqlara malikdir. Lakin, bu heç də dünya, regional və milli iqtisadiyyatların özünəməxsus xüsusiyyətlərini inkar etmir. Çünki, iqtisadiyyatın başlıca prinsipləri, məqsəd və funksiyaları göstərilən çərçivələrdə, xüsusilə milli iqtisadiyyat çərçivəsində reallaşa bilər. Buna görə də dünya iqtisadiyyatı və milli iqtisadiyyat iqtisad elminin öyrəndiyi sahələrdəndir.