MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

Səkkizinci, əhalinin müəyyən yaş qrupunun, xüsusən də gənclərin (ən çox da oğlanların) ölkəni tərk etməsi öz növbəsində sosial-demokrafik çətinliklərin meydana gəlməsinə şərait yaradırdı. Keçid dövrü üçün xarakterik olan bu proses sosial-demokrafik inkişaf sahəsində mənfi meylləri daha da qabardırdı. Bu isə əhalinin artım tempinə mənfi təsir göstərirdi. Bəzi hallarda əhalinin sadə təkrar istehsalına da gənclər, xüsusən də uşaqlar arasında vaxtsız ölənlərin sayının artması sosial-demoqrafik problemi daha da dərinləşdirirdi. Dövlət tərəfindən sosial-demoqrafik vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına yönəldilən kompleks siyasətin hazırlanması problemi həllinin bir qədər də çətinləşdirirdi.

Doqquzuncusu, respublikamızın ayrı-ayrı reginolarının, rayonlarının iqtisadi inkişaf səviyyəsindəki müxtəliflik bazar münasibətlərinin təsiri altında daha da artdıqca inzibati ərazi bölgələrindəki sosial fərqlər də dərinləşirdi. Belə ki, işləyənlərin müxtəlif imkanlı müəssisələrdə, firmalarda, şirkətlərdə çalışmalarına görə onların gəlirləri arasında kəskin fərqlər olurdu. Bu isə işləyənlər arasında gəlir fərqlərinə görə təbəqələşməyə gətirib çıxarırdı. İşsizlər arasında isə iş yeri tapmaq ümidini itirənlərin sayı artırdı. Belə insanlardan ibarət ailələrin yaşayış vasitələri ilə təminatı olduqca məhdudlaşırdı ki, bu da cəmiyyət üçün ciddi sosial problemə çevrilirdi.

Bazar iqtisadiyyatının müxtəlif yönümlü təsirləri altında meydana gələn sosial problemlər bir-biri ilə bağlıdır. Belə sosial problemlərin təsnifatını daha da genişləndirmək olar. Yuxarıda qeyd olunan sosial problemlərin həll edilməsi öz növbəsində yeni-yeni çətinliklər, problemlər doğurur. Məqsəd sosial problemlərin genezisini öyrənməklə, onların səciyyələndirilməsi ilə yanaşı, həm də sosial çətinliklərin aradan qaldırılması yollarını tapmaqdan ibarət olmalıdır. Tədqiqat işində bu məsələlərin araşdırılması vacib vəzifə kimi qarşıya qoyulmuşdur. Bazar münasibətləri şəraitində iqtisadiyyatın tənzimlənməsi və idarə olunmasının sosial motivləri də istinad etməsi elmi-nəzəri və praktiki baxımdan əsaslandırılmalıdır.

Tədqiqat işinin əvvəlində səciyyələndirməklə verilən təsnifatdan göründüyü kimi bazar iqtisadiyyatı adlanan yeni iqtisadi sistemə keçid çoxlu sayda sosial problemlər doğurur. Bazar iqtisadiyyatı, xüsusən də xaotik hadisələrlə zəngin olan keçid mərhələsi insanlara əmək hüququ, standart həyat şəraiti ilə bağlı tam təminat vermir. Bu mərhələdə əhalinin az təminatlı hissənin xüsusən də təqaüdçülərin vəziyyəti daha da pisləşir. Yeni iqtisadi münasibətlərin doğurduğu sosial problemlər son dərəcədə ölkə əhalisinin mütləq əksəriyyətinin yoxsullaşmasına gətirib çıxarır.

Cəmiyyət, dövlət sosial problemlərin daha da kəskinləşməsinin sosial partlayışa səbəb olmasının qarşısını almaq məqsədilə təcili əməli tədbirlər görməlidir. Bunun üçün ilk növbədə bazar münasibətlərinin qarşısı alınmalıdır. Daha doğrusu, sosial problemlər, onların təcili həll edilməsi bazar sistemində iqtisadiyyatın tənzimlənməsini zəruri edən əsas motivlərə çevrilir. Başqa sözlə, bazar münasibətləri şəraitində əhalinin sosial müdafiəsini təmin etmək cəmiyyət və dövlətin ən ümdə vəzifəsi olmalıdır.

Bazar sistemini yaşayan ölkələrin təcrübəsi sübut edir ki, bazar münasibətləri şəraitində əhalinin sosial müdafiəsini təşkil etmək həm mümkündür, həm də olduqca vacibdir. Bazar iqtisadiyyatına əsaslanan ölkələrdə bu məqsədə xeyli miqdarda vəsait ayrılır və müxtəlif istiqamətdə əməli tədbirlər həyata keçirilir. Məsələn, ABŞ-da sosial sığortaya sərf edilən vəsaitin həcmi federal büdcənin 40 faizindən çoxunu təşkil edir.

Sözsüz ki, əhalinin yaşayış səviyyəsinin yüksəlməsi həyata keçirilən iqtisadi siyasətin, sosial-iqtisadi islahatların düzgünlüyünün əsas göstəricisi kimi çıxış edə bilər. Əhalinin rifahını yaxşılaşdırmaq dövlətin iqtisadi strategiyasının leytmotivini təşkil etməlidir.

Dünyanın aparıcı dövlətlərinin təcrübəsi sübut edir ki, bazar sisteminin iqtisadi mexanizmləri məhsuldar qüvvələrin inkişafı, ictimai sərvətin artması üçün müəyyən şərait yaratsa da bazar qanunlarına əsaslanan bölgü münasibətləri əhalinin ayrı-ayrı sosial qruplarının gəlirləri arasında fərqlər yaradır, cəmiyyətdə yoxsulluq probleminin meydana gəlməsi təhlükəsini doğurur. Əhali gəlirlərinin strukturunun optimallaşdırılması və yoxsulluq probleminin həll edilməsi vəzifəsi dövlətin üzərinə düşür.

ABŞ və Yaponiyanın liberal iqtisadiyyat modelini əsas götürən inkişaf etmiş ölkələrdə bölgü münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi və əhalinin sosial müdafiəsinin təmin olunması sahəsində müsbət təcrübələr vardır. Qərbi Avropa ölkələrinin əksəriyyəti iqtisadiyyatda sosial həmrəyliyi (partnoyluq) ideyasını həyata keçirirlər. Bu siyasətin reallaşmasında ABŞ və İsveç daha öndə gedirlər. Siyası hakimiyyətin sosialistlərin əlində olduğu Qərbi Avropa ölkələrində xüsusi mülkiyyətin mövcudluğu və bazar iqtisadiyyatının fəaliyyəti şəraitində gəlirlərin yenidən bölgüsü və bu prosesdə dövlətin iştirakı elə təşkil olunmuşdur ki, sosial bərabərliyin gerçəkləşməsi üçün real imkanlar yaradılmışdır. Elə ölkələrdə əhalinin az təminatlı hissəsi üçün elə bir aşağı hədd müəyyənləşdirilmişdir ki, həmin səviyyədə insanların, ailələrin minimal təminatlarının ödənilməsi üçün mümkün şərait yaranır. İnkişaf etmiş dövlətlərdə, xüsusən də Skandinaviya ölkələrində, Yaponiyada əhalinin sosial müdafiəsi elə təşkil olunub ki, hər bir insanın həyati mənafeyi doğulduğu gündən dünyanın dəyişənə kimi müdafiə edilir.

Respublikamızda iqtisadiyyatın bazar münasibətləri əsasında inkişaf etdirilməsi uzun müddətli və çox mərhələli bir prosesdir. Bu prosesdə müxtəlif xarakterli mürəkkəb və ciddi sosial-iqtisadi problemlər və ziddiyyətlər meydana gəlir. İqtisadi və sosial-iqtisadi inkişafın vəhdəti avtomatik əldə edilə bilməz. Bu prosesin effektli həyata keçirilməsi üçün iqtisadi və sosial-siyasətin dövlət tərəfindən hazırlanması, tənzimlənməsi vacibdir. Dövlət elmi cəhətdən əsaslandırılmış iqtisadi, sosial siyasət strategiyasını həyata keçirmək üçün optimal iqtisadi mexanizmlərdən, vasitələrdən istifadə etməli, onların daima təkmilləşdirilməsinə nail olmalıdır.

Bazar münasibətlərinin tənzimlənməsi və idarə olunmasını zəruri edən sosial motivlərin spektri olduqca genişdir.

İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi metodları

İqtisadiyyatın dövlət tərəfindən tənzimlənməsi metodları iki qrupa bölünür: 1) müstəqil (inzibati) metodlar; 2) dolayı (iqtisadi) metodlar. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, real həyatda tənzimləmənin inzibati və iqtisadi metodları hüdudlarının müəyyənləşdirilməsi əslində şərti xarakter daşıyır. Bu, onunla əlaqədardır ki, iqtisadi tənzimləmə prosesini müəyyən inzibati amillərdən istifadə etmədən tənzimləmək mümkün deyildir. Məsələn, dövlət, əhalidə olan pul vəsaiti əmanət qoyuluşuna cəlb etmək üçün əmanətə görə verilən faizin səviyyəsini qaldırmalıdır. Hər bir inzibati tənzimləmə metodu isə müəyyən iqtisadi mexanizmlər vasitəsilə həyata keçirilir.

Dövlət tərəfindən istifadə olunan tənzimləmə metodlarının təsnifləşdirilməsi olduqca mürəkkəb prosesdir. İqtisadçılar tənzimləmə metodlarının adətən iki qrupa bölürlər: 1) ümumi metodlar; 2) xüsusi metodlar.

Ümumi metodlara idrak metodlarının toplusu, sistemli metod, ümumi təkrar istehsal nəzəriyyələri və başqaları aiddir. Makroiqtisadiyyatın qarşısında duran əsas vəzifə bütövlükdə iqtisadi sistemin fəaliyyətini tədqiq etməkdən ibarətdir. Makroiqtisadi proseslərin tədqiq olunması, bu və ya digər sosial-iqtisadi proseslərdə hadisələrin inkişafının qabaqcadan proqnozlaşdırılması, kəmiyyət və keyfiyyət təhlil metodlarına kompleks yanaşmalara əsaslanır.

Sosial-iqtisadi inkişaf proseslərinin dövlət tərəfindən tənzimlənməsində xüsusi metodlardan daha geniş istifadə olunur. Bunların içərisində ekstropolyasiya, iqtisadi qruplaşdırma, indeks, büdcə, balans, proqram-məqsədli və normativ metodlar xüsusi yer tutur.

Ekstropolyasiya metodundan əsas etibarilə ilkin proqnozların, əsas istiqamətlərin, proqramların, layihələrin işlənib hazırlanmasında istifadə olunur. Bu metodun tətbiq olunduğu müddət nə qədər qısa olarsa, onun dəqiqliyi də bir o qədər böyük olur.

Dövlət tərəfindən tənzimləmədə iqtisadi qruplaşdırma metodundan geniş istifadə edilir. Bu metod tərkibinə görə çox mürəkkəb olan məcmunun hər hansı bir əhəmiyyətli əlamət üzrə eynitipli qruplara bölünməsinə imkan verir. Təhsil bir çox hallarda bir və ya bir neçə əlamətin əlaqələndirilməsi üzrə formalaşan struktur, dinamik və struktur-dinamik qruplaşdırmaların köməyi ilə həyata keçirilir.

İndeks metodundan bilavasitə cəmlənməsi mümkün olmayan ünsürlərdən ibarət olan məcmuya müqayisəli xarakteristika vermək üçün istifadə edilir. İndeks metodu mürəkkəb hadisələri əmələ gətirən ünsürlərin dəyişməsinə təsir edən amilləri aşkara çıxarmaq və onları qiymətləndirmək üçün tətbiq edilir.

Büdcə metodu (ev təsərrüfatları büdcələrinin seçmə yolu ilə tədqiq olunması) dedikdə, əhalinin həyat səviyyəsinin öyrənilməsi ilə əlaqədar həyata keçirilən statistik müşahidə metodu nəzərdə tutulur.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində tarazlıq təmin olunmalıdır. Başqa sözlə, resurslara tələbat (maddi, əmək, maliyyə) arasında tarazlığın yaradılması ilk növbədə həll edilməli olan problemdir. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində heç kim onun subyektlərini istehsal, mal göndərilməsi, istehlak limiti üzrə tapşırıqları məcburi surətdə yerinə yetirməyə təhrik edilmir.

Müasir dövrdə, maddi, əmək ehtiyatları, maliyyə-dəyər və sahələrarası balanslardan daha çox istifadə olunur.

Normativ metoddan həm ayrılıqda, həm də digər metodlarla birlikdə istifadə oluna bilər. Məsələn, proqram məqsədli metodlarla birlikdə qarşıya qoyulan məqsəd üzrə kəmiyyət göstəriciləri və ona nail olunması üçün lazım olan ehtiyyatlar müəyyən edilir. Normativ metoddan müxtəlif balanslar tərtib olunarkən tələbatın və mümkün olan ehtiyatların aşkara çıxarılması, dövriyyə vəsaitləri normativlərinin, amortizasiya ayırmaları normalarının müəyyən edilməsi üçün istifadə olunur.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müxtəli normativlərdən də istifadə edilir. Bunlarla texniki-iqtisadi, sosial, ekoloji normativləri, maliyyə normaları və normativlərini göstərmək olar.

Proqnozlaşdırma metodları dövrlərdən (qısa, orta və uzunmüddətli), səviyyədən (makroiqtisadi, sahələr, regionlar və s.) və proqnozlaşdırma obyektindən asılı olaraq bir-birindən fərqlənir. Demoqrafik, elmi-texniki və təbii resurslar üzrə proqnozlaşdırmanın özlərinə məxsus xüsusiyyətləri vardır.

Alimlərin fikrincə, proqnozlaşdırmanın 150-dən çox metodu mövcuddur. Lakin bunların 15-dən daha çoxu istifadə olunur.

Proqnozlaşdırma metodikasının əsası aşağıdakılardan ibarətdir:

1) analitik tədqiqatın aparılması; 2) məlumat bazasının hazırlanması; 3) məlumat bazasının keyfiyyəti; 4) informasiyaların öyrənilməsi və birləşdirilməsinin bütöv, tam halına gətirilməsi.

Mövcud şərait, perspektivdə onun dəyişməsinə təsir edən amillər və meyillər tam və düzgün nəzərə alındıqda proqnozlaşdırma daha keyfiyyətli və ümidverici olur. Bunlarsız, proqnozlaşdırma ehtimal olaraq qalır.

Statistik metoddan proqnoz modellərinin müəyyən edilməsi məqsədilə hadisəyə kəmiyyət xarakteristikası vermək lazım gəldikdə istifadə olunur. Proqnozlaşdırma aparılarkən istifadə edilən ən mühüm və geniş yayılmış metod qruplaşdırmadır. Proqnozlaşdırmanın formalaşdırılması dərəcəsinə görə onun bütün metodları iki yerə bölünür:

1. 
   ekspert (intuitiv) metod; 2) formalaşdırma metodu.