MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

3. Dəyər formalarının inkişafı və pulun meydana gəlməsi

Əməyə və mübadiləyə xas olan daxili ziddiyyətlərin təhlili dəyər formalarının məzmununu və tarixi inkişaf prosesinin öyrənilməsini tələb edir. Çünki sadə əmtəə istehsalının, mübadilənin ziddiyyətlərinin inkişafı dəyər formalarının inkişafında öz ifadəsini tapır. Məlumdur ki, mübadilə ibtidai icma cəmiyyətində meydana gəlmişdir. O zaman mübadilə təsadüfi xarakter daşıyırdı, yəni təsadüfən baş verirdi və bərabərlik olmaya da bilərdi. Mübadilənin bu inkişaf mərhələsinə sadə, tək, yaxud təsadüfi dəyər forması xasdır.

Mübadilənin bu formasına barter də deyilir. Barter bir məhsulun bilavasitə digərinə dəyişdirilməsidir. Məsələn, maldar özünə məxsus bir malın əkinçinin bir kisə buğdasına dəyişdirir. Barterdə iştirakçıların sayı da məhduddur.

Əmtəələrin bərabərliyi arxasında onların istehsalına sərf edilmiş əməyin bərabərliyi gizlənir. Öz dəyərini başqa əmtəədə ifadə edən əmtəə nisbi dəyər formasındadır. Öz istehlak dəyəri başqa bir əmtəənin dəyərinin ifadə vasitəsi olan əmtəə ekvivalent formasıdır. Ekvivalent olan əmtəə başqasının dəyərini ölçür, onun üçün ayna rolunu oynayır.

Tarixdə birinci böyük ictimai əmək bölgüsünün meydana gəlməsi ilə istehsal olunan müxtəlif məhsulların miqdarı artır. Nəticədə mübadilə genişlənir, daha çox məhsul əmtəə mübadiləsinə daxil olur. Mübadilənin bu inkişaf mərhələsi dolğun, yaxud geniş dəyər forması adlanır. Əmtəələrin dəyəri ekvivalent rolu oynayan bir çox əmtəələrin istehlak dəyərində öz ifadəsini tapır, yəni daha çox əmtəə ekvivalent rolunda çıxış edir. Bununla bərabər, əmtəələrin mübadilə edildiyi miqdar nisbətləri əvvəlkindən sabit xarakter alır. Lakin vahid ölçünün olmaması mübadilədə çətinliklər yaradır.

İctimai əmək bölgüsünün və mübadilənin dərinləşməsi nəticəsində əmtəələr aləmindəki bütün digər əmtəələrə mübadilə edilə biləcək bir əmtəənin ümumi ekvivalent rolunda çıxış etməsinə zərurət yaranır. Mübadilənin bu inkişaf mərhələsinə ümumi dəyər forması xasdır. Bu mərhələdə çoxsaylı əmtəələr bir əmtəə ilə, məsələn, 1 qoyunla mübadilə olunur.

Elə bir dövr başlanır ki, artıq əmtəələrin dəyəri təkcə bir əmtəədə ifadə olunur. Ümumi ekvivalent olan bir əmtəənin istehlak dəyərində bütün digər əmtəələr öz dəyərini təzahür etdirir. Ümumi dəyər formasının xarakterik cəhəti ondan ibarətdir ki, bütün əmtəələr ümumi ekvivalent rolunu oynayan əmtəəyə mübadiləyə edilməyə başlayır. Lakin əmtəə mübadiləsinin həmin pilləsində müəyyən bir əmtəənin ümumi ekvivalent rolu oynaması hələ sabitləşməmişdi. Ümumi ekvivalent rolunu bəzi xalqlarda mal-qara (ərəblərdə), xəz və dəri (slavyanlarda), çay (monqollarda), duz (çinlilərdə), başqalarında fil sümüyü, yumurta, balıq və i. oynamışdır. Lakin bu əmtəələr ümumi ekvivalent dəyər formasından ibarət ictimai vəzifələrini maneəsiz və tam yerinə yetirə bilmədiyinə görə ümumi ekvivalent rolunda tədricən nəcib metallar çıxış etməyə başlayır. Bir əmtəənin ümumi ekvivalent rolu oynaması sabitləşdikdə dəyərin pul forması meydana gəldi. Bu vaxtdan da əmtəə aləmi iki qütbə bölünür: bir tərəfdə bütün əmtəələr, digər tərəfdə isə pul dayanır.

Ümumi ekvivalent kimi əvvəlcə dəmir və misdən sonra isə qızıl və gümüşdən istifadə edilmişdir. Qızıl və gümüşün ümumi ekvivalent rolu möhkəmləndikdən sonra ümumi dəyər ilə qızıl da əmtəədir və deməli onun da istehlak dəyəri vardır. Lakin pul olmaq etibarilə qızıl xüsusi əmtəədir, bütün əmtəələr üçün o ümumi ekvivalentdir.

Uzun müddət qızıl və gümüş əsas pul materialı kimi istifadə olunur. Hər bir mübadilə aktı zamanı metalı tərəzidə çəkmək zərurətini aradan qaldırmaq üçün külçələrə standart formalar verməyə başladılar. Vaxt getdikcə bu formalar sikkə şəklini aldı. Kiyev Rusiyasında sikkələrin kəsilməsinə IX-X əsrlərdən başlandı. Monqol-tatar istilası zamanı (1243-14§§0) ayrı-ayrı rus knyazları öz sikkələrini kəsirdilər. Sonralar “kopeyka” adlanan sabit, vahid sikkə təsis edildi. Bu ona görə belə adlanırdı ki, onda nizəli atlı həkk edilmişdir. Çəkisi 0,68 qram gümüşdən ibarət idi.

Daha sonra alqı-satqı əməliyyatlarını sadələşdirmək üçün metallar müxtəlif forma və çəkili dəmir pullar şəklinə salındı. Bu halda lazım olan pul məbləği çəkmək əvəzinə hesablamaqla müəyyən oluna bilir. İngiltərədə XVII əsrin ortalarına qədər pul kimi yalnız qiymətli metallar və dəmir pullar istifadə olunmuşdur.

Tədricən qızıl və gümüş kimi nəcib metallar pul rolunda uzun müddət qoşa fəaliyyət göstərdilər. Sonra isə qızıl yeganə pul metalı kimi şöhrət qazandı və uzun bir dövr ərzində özünün pul olmaq rolunu oynadı. Qızıl başqa əmtəələrin qarşısına ona görə pul kimi çıxa bilər ki, onun özü əmtəədir, istehlak dəyərinə və dəyərə malikdir. Başqa metallara nisbətən mübadilədə pula çevrilmə və satış rolunu daha yaxşı yerinə yetirməyə malik olan ümumi keyfiyyətlərə malikdir. Ümumi ekvivalent rolu oynamış fil sümüyü, xəz-dəri, almaz, balıq qulağı, mirvari və s. kimi ümumi ekvivalent rolu oynamış əmtəələrlə müqayisədə bir sıra üstünlüklərə malikdir. Birincisi, qızıl təbiətdə saf şəkildə tapılır və nadir metaldır. İkincisi, qızıl asanlıqla bölünmə qabiliyyətinə malikdir, onu müxtəlif hissələrə bölmək mümkündür. Üçüncüsü, onu saxlamaq asandır, xarab olmur, yüksək temperaturda əriyir. Dördüncüsü, parlaqdır, sürtünmə qabiliyyəti azdır.

Müasir şəraitdə qızıl və gümüş pul kimi istifadə olunmur, onlar da adi əmtəələr kimi alınıb satılır.

Əmtəə-pul münasibətlərinin genişlənməsi metal pullarla alqı-satqıda çətinliklərin yaranması ilə bağlı metal pullar kağız pullarla əvəz olunur. Kağız pulların geniş şəkildə yayılması öz tarixini XVIII əsrin başlanğıcından götürür. Ancaq, bu pullar daha əvvəl yaranmışdır. Güman etməyə əsas vardır ki, kağız pullar qədim Çin tacirləri tərəfindən ixtira edilmişdir. Avropada kağız pulların rolunu əmtəə və qızılın mühafizə olunması üçün qəbul edilən qəbz oynayırdı. Bu qəbzləri veksel, yəni ilk qiymətli kağızlar hesab etmək olar. Əslində isə, ilk dəfə pul bank biletləri şəklində 1716-cı ildə Fransada, Maliyyə Naziri olmuş şotlandiyalı C.Lonun layihəsi üzrə buraxılmışdır. Baxmayaraq ki, banknotların emissiyasının köməyi ilə Fransanın sərvətini artırmaq haqqında C.Lonun planı baş tutmadı, o kağız pulların kütləvi surətdə buraxılması və işlənməsinə təkan verdi.

Rusiyada ilk kağız pullar 1769-cu ildə II Yekaterinanın vaxtında buraxılmışdır.

Pulun mahiyyəti və funksiyaları

Pul nədir və o, hansı fuksiyaları yerinə yetirir? Ümumi şəkildə demək olar ki, tarixi inkişafın müəyyən mərhələsində daha çox satılma qabiliyyəti olan məhsul pula çevrilir. Pul tam satıla bilən mübadilə vasitəsidir. Pul məhsul almaq və borc ödəmək üçün hamı tərəfindən qəbul ediləndir. Pul təsərrüfat həyatının inkişafının müəyyən mərhələsində meydana gəlmiş iqtisadi alətdir. Pul iqtisadi münasibətlərin inkişafının, insanların təbii təsərrüfat həyatının nəticəsi kimi meydana gəlmiş dəyər formasıdır.