MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

Əmək-dəyər nəzəriyyəsinə görə, qiymət-əmtəə dəyərinin pulla ifadəsidir. Əmtəənin istehsalına çəkilən bütün xərclər qiymətdə öz əksini tapır və qiymət vasitəsilə ödənilir. Qiymət də pul kimi tarixi kateqoriyadır və mübadilə nəticəsində yaranır. Natural təsərrüfatın özündə də məhsulların mübadiləsi kimi xəyalən qiymətdən istifadə olunurdu. Lakin əmtəə istehsalının, metal və kağız pulların meydana gəlməsi qiymət kateqoriyasından ödəniş vasitəsi kimi istifadə olunmağa başlandı.

A.Marşallın qiymət konsepsiyası müasir iqtisad elmi tərəfindən qəbul edilib geniş şərh olunur. M.Fridman qeyd edir ki, A.Marşallın qiymət nəzəriyyəsi sanki müasir elm üçün şərh olunmuşdur. Bu nəzəriyyəyə görə qiymət istehsal xərcləri, tələb və təklifin qarşılıqlı əlaqəsindən yaranır.

Bazar qiymətinin əmələ gəlməsinə bir sıra amillər – bazar rəqabəti, tələb, təklif və s. təsir göstərir. Azad bazarda alqı-satqı prosesində alıcılar və satıcılar arasında qiymətə dair razılaşma əldə olunur. Əmtəələrin qiymətinin sərbəst müəyyən edilməsi elə bazar iqtisadiyyatının təzahürüdür.

Əmtəələrin qiymətlərinin istehsal xərcləri əsasında müəyyən olunması isə istehsal və satışla bağlı bütün xərcləri nəzərdə tutur. Əmtəələr satışa çıxarılmamışdan əvvəl onlara çəkilən xərclər hesablanır və nəzərə alınır.

Qiymət bir neçə funksiya yerinə yetirir. Onlardan biri istehsal məsrəflərinin uçota alınmasıdır. Qiymət bu vəzifəsini yerinə yetirərkən dəyərin kəmiyyət və keyfiyyət göstəriciləri üzrə hesablanmasına şərait yaradır.

İstehsalçı istehsal etdiyi məhsula nə qədər xammal, material, yanacaq, işçi qüvvəsi və s. lazım olduğunu əvvəlcədən bilməlidir və fərdi dəyərlə ictimai dəyər arasında uyğunsuzluğu aradan qaldırmağa maraqlı olmalıdır.

Beləliklə, qiymət alıcıların və satıcıların fəaliyyətini istiqamətləndirir. Qiymətin funksiyalarından biri də stimullaşdırıcı xarakterdə olmasıdır. Bu funksiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, istehsalçı bir tərəfdən mənfəətlə işləsin, digər tərəfdən öz fəaliyyət dairəsini daim genişləndirsin. Stimullaşdırıcı funksiya elmi-texniki tərəqqinin daim inkişaf etməsinə təkan verir və qənaətcil fəaliyyət üçün maddi maraq yaradır.

Qiymət bölüşdürücü funksiyanı da yerinə yetirir. Belə ki, istehsalla istehlak, iş qüvvəsi ilə istehsal vasitələri arasında nisbətlərin, milli gəlirin bölgüsü və yenidən bölgüsündə qiymət mexanizmindən istifadə edilir.

Bütün bu funksiyaları yerinə yetirmək üçün qiymət sərbəst hərəkət etməlidir.

Qiymətin topdan satış və pərakəndə satış qiymətləri kimi növləri vardır.

Topdansatış qiymətlər sahibkarın öz məhsullarını birjalar, yarmarkalar, hərrac bazarları və s. vasitəsilə digər sahibkara satdıqları qiymətdir.

Pərakəndə satış qiyməti bazarın qiymətlər sistemində sonuncu yeri tutan qiymətdir. Yəni, sahibkarların əhaliyə və digər istehsalçılara tək-tək satdığı məhsulların və xidmətlərin qiymətidir. Qiymət sistemində müqavilə qiyməti, dövlət qiyməti, inhisar qiyməti və s. kimi növləri vardır. Deməli qiymət - dəyərin pulla ifadəsidir.