MühaziRƏ MÖvzusu I : İQTİsadi NƏZƏRİYYƏNİn predmeti VƏ metodu. P L a n

3. Dünya iqtisadiyyatının mahiyyəti, xüsusiyyətləri və fərqli cəhətləri

Təbiətin və cəmiyyətin üzdə görünən və üzdə görünməyən sirlərinin, qanunauyğunluqlarının öyrənilməsinin çox qəribə bir xüsusiyyəti vardır. Uzun illər boyu üzrərində tədqiqatlar apararaq, böyük əmək sərf edərək əldə edilən nəticələr sonralar çox sadə və hamının dərk edə biləcəyi adi həqiqətə çevrilir. Milli iqtisadiyyatların dünya təsərrüfat sistemindəki rolunun, dünya sisteminin və iqtisadiyyatının vəhdətliyinin dərk edilməsi, dünya iqtisadiyyatının milli iqtisadiyyatlara də əksinə, güclü təsir göstərməsinin mənimsənilməsi, qlobal problemlərin ancaq bütün ölkələrin birgə səyi nəticəsində həll edilə bilməsi faktının dərk edilməsi və s. bu kimi indi çoxlarının başa düşdüyü problemlər də bu prosesi keçmişlər... Bu cür indi sadə görünən məslələrin dərk edilməsi insanlara böyük bəşəri odeyaların həyata keçirilməsinə yol göstərdi, dünya və onun iqtisadiyyatı haqqında düşüncələri dəyişdirdi və sağlam dünya iqtisadiyyatının formalaşdırılması zərurətini meydana çıxartdı.

Ümumiyyətlə götürdükdə insan fəaliyyəti olduqca mürəkkəb, çoxcəhətli və qarmaqarışıqlıdır. Bu fəaliyyət ilk vaxtlar bir dövlətin sərhədləri çərçivəsində baş verirdi və birinci növbədə maddi nemətlər və xidmətlər istehsal edilməsində, elmdə və mədəniyyətdə, siyasətdə və ideologiyada öz əksini tapırdı. Belə fəaliyyətlə ortaya çıxan və insanlar arasında baş verən müxtəlif xarakterli münasibətlər və yaşayış tərzləri də bir dövlət daxilində baş verirdi.

Dünya miqyasında məhsuldar qüvvələrin sürətli inkişafı nəticəsində insan fəaliyyəti ölkədaxili çərçivədən ölkələrdaxili çərçivəsinə keçir, bütün ölkələri bütöv bir daha əhatə etməyə başlayır. Belə olan halda insanlar arasında meydana çıxan siyasi, iqtisadi, mədəni və s. əlaqələr, dövlətlər və regionlar arasında meydana çıxan yeni münasibətlərlə zənginləşir. Nəticədə insan fəaliyyəti mürəkkəbləşir, qarşılıqlı ziddiyyətlərlə zəngin olur. Bu ziddiyyətlərin həll edilməsi yolu isə bir ölkə daxilində baş verən ictimai istehsaldan yox, bütün planeti əhatə edən dünya istehsalından – beynəlxalq iqtisadiyyatdan keçir.

İnsanlar öz tələbatlarını ödəmək üçün maddi nemətlər istehsal edirlər və çoxdan məlumdur ki, bir ölkə daxilində istehsalın genişləndirilməsi ilk növbədə təbii resurslardan asılı olur. Hava şəraiti, təbii resurslar, toprağın yararlığı ciddi şəkildə ölkələrin iqtisadi inkişafına təsir göstərir. Lakin hər bir ölkədə və dünya miqyasında baş verən daxili proseslərin məğzini təbii amillərlə izah etmək həmişə doğru nəticə çıxarmağa imkan vermir. Təbii şərtlər bu və ya digər səviyyədə daimidir. İqtisadi inkişaf isə dinamikdir. Təxminən eyni təbii şəraitdə ayrı-ayrı cəmiyyətlər tam müxtəlif olan ölkələrin iqtisadi inkişafının ümumi və oxşar şəkildə olması halı heç də nadir hal deyil.

İqtisadi proseslərin intensivliyində təbii amillər nə qədər güclü qüvvəyə malik olsalar da sonda iqtisadiyyatın inkişafında həlledici rolu sosial-iqtisadi quruluş və dövlətin seçdiyi iqtisadi model oynayır. Çoxlu sayda dünya təcrübəsi, alimlərin müşahidələri bəşəriyyətin fikrini belə bir məsələyə yönəltmişdir ki, özü-özlüyündə maddi istehsal da, insanların rifah halı da hansısa çox güclü, lakin ilk baxışdan nəzərə çarpmayan ictimai və dünyəvi amil və qanunauyğunluqlara tabedir. Bu qanunauyğunluqları aşkarlamaq və təcrübədə onlardan istifadə etmək üçün bir elm sahəsi tələb olunurdu. Məhz belə bir elmlə Dünya iqtisadiyyatı elmi məşqul olmalıdır.

İnsanların iqtisadi proseslərin sirlərini öyrənmək istəyini təkcə özünüdərketmə, dünyəvi problemlərin dərinliklərində müdaxiləetmə xüsusiyyətləri kimi daxili can atmalar ilə izah etmək düzgün olmazdı. Bu həm də onların iqtisadi həyatın müxtəlif – həm lokal və həm də qlobal-miqyaslarda tənzmilənməsinə yönələn maraqlarından doğur və insanların obyektiv tələbatlarının ödənilməsi ilə əlaqədardır. İnsanlar həmişə çalışmışlar ki, iqtisadi proseslərə təsir göstərsinlər və mümkün qədər onların öz istədikləri istiqamətdə yönəldə bilsinlər. Bu istək subyektlərin istəyi olsa da onun obyektiv əsası vardır və daha güclüdür. Məhz bu obyektiv tərəf insanları getdikcə belə bir nəticəyə gəlməyə vadar etdi ki, iqtisadityyat dünya miqyasında inkişaf etməlidir. Bundan başqa, qapalı iqtisadiyyatların meydana gəlməməsi üçün də dünya iqtisadiyyatının optimal inkişafı tələb olunurdu.

Qapalı iqtisadiyyat ilk növbədə milli hökumətin (dövlətin) iqtisadiyyatını durğunluğa düçar edir, dünya elmindən, təcrübəsindən vaxtında və səmərəli istifadə edilməsinə əngəl törədir. Bizim öz respublikamız da daxil olmaqla digər keçimiş sosialist dövləti adlanan ölkələrin hazırda düşdükləri vəziyyət bunu bir daha sübut edir. Məlumdur ki, Rusiya kimi böyük bir dövlət də daxil olmaqla keçmiş postsovet ölkələri hələ də transmilli korporasiyaları ilə məşhur olan, bazar iqtisadiyyatı sahəsində dərin təcrübəyə malik olan inkişaf etmiş ölkələrlə rəqabətdə uduzurlar. Təbii resurslarla zəngin, sənayesini inkişaf etdirməyə daxili imkanları və böyük hərbi gücü olan Rusiya XX əsrdə öz iqtisadiyyatını ABŞ, Yaponiya və Qərbi Avropa ölkələri səviyyəsinə qaldıra bilmədi. Milli iqtisadiyyatın strukturunu zaman-fəza daxilində operativ dəyişməyi bacarmayan Rusiya bu gün təkcə inkişaf etmiş ölkələrdən geri qalmır. Ən mühüm göstəricilər üzrə o heç kiçik ölkələrlə də yarışa girə bilmir. Məsələn, 1997-ci ildə Rusiyada adambaşına düşən ümumi milli məhsulun dəyəri Estoniyanın həmin ildə əldə etdiyi eyni göstəricidən az olmuşdur. Bunun əsas səbəbi Rusiyanın uzun müddət dünya iqtisadiyyatına inteqrasiyasının zəif olması idi.

Hərtərəfli sosial-iqtisadi inkişaf ərazi iqtisadiyyatının dərindən öyrənilməsini tələb edir. Heç olmasa ona görə ki, istehsal sahələri də bu ərazilərdə fəaliyyət göstərir. Lakin çox zaman bir iqtisadiyyatı onun sahələrin üzrə xarakterizə edirik və öyrənirik. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində isə iqtisadiyyatın ərazi baxımından öyrənilməsinin əvəzolunmaz əhəmiyyəti vardır. Axı son nəticədə istehsal olunan məhsula və ümumiyyətlə, məhsuldar qüvvələrin inkişafına ərazinin mühiti güclü təsir göstərir. Ekoloji təmiz məhsul istehsalı isə bilavasitə texnika və texnologiyadan deyil ərazidən, ətraf mühitdən asılıdır. Ərazinin istehsalda rolunu qeyd etdikdən sonra ərazilərin bir-biri ilə əlaqədar olması bə bir-birinə təsir etməsi haqqında danışmaq olar. Məlum olduğu kimi, biz kənd, şəhər, ölkə, cənub, şərq və şimal və s. kimi ərazilərə fərqləndirsək də bunlar hamısı bir-biri ilə əlaqədardırlar və sonda vəhdətlik təşkil edən Yer kürəsində yerləşirlər. Yəni bütün ərazi vahidləri tamın – Yer kürəsinin bir hissələridir. Eynilə hər bir ərazi vahidinin (kəndin, qəsəbənin, şəhərin, ölkənin, regionun) iqtisadiyyatı da yer kürəsi (dünya) iqtisadiyyatının bir hissəsidir.

Deməli, milli iqtisadi sistemlər ilə dünya iqtisadiyyatı arasında olan münasibətləri tənzimlənməsi, inkişaf qanunauyğunluqlarırının öyrənilməsi məsələsi ortaya çıxır ki, bunun da obyektiv əsası vardır. Bu obyektiv əsas fəlsəfi cəhətdən də izah oluna bilər. Söhbət burada ümuminin (dünya iqtisadiyyatının) təkin və xüsusinin (milli iqtisadiyyat sistemlərinin) qarşılıqlı əlaqəsindən, oxşarlığından və fərqli əlamətlərindən gedir. Dünya iqtisadiyyatı elminin (fənninin) meydana gəlib inkişaf etməsinin obyektiv əsasını da burada axtarmaq lazımdır. Lakin bir şey nəzərə alınmalıdır ki, dünya iqtisadiyyatının öyrənilməsinin son məqsədi milli iqtisadi yarımsistemlərin optimal inkişafını təmin etməkdir. Lakin bu optimallığa nail olmaq üçün birincisi, ümumi ilə xüsusi və təklərin oxşar əlamətlərinin, ikincisi, tama daxil olan komponentlərin (subyektlərin, ölkələrin) arasında fəaliyyət göstərən qanunauyğun əlaqə formalarını dərindən öyrənmək, aşkar etmək və prosesi idarə etmək lazımdır. Bu məsələlərin həllinin zəruriliyi isə dünya iqtisadiyyatı fənninin bir elm kimi meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur.

Beləliklə də, “Dünya iqtisadiyyatı” (Dİ) fənninin meydana gəlib inkişaf etməsinin əsas obyektiv səbəbi ayrıca götürülmüş dövlətin öz sərhədləri daxilində lazımi səviyyəsə inkişaf edə bilməməsi faktı və milli iqtisadiyyat sistemlərinin dünya təsərrüfatı sisteminə qovuşması tələbatının meydana çıxmasıdır. Belə bir tələbat əslində həmişə olmuşdur, lakin keçən əsrin ortalarında bu daha aydın görünməyə başlamışdır. XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəlində isə bu problem qlobal qanunauyğunluq şəklini almışdır.

Bu gün fəaliyyət göstərən dünya təsərrüfat sistemi 50-100 il bundan öncə mövcud olmuş dünya iqtisadiyyatından özünün mürəkkəbliyi, dinamikliyi, daim dəyişikliklərə məruz qalması ilə fərqlənir. Dünya iqtisadiyyatı bu gün daha çox tam görünür, hər bir ayrıca götürülmüş ölkə üçün daha cəlbedicidir. Bu dəyişikliklərin meydana gəlməsində aparıcı rolu yüksək sürətdə inkişaf edən məhsuldar qüvvələrin beynəlmilləşməsi və qloballaşması prosesi oynayır. Transmilli korporasiyalar və transmilli banklar dünyanın və onun yarımsistemlərinin iqtisadiyyatında struktur dəyişikliklərinin günün tələblərinə uyğun formada getməsinə kömək edirlər.

Dərc edilmiş elmi və tədris-metodik ədəbiyyatlarda “Dünya iqtisadiyyatı”nın mahiyyəti, izahı müxtəlif şəkildə verilir və əlavə olaraq “Dünya təsərrüfatı”, “Dünya təsərrüfat sistemi”, xarici və təcrübə ədəbiyyatlarda isə “Beynəlxalq iqtisadiyyat” terminlərindən də istifadə edilir. Demək olar ki, bütün müəlliflər “Dünya iqtisadiyyatı” ilə “Dünya təsərrüfatı” və “Dünya təsərrüfat sistemi” terminlərinin izahı arasında ciddi bir fərq qoymurlar. “Beynəlxalq iqtisadiyyat” termini isə müasir çap materiallarında istifadə ilə yanaşı dünya iqtisadiyyatının nəzəri məsələləri və beynəlxalq iqtisadi əlaqələr təşkil edir.

Sadə şəkildə dünya iqtisadiyyatı milli iqtisadiyyatların cəmi kimi qiymətləndirilir. Lakin bu mexaniki toplu olmaqdan çox uzaqdır. Təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, dünya iqtisadiyyatına aid olan ədəbiyyatlarda bu cəhətə çox fikir verilmir və “ölkə iqtisadiyyatı” və “Dünya iqtisadiyyatı” anlayışlarının oxşar və fərqli cəhətləri geniş oxucu kütləsinə lazımi səviyyədə çatdırılmır.

Adətən “Ölkə iqtisadiyyatı” dedikdə, konkret bir ölkənin tərkib hissələrinin (kəndlərin, qəsəbələrin, rayonların, regionların) iqtisadiyyatlarının cəmi başa düşülür. Bu cür yanaşma eynilə dünya miqyasında həyata keçirilərsə onda, yəqin ki, dünya iqtisadiyyatı ölkə iqtisadiyyatının cəminə bərabər olmalıdır.

Ölkə və dünya iqtisadiyyatlarının özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır. Dünya iqtisadiyyatının xüsusiyyətləri isə daha çoxdur, daha mürəkkəbdir, daha gec dərk olunandır. Bir ölkə iqtisadiyyatının inkişafı ilə dünya iqtisadiyyatının inkişafı istiqamətlərində, amillərində və şərtlərində müəyyən oxşar əlamətlər olsa da onları fərqləndirən cəhətlər daha çoxdur.

“Dünya iqtisadiyyatı” anlayışının mahiyyətini açan əsas cəhətlər 1 saylı cədvəldə verilmişdir.

Cədvəl 1

Ölkə və dünya iqtisadiyyatlarının fərqləndirici cəhətləri

Ölkə (bir dövlətin) iqtisadiyyatı	Dünya iqtisadiyyatı
Sərhədlə məhdudlaşır	Bütün dünyanı əhatə edir
Ölkədaxili iqtisadi rayonların iqtisadiyyatının cəmidir	Dövlətlərin iqtisadiyyatının cəmidir
Dövlətin və dövlət strukturlarının fəaliyyətindən asılıdır	Dünyanın aparıcı ölkələrinin və dünya əhatəli strukturların fəaliyyətindən asılıdır
Fərdi, xüsusi və ümumi əmək bölgüsü inkişaf etdikcə inkişaf edir	Beynəlxalq əmək bölgüsü inkişaf etdikcə inkişaf edir
Beynəlxalq vəziyyətin güclü təsiri yoxdur	Beynəlxalq vəziyyətin güclü təsiri var
Daxili bazarın qanunauyğunluqlarına görə inkişaf edir	Dünya bazarının qanunauyğunluqlarına görə inkişaf edir
Bazar iqtisadiyyatının obyektiv qanunlarından kənarlaşa bilər	Bazar iqtisadiyyatının obyektiv qanunlarına maksimum tabe olur
Qarşılıqlı ziddiyyətlər çox da güclü deyil	Qarşılıqlı ziddiyyətlər çox güclüdür
Qarşılıqlı əlaqələr sadədir, tez həll olunandır	Qarşılıqlı əlaqələr çox mürəkkəbdir. Çətin həll olunandır.
Sadə tərkibə malikdir	Mürəkkəb tərkibə malikdir
Inkişafı əsasən bir dövlətin siyasətindən asılıdır	Inkişafı bütün dövlətlərin siyasətindən asılıdır
Ölkə (bir dövlətin) iqtisadiyyatıdır	Dünya iqtisadiyyatı – bütün ölkələrin iqtisadiyyatıdır
Əsasən bir dövlətin maraqlarına xidmət	Bütün dünyanın maraqlarına xidmət edir
Bir ölkədə yaşayanların tələbatlarının ödənilməsi qayğısına qalır	Dünya əhalisinin tələbatlarının ödənilməsi qayğısına qalmağa meyllidir
Lokal problemlərin həlli yollarını axtarır	Qlobal problemlərin həlli yollarını axtarır
Zəif, epizodik, dinamik inkişafa malikdir	Güclü daimi dinamik inkişafa malikdir
Əsasən ölkə ticarətinin təsiri altındadır	Dünya ticarətin təsiri altındadır
Əsasını maddi və mənəvi milli istehsal, onun bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı təşkil edir	Əsasını maddi və mənəvi varlığın beynəlxalq istehsalı, onun bölgüsü, mübadiləsi və istehlakı təşkil edir
Vahid bir sistemdir	Nisbətən vahid sistemdir (vahid sistemə çatmağa can atan sistemdir)
Lokal təfəkkürlər üzərində qurulur	Qlobal təfəkkürlər üzərində qurulur
Məhsuldar qüvvələri bir ölkə daxilində formalaşdırır və inkişaf etdirir	Planetar səviyyədə məhsuldar qüvvələri formalaşdırır və inkişaf etdirir
Beynəlxalq vəziyyətə güclü təsir göstərmir	Beynəlxalq vəziyyətə güclü təsir göstərir