Mühazirələr toplusu Giriş

Radio verici stansiya. Mobil rabitə sistemlərinin verici radio stansiyaları yüksək tezlikli informasiya sellərini (dalğalarını) formalaşdırır və bu dalğaları, verici anten qurğularının tədbiqi ilə, sönməyən dalğalar şəklində fəzada şüalandırır.Müxtəlif uzunluqlu radio dalğalarının(elektotromaqnit dalğalarının ) havalı fiziki mühitdə yayılma sürəti işığın vakuumda ideal yayılma sürətinə- yəni 300000 km/san sürətinə bərabər hesab edilir.

Qeyd etmək lazımdır ki, aşağı tezlikli fərdi radio verici stansiyalar (xidməti və təsərrüfat məqsədi üçün nəzərdə tutulur) iki sinfə ayrılır. Birinci sunfə məxsus radioverici stansiyalarının keyfiyyət xarakteristikalarına daha yüksək və sərt tələbatlar verilir.İkinci sinfə məxsus radio verici stansiyalarına qismən aşağı tələbatlar verilir.İstifadə edilən işçi tezlik diapazonuna görə aşağı tezlikli radioverici stansiyalar ultraqısa (ULQD) və qısa dalğalı(QSD) tezlik diapazonundə olmaqla iki diapazonda hazırlanır. Qısa dalğalı bəzi radioverici stansiya tiplərindən orta dalğalı (OD) diapazonunda istifadə edilir.Naqilsiz rabitə sistemləri (stansiyaları) iş rejimlərinə görə radio telefon və radio teleqraf

stansiyalarına, istismar üsullarına görə stasionar, mobil (daşınan, hərəkətli) və portativ stansiyalarına bölünürlər. Stasionar radio stansiyalar mərkəzi (baza) stansiya kimi istifadə edilir.Mobil və portativ radio stansiyalar hərəkətli obyektlərdə (avtomobil, traktor, motosikllər və s) qurulur.Onlar əsas etibari ilə ultraqısa diapazonda işləyir və element bazasını tranzistorlar təşkil edir. Mobil və portativ radio stansiyalar hərəkətli obyektdən qidalanır və qida gərginliyinin qiyməti 12,6 volt olub qida blokunun mənfi qütbü torpaqlanır. Mobil naqilsiz radio stansiyalarının təsir radiusu 10 kilometrə qədər təşkil edir. Qısa dalğalı radio stansiyalar, maksimal çıxış gücünə görə, 200-300; 30-50,3; 0,1—0,5 vatt olmaqla üç tipdə istismara buraxılır.

1.5 Elektromaqnit dalğalarının ötürücü mühütlə yayılması və tezlik diapazonları

Elektromaqnit dalğaları müxtəlif fiziki mühitlərlə yayıla bilir. Elektromaqnit dalğalarının ən yaxşı ötürücü mühitlərindən (sistemlərindən) biri telefon kabelləridir. Lakin kabelli dalğa ötürmə mühitinin təsir radiusu ən yaxşı halda birbaşa 6 kilometrdən(TQ-0.5mm kabellə) çox deyildir. Təsir radiusunu artırmaq üçün E1 xətt dəstələrindən istifadə edilir və bu da xətt qurğularının tikintisinə sərf edilən investisiyanın artmasına və telefon sıxlığının azalmasına səbəb olur. Bir sözlə şəhər daxilində təsir radiusunun bu üsulla artırılması əslində iqtisadi cəhətdən özünü doğrultmur. Məhz bu səbəbdən elektromaqnit dalğalarının naqilsiz – radio dalğa ötürücü mühütlə çüalandırılması, təsir radiusunun kifayər qədəq artırılmasına imkan verməklə yanaşı, iqtisadi cəhətdən də özünü doğruldur.

Radio dalğaları tezliyi və dalğanın uzunluğu ilə xarakterizə edilir. Dalğanın tezliyi dedikdə, bir rəqs periodu müddətində dalğanın enerjisinin yayıla biləcəyi məsafə başa düşülür.İnformasiya sellərinin bir obyektdən digər obyektə qədər ötürülməsi üçün istifadə edilən yüksək tezlikli radio dalğalarını idarə etmək məqsədi ilə, radio verici stansiyalarda çeviricilərdən (modulyator) istifadə edilir. Çeviricilərin köməyi ilə yüksək tezlikli cərəyanların forması dəyişdirilir və informasiya daşıyan aşağı tezlikli (danışıq tezlikli) siqnallar, daha yüksək tezlik spektrinə köçürültməklə, modullanmış dalğalar formasında fiziki mühütdə şüalandırılır. Fərdi naqilsiz radio rabitə sistemlərində, ətraf mühitə şüalandırılan müxtəlif tezlikli radio dalğaları son radio stansiyalarına çatan kimi, onun qəbuledici antenasının ətrafında, dəyişən qiymətli elektrik hərəkət qüvvəsi (EHQ) yaradır. Həmin EHQ radio qəbuledici stansiyanın yüksək tezlik gücləndiricisi (YTG) tərəfindən gücləndirilir.Özündə faydalı informasiya selini daşıyan yüksək tezlikli modullanmış siqnallar tərkibindən(yüksək tezlik spektrindən), çeviricilərin köməyi ilə detektə olunma posesinin tədbiqi ilə məlumat daşıyan aşağı tezlikli siqnallara ayrılır, gücləndirilir və səs enerjisini qəbul edən son cihazlara –ucadandanışanlara, telefonlara, teleqraf aparatlarına çatdırılır.Ümumiyyətlə, radio verilişində son qurğular dedikdə müxtəlif təyinatlı mikrofonlar, telefonlar, abunəçi və küçə ucadan danışanları, teleqraf elektron açarları , televiziya elektron – şüa boruları , çıxış qurğuları, relelər, elektron hasablama maşınları və s başa düşülür. Bunlar xəbər tipli informasiya sellərini ilkin səs tezlikli informasiya selinə çevirən son qurğular hesab edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, radio dalğaları iki əsas üsulla ətraf mühütdə yayıla bilir; Yerin səthi ilə birbaşa yayılan radio dalğaları və ionlaşmış atmosferin ayrı- ayrı təbəqələrindən əks etdirilən radio dalğaları. Birinci növ dalğalar elektromaqnit dalğalarının fəzada şüalandırılması səthi tipli dalğalar , ikinci növ dalğalar isə yer səthı ilə müəyyən bucaq altında yayıldığı üçün, onlar fəza tipli dalğalar deyilir. Radio dalğaları, dalğa uzunluğundan asılı olaraq, tezlik diapazonlarına bölünür(Cədvəl 1.2).Radio dalğalarının atmosfer mühitində yayılmasına, onların dalğa uzunluğu və atmosfer təbəqəsinin vəziyyəti (ionlaşma səviyyəsi) ciddi sürətdə təsir göstərir. Atmosferin 10-12 kilometrlik layı troposfer adlanır.Troposfer təbəqəsində bəzi məlum təbiət hadisələri –buludların, dumanların, yağıntıların, burulğanların və müxtəlif xarakterli küləklərin yaranması prosesləri ciddi təsir göstərir. Atmosferin ən yuxarı təbəqəsi ionosfer adlanır və o 4 alt təbəqəyə bölünür. Bunlar aşağıdakılardır: D alt

Cədvəl1.2

Diapazonun adı		Dalğa uzunluğu	Tezlik spektri	Tədbiq sahəsi
Müasir təsnifat	Əvvəlki təsnifat
İfrat uzun dalğalar	İfrat uzun	100—10 km	3—30kHS	Padiorabitə və radio naviqasiya
Kilometrlik dalğalar	Uzun	10---1 km	30—300 kHS	Padiorabitə və radionaviqasiya
Hektometrlli dalğalar	ORTA	1km---100 m	300 kHS—3 Mhs	Padiorabitə, radioyayım və radio naviqasiya
Dekametrlik dalğalar	QISA	100---10 m	3—30MHs	Padiorabitə və radioyayım
Metrlik dalğalar	QISA	10---1 m	30-300MHs	Padiorabitə, və radio rele rabitəsi
Desimetrlik dalğalar	Ultraqısa	1 m—10 sm	300Mhs—3QHs	Padioyayım və radiolokasiya
Santimetrlik dalğalar	İFYT	10---1cm	3---30QQHs	Vidio və radionaviqasiya
Millimetrlik dalğalar	İFYT	1sm---1 mm	30---300QQHs	Radiolokasiya
Desi millimetrlik	İFYT	1 mm---10 mmk	300—3000QQHs	Radioastronomiya

təbəqəsi (təbəqənın qalınlığı 60-80 kilometrdir), E alt təbəqəsi ( təbəqənın qalınlığı 90-100 kilometrdir), F1 alt təbəqəsi (təbəqənın qalınlığı 180-220 kilometrdir), F2 alt təbəqəsi (təbəqənın qalınlığı 220-500 kilometrdir). Adları sadalanan alt təbəqələrin hər biri müxtəlif ionlaşma dərəcəsinə (elektron ionlaşması) malikdir. İonlaşma günəşin ultra bənövşəyi və kosmik şüalanması nətıcəsində baş verir, ilin fəsillərindən və sutkanın günlərindən birbaça asılı olur. Müxtəlif dalğa uzunluqlu elektromaqnit dalğalarının fəzada şüalandırılması və onların qəbul edilməsi üçün xüsusi qurğulardan - antenalardan istifadə edilir.Anten qurğuları təyinatına görə ötürücü, qəbuledici və qəbul edici –ötürücü olmaqla 3 tipə ayrılır. Bütün antenlər işçi dalğa uzunluğuna, istiqamətlənmə keyfiyyətinə, qidalanma üsuluna və istifadə edilən dalğanın tipinə və konstruksiyalarına görə bir- birindən fərqlənir. Bütün radio stansiyaları daşınma üsuluna görə yeri dəyişdirilən( stasionar) və hərəkətli( çevik, mobil) olmaqla iki yerə bölünürlər. Naqilsiz radio stansiyalarının əksəriyyəti qəbuledici- verici antenlərə malik olur.Antenalar işçi tezlik diapazonuna görə uzun, orta, qısa və ultra qısa dalğalarda işləyən olmaqla 4 yerə, qidalanma üsuluna görə isə onlar simmetrik, qeyri- simmetrik , fiderli və ya birbaşa qidalanan olmaqla 3 yerə bölünürlər.

1.6 Mobil sisteminin qəbuledici hissəsinin struktur sxemi.

Elektromaqnit dalğalarının naqilsiz ötürücü sistemi hesab edilən mobil

qəbuledici qurğuların verici hissəsinin vəzifəsi yüksək tezlikli elektromaqnit dalğalarını qenerasiya edib, onları ətraf mühütə şüalandırmaqdır. Naqilsiz rabitə sisteminin verici hissəsində yüksək tezlikli cərəyanın (gərginliyin) informasiya daşıyan aşağı tezlikli siqnalın qanunu ilə dəyişməsi modulyasiya prosesi adlanır. Belə ki, naqilsiz qəbuledici anten qurğusunın ətrafında şüalandırılan yüksək tezlikli dəyişən cərəyan i=İ_m sin( qanunu ilə dəyişir. Burada İ_m=cərəyanın amplitud qiymətini, -cərəyanın bucaq tezliyini,  isə onun başlanğıc fazasını göstərir. Şəkil1.3 mövcud naqilsiz rabitə sistemlərinin adları və digər parametrləri göstərilmişdir. Nqilsiz rabitə sistemlərində modulyasiya prosesində yüksək tezlikli elektromaqnit dalğalarının parametrlərindən biri (amplitudası, tezliyi və bucağı, fazası) dəyişdirilir və dəyişmə prosesi nəticəsində informasiya daşıyan siqnalları daha yüksək tezlik diapazonuna aparılmaqla, daşınan informasiya selinin qəbuledici stansiyaya doğru ötürülməsi (translyasiyası) prosesi baş verir.Radio stansiyanın verici hissəsinin struktur sxemi onun təyinatı, modulyasiyanın növü və bir çox digər vacib xüsusiyyətlərindən birbaşa asılıdır. Radioverici hissə, müxtəlif tezlikli siqnalların ötürülməsi üçün, iki əsas kanala malik olmalıdır: Bunlardan biri idarə edici kanal (modullayıcı siqnal mənbəyi) digəri isə yüksək tezlikli kanal (daşıyıcı-aparıcı-yüksək tezlikli sönməyən fasiləsiz siqnallar mənbəyi) adlanır.Şəkil 1.4 –də naqilsiz fərdi rabitə sisteminin amplitud, tezlik və bir yan tezlikli amplitud modulyasiyalı verici hissəsinin struktur sxemləti təsvir edilmişdir. Şəkil 1.4 -da yüksək tezlikli daşıyıcı –aparıcı tezliklər generatoru, 2-aralıq (bufer) gücləndirici və tezlik vurucusu, 3-çıxış güc gücləndiricisi, 4-

Cədvəl 1.3

Firmanın adı	Rabitə sisteminin adı	Standartın adı	Tezlik diapazonu Düzünə-MHs	Tezlik diapazonu Əksinə-NHs	Kanallararası interval	Kanalların Tezlik spektri	İstifadəçiərin sayı və veriliş məsafəsi	Xidməti ərazinin radiusu
Qualkom	QCTtl-800	İS-95	869-894	824-849	45	1.23(1.25)	150000 25Km	25KM qədər
SAMSUNQ Elektronikc	CDMA Sustem	İS-95	869-848	824-848	45	1..23(1.25)	350000 25Km	25Km qədər
NORTEL	DMS-100	İS-95	869-894 və 1900	824-849 Və 1900	45	1.23(1.25)	128000 25KM	25KM qədər
Grandez Telekom	CD-2000	W-CDMA	2220-2304 2603-2687	2101-2165 2484-2568	119	3.584	10000 30KM	30KM qədər
LUSENT Technoloqy	Airloop Sustem	W-CDMA	3550-3600 2401-2451 1930-1990	3450-3500 2307-2357 1850-1910	100 94 80	5	240000 15Km	15Km qəqər
LUSENT Technoloqy	Autoplex	İS-95	869-894	824-849	45	1.23(1.25)	500000 70KM	70 Km qədər
LG	STAREX WLL	İS-95	869-894	824-849	45	1.23(1.25)	1892ERl	10KM qədər
ALKATEL	Aispaп	W-CDMA	2000-2500	2000-2500	177	3,54	2500 İSDN istifadəçi 20KM	20 Km qədər
SİMENS	CDMA Link	W-CDMA	1805-1880 1930-1990 3500-3600 3700-3800	1710-1785 1850-1950 3400-3500 3600-3700	95 80 100 100	7; 10 ; 15	1920 15KM və Tutum 10%azalarsa azalarsa 30KM	1920	15 KM qədər və tutum 10%asalarsa 30 KM qədər
NES	CDMA SUSTEM	İS-95	869-894	824-849	45	1.23(1.25)	391000 25Km	391000	25 KM qədər

anten- fider qurğusunu göstərir. Adları sadalanan elementlər naqilsiz fərdi rabitə sisteminin verici hissəsinin yüksək tezlikli kanalını təşkil edir. Naqilsiz fərdi rabitə sisteminin modulyatoru (5) yüksək tezlikləri idarə edən səs tezlikli mənbədən (generatordan)-mikrofondan, ilkin və son güc gücləndiricisindən təşkil edilir. Burada 6 indeksli element manipulyator ( teleqraf açarı, teleqraf aparatı) adlanır,çünki teleqraf stansiyasında modulyator manipulyator adlanır. Naqilsiz rabitə sisteminin verici hissəsinin bütün cərəyankeçirici dövrələri idarəedici, nəzarət və mühafizə elementlərindən keçməklə, elektrik qida mənbəyindən qidalanır. Şəkil1.5b- də tezlik modulyasiyalı (manipulyasiyalı) verici hissənin sadələşdirilmiş struktur sxemi təsvir edilmişdir. Burada 1,2,3,4indeksli elementlər eyni olsa da, əlavə olaraq tezlik modulyatoru (manipolyatoru)(5) da istifadə edilir. Şəkil1.5c. –də bir yan tezlikli ötürücü hissənin sadə struktur sxemi təsvir edilmişdir.Onun sxemində; 1-verici generator, 2-Modulyator, 3- balans modulyatoru , 4-yan tezlik zolaq süzgəci, 5-gücləndirici qurğu, 6- Anten- fider

Şəkil 1.4 Amplitud, tezlik və bir yan zolaqlı modulyasiyalı naqilsiz fərdi rabitə sisteminin verici hissəsinin struktur sxemi

a)

Şəkil 1.5Yüksək tezlikli elektromaqnit dalğalarının birbaşa qəbul üsulu sxeminin

sadə sxemi

b)

Şəkil1.5 Yüksək tezlikli elektromaqnit dalğalarının super getorodin(b) qəbul üsulunun

sxeminin sadə sxemi