Mühazirənin planı: Bitkiçilik kənd təsərrüfatı istehsalının əsas sahəsi kimi
Yüklə 5,86 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yayılması və məhsuldarlığı .
- Botaniki təsviri.
- Bioloji xüsusiyyətləri .
- Növbəli əkində yer .
- Torpağın əsas becərilməsi .
- Torpağın səpinqabağı becərilməsi .
- Toxumların səpinə hazırlanması .
- Səpin müddəti , üsulu , norması və toxumun basdırılma dərinliyi .
- Əkinlərə qulluq .
- Mövzu : 7. Sorqo və darinin əhəmiyyəti , bioloji xüsusiyyətləri və becərilmə texnologiyasi
- Bitkinin tarixi .
- Botaniki təsviri .
- Sorqhum
- Sorghum
- Növbəli əkində yeri
- Torpağın becərilməsi
- Toxumun səpinə hazırlanması .
- Səpin müddəti , üsulu və normalsı .
- Məhsul yığımı .
- Darının əhəmiyyəti, bioloji xüsusiyyətləri və becərilmə texnologiyası Mövzunun planı
Gövdə, yarpaq və qıcasından kağız, linolium, viskoz, süni probka, plastmas, fəallaşdırılmış kömür, yuxu gətirici dərman və s. hazırlanır.Qarğıdalı dünya miqyasında və ölkəmizdə istifadə edilən əsas yem bitkisidir, 1 kq dəndə 1,34 y.v. və 78 qr. həzm olunan protein vardır. Lakin, dəndə lizin və triptofanın miqdarı azdır, yemlilik dəyəri aşağı olan zeatin isə çoxdur. Dən kombikorma sənayesi üçün əvəzsiz komponentdir, eyni zamanda yeyinti sənayesi və digər sahələr üçün qiymətli xammaldır.Qarğıdalı bitkisi möhkəm yem bazasının yaradılmasında həlledici rol oynayır. Belə ki, ondan yaşıl kütlə halında (karotin çox olduğundan) istifadə edilir. Yem kimi həm gövdəsindən, həm yarpağından, həm də qıcasından dən yığıldıqdan sonra da istifadə olunur. Yaşıl kütlənin hər sentnerində 21, küləşin hər sentinerində isə 37 y.v. var.Qarğıdalı silosluq bitki kimi birinci yerdə durur. Qarğıdalı cərgəarası becərilən bitki kimi növbəli əkində digər tarla bitkiləri üçün yaxşı sələfdir. Çünki, o, özündən sonra tarlanı alaqlardan təmiz saxlayır, demək olar ki, dənli bitkilərin ümumi xəstəlik və zərərvericilərini daşımır. Bitkinin tarixi Qarğıdalı qədim bitkidir. Vətəni Mərkəzi və Cənubi Amerikanın tropik və subtropik zonaları sayılır. Bu bitki XV əsrdə İspaniyaya gətirilmiş və Avropada bir tərəvəz bitkisi kimi becərilməyə başlanılmışdır. XVI əsrin axırı, XVII əsrin əvvəllərində Rusiyaya yayılmışdır. Güman edilir ki, XVII əsrin əvvəllərində İtaliya tacirləri tərəfindən Türkiyə ərazisini keçərək Gürcüstana gətirilmişdir. Azərbaycan respublikasına XVIII əsrin axırı XIX əsrin əvvəllərində Gürcüstandan gətirilərək Qazax və Zaqatala rayonlarının ərazisində becərilməyə başlanmışdır. Yayılması və məhsuldarlığı. Qarğıdalı bütün dünya ölkələrində, tropik zonadan Skandinaviya dövlətlərinə qədər becərilir. Dünya miqyasında 139 milyon hektardan çox dən məqsədi üçün qarğıdalı becərilir. Onun əkinləri ABŞ-da 30 milyon, Braziliyada 12 milyon, Hindistanda 6 milyon, Argentinada 3,5 milyon hektar sahəni əhatə edir. Azərbaycanda əkin sahəsi 70 min hektara yaxındır. Yaxşı aqrotexnika şəraitində qarğıdalı hektardan 50 sentner və daha çox dən məhsulu verir. Dünya əkinçiliyində məhsuldarlıq orta hesabla 27-30 sentner, ABŞ-da 60 sentner, Kanadada 53 sentner olmuşdur. 2009-su ildə yer kürəsində 859 mln. ton qarğıdalı dəni istehsal olunub. Azərbaycanda dənlik qarğıdalının əkin sahəsi 35,9 min hektar, ümumi məhsul istehsalı 224 min ton və orta hesabla hektardan məhsuldarlıq (2016-cı il) 60,1 sentner olmuşdur. Qarğıdalı bitkisindən yüksək məhsul alan rayonlardan Balakən, Zaqatala və Şəkini göstərmək olar. Botaniki təsviri. Qarğıdalı birillik bitkidir. Poaceae – dişəkimilər (qırtıckimilər) fəsiləsinə aid olub, cinsi – Zea, növü - mays adlanır. Qarğıdalı birevli, ikicinsli, çarpaz tozlanan bitkidir. Kök sistemi saçaqlıdır, 3 metrə qədər torpağın dərinliyinə, 1 metrə qədər isə ətrafa yayılır. Gövdəsinin qalınlığı 2-7 sm, hündürlüyü 1,6 – 3,6 metrə qədər yaxşı yarpaqlanan, dikduran, səthi sığallı, içərisi parenxim hüceyrələrlə dolu, buğum və buğum aralarından ibarətdir. Yarpaqların miqdarı tezyetişən formalarda 8-12, gecyetişənlərdə isə 24-40 ədəd olur. Bir bitkinin ümumi yarpaq səthi 0,5-1,5 m2 olur. Yarpaq qoltuğunda 1-dən 4-ə qədər qıcalar əmələ gəlir. Erkək çiçəklər süpürgədə, dişi çiçəklər isə qıcada yerləşir. Süpürgələr 3-8 gün qıcadan tez çiçəkləyir. Meyvəsi dəndir. Dənin mütləq kütləsi 100-150, 300-400 qram arasında dəyişir. Toxumun formasına, daxili quruluşuna və kimyəvi tərkibinə görə qarğıdalı 8 yarımnövə ayrılır.
Bioloji xüsusiyyətləri. Qarğıdalı istilik sevən qısa gün bitkisidir. Dənləri +8-10 0C temperaturda cücərməyə başlayır və çıxışların alınması üçün 10-12 0C temperatur tələb olunur. Optimal temperatur 19-25 0C–dir ki, bu halda cücərtilər 5-6 günə əmələ gəlir. Cücərtilər 20-23 0C-də əlverişli inkişaf edirlər. 12 0C-dən aşağı temperaturda cücərtilərin inkişafı dayanır. Cücərtilər müvəqqəti olaraq –2-3 0C şaxtaya dözürlər. İstilik sevən bitki kimi sort və hibridlərinin yetişməsi üçün 1700-31200C istilik tələb olunur. Maksimal temperatur 40 0C-dir. –4-5 0C-də və +48 0C-də bitkinin böyüməsi və inkişafı dayanır. Qarğıdalı bitkisi kölgəlikdə və sıx səpildikdə yaxşı inkişaf etmir, bitkinin boyu gecikir və qıca əmələ gəlmir. Əgər bitki hədsiz sıx olarsa qıcaların kütləsi və dən çıxımı azalır, lakin, silos məqsədi üçün becərilirsə yaşıl kütlə məhsuldarlığı çoxalır. Qarğıdalının vegetasiya müddəti 110-120 gündür. Başqa dənli taxıl bitkilərinə nisbətən qarğıdalı suyu qənaətlə sərf edir. Belə ki, 1 kq quru maddə toplamaq üçün 250-300 kq su sərf edir. Transpirasiya əmsalı 170-400 arasında dəyişir. Qarğıdalı bitkisi vegetasiyanın əvvəlində hektara 30-40 m3, süpürgələmədən süd yetişkənlik fazasına qədər isə 80-100 m3 su işlədir. Gövdələnməyə qədər bitki susuzluğa yaxşı dözür. Ən böhran dövr süpürgələməyə 10 gün qalmış və süpürgələmədən 20 gün keçənə qədərdir. Ümumiyyətlə bir bitki sutkada 2-4 litr su sərf edir. Qarğıdalı qida elementlərinə tələbkar bitkidir. O, bir ton əsas və əlavə məhsulla torpaqdan 24-30 kq azot, 10-12 kq fosfor və 25-30 kq kalium elementi aparır. Torpaqda azot elementinin çatışmaması kök sisteminin inkişafına mənfi təsir göstərir. Vegetasiyanın əvvəlində bitki azot elementindən kalium qədər istifadə edir. Fosfor dənin tam yetişməsi dövrünə qədər bitkiyə daxil olan zəruri elementdir. Fosfora tələbat bitkinin həyatının ilk günlərindən başlayır. Kalium elementi maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırır, bitkinin həyat qabiliyyətini yüksəldir, fotosintez prosesini tənzimləyir, hüceyrələrə suyun daxil olmasını sürətləndirir, transpirasiyanı azaldır, osmotik təzyiqi və turqopu artırır, sudan istifadə kofisientini aşağı salır. Çiçəkləmə fazasından sonra kaliumun bitkiyə daxil olması dayanır. Qarğıdalı bitkisi üçün ən yaxşı torpaqlar azot elementi ilə zəngin olan qara torpaqlar, tünd şabalıdı və tünd boz torpaqlar sayılır. Qranulometrik tərkibi orta və yüngül gillicəli torpaqlar da qarğıdalı əkinləri üçün yararlı hesab olunur. Qarğıdalı yumşaq, hava keçirən, alaq otlarından təmiz, humus qatının qalınlığı çox olan, qida elementləri ilə təmin olunmuş neytral reaksiyalı (pH-5,5-7,0) torpaqlarda yaxşı inkişaf edir. Turş və duzlu torpaqlar qarğıdalı əkini üçün yararlı sayılmır. Torpaqda 18-20% oksigen olduqda qarğıdalı normal məhsul verir. Oksigenin təzyiqi 5%-ə endikdə kökün böyüməsi dayanır. Odur ki, torpaqlar yaxşı yumşaldılmalıdır.
Dəmyə yerlərdə nəmlik itkisinin qarşısını almaq üçün şumdan sonra malalama aparılır. Alaqlardan təmiz olan sahələrdə torpağı T. S. Maltsev üsulu ilə yəni laydırsız kotanla da aparmaq olar. Əgər qarğıdalı gec yetişən sələflərdən sonra becərilərsə (sorqo, tütün və günəbaxan) sahə diskli mala ilə iki istiqamətdə disklənir. Yəni kök və gövdə qalıqları xırdalanmış sahəyə peyin və superfosfat verildikdən sonra ön kötancıqlı kotanla şumlanmalıdır. Bitki və kök qalıqlarının yaxşı xırdalanması və şumun keyfiyyətli aparılması üçün PƏ-3-35 və PƏ-4-35 kotanlarından istifadə olunur. Qışda şum arat edilir. Qarğıdalını payızlıq buğda, payızlıq arpa, çöl noxudu, soya və başqa dənli paxlalılardan sonra əkdikdə sahə 8-10 sm dərinlikdə diskli alətlə üzlənir. Sahə alaq toxumları ilə çox zibillənmiş olarsa üzləmədən sonra az norma ilə suvarılır. Alaqlar kütləvi göründükdə əkin qatı imkan verən dərinlikdə dərin şum qaldırılmalıdır. Dondurma şumu oktyabr-noyabr aylarından gec olmayaraq aparıl malıdır. Torpağın səpinqabağı becərilməsi. Erkən yazdan başlayaraq şum 2-3 dəfə malalanır. Yazda 12-13 sm dərinliyində kultivasiya çəkilir. Əgər sahədə alaq cücərtiləri əmələ gələrsə kultivasiya təkrar edilir. Səpindən qabaq sahə 6-7 sm dərinliyində kultivasiya edilərək malalanır. Səpinqabağı becərmədə torpaq səthi şuma 450- lik bucaq altında BP-8 markalı hamarlayıcı ilə hamarlanır. Torpaq hissəciklərinin diametri 5-10 sm-dən artıq olmamalıdır. Səpinqabağı becərməyə torpaq fiziki yetişkənliyə çatdıqda başlanmalıdır. Əvvəlcə torpağa herbisid çilənir onun ardınca torpaq (bir aqreqatla) kultivator, şleyf mala və diskli mala ilə becərilməlidir. Becərilmə dərinliyi toxum basdırılan dərinlikdən çox olmamalıdır. Yüksək rütubət tutumlu, ağır torpaqlarda sahə arat edilir. Yüngül, şum qatı çaydaşı təbəqəsi üzərində yerləşən, zəif rütubət tutumlu torpaqlarda səpsuvar keçirilməsi məsləhət görülür. Gübrələmə. Qarğıdalı bitkisi qida elementlərinə tələbkardır. O, 1 ton əsas və əlavə məhsulla torpaqdan 24-30 kq azot, 10-12 kq fosfor və 25-30 kq kalium elementi aparır. Torpaqda azot elementinin çatışmaması kök sisteminin inkişafına mənfi təsir göstərir nəticədə başqa elementlərin bitkiyə daxil olması zəifləyir və assimliasiya aparatının işi pisləşir. Azot aclığından bitkinin yarpağı saralır və vaxtından əvvəl tökülür ki, bu da bitkinin məhsuldarlığına və toxumun keyfiyyətinə mənfi təsir göstərir. Vegetasiyanın əvvəlində bitki azot elementindən kalium qədər istifadə edir. Quru maddəyə görə bitkidə azot elementi vegetasiyanın sonuna nisbətən vegetasiyanın əvvəlində 2-3 dəfə çox olur. Vegetasiya müddətində dənin tam yetişməsi dövrünə qədər fosfor bitkiyə daxil olan zəruri elementdir. Bu elementə tələbat bitkinin həyatının ilk günlərindən başlayır. Onun təsirindən yarpağın inkişaf müddəti qısalır, kökün torpağın dərin qatlarına işləməsi sürətlənir ki, bu da əsasən nəmliyi kifayət qədər olmayan zonalar üçün vacibdir. Torpaqda fosforun çatışmaması çiçəkləməni və qıcada dənin inkişafını gecikdirir. Fosfor çatışmadıqda yarpaqlar tünd yaşıl və ya bənövşəyi - yaşıl rəng alaraq məhv olurlar. Kalium hüceyrələrdəki kolloidlərin susaxlama qabiliyyətini təmin edir, maddələr mübadiləsini yaxşılaşdırır, bitkinin həyat qabiliyyətini yüksəldir. O, fotosintez prosesini tənzimləyir, hüceyrələrə suyun daxil olmasını sürətləndirir, osmotik təzyiqi və turqoru, transpirasiyanı azaldır, sudan istifadə əmsalını aşağı salır. Vegetasiyanın əvvəlində qarğıdalı bitkisi kalium elementini intensiv mənimsəyir, cücərtidə onun miqdarı çoxalaraq toxuma nisbətən 8-10 dəfə artır. Kaliumun şiddətli udulması süpürgələməyə 10-12 gün qalmış maksimuma çatır və sonra çox tez azalır. Çiçəkləmədən sonra kaliumun bitkiyə daxil olması dayanır. Qarğıdalı bitkisi intensiv böyümə dövründə qida maddələrinə daha çox tələbkardır. Çiçəkləmə və süd-yetişmə dövründə qida elementlərinə daha çox tələbat göstərir. Hektardan 60-70 sentner dən yaxud 500-600 sentner yaşıl kütlə məhsulu götürdükdə 150-180 kq azot, 50-60 kq fosfor və 150-200 kq kalium mənimsəyir. Respublikamızın ağır qranulometrik tərkibli suvarılan torpaqlarında qarğıdalı bitkisindən yüksək məhsul götürmək üçün şum altına hektara 15-20 ton peyin və 2-3 sentner superfosfat verilməlidir. Qida maddələri ilə zəif təmin olunmuş qumlu və gillicəli torpaqlarda yaşıl gübrə məqsədi üçün lüpin, paxla, noxud kimi bitkilər becərilərək torpağa basdırıldıqda yaxşı nəticə verir. Əgər şum altına lazımi normada gübrə verilməyibsə yazda pərşum və ya səpinqabağı kultivasiya altına verilir. Qərb bölgəsinin suvarılan torpaqlarında qarğıdalı bitkisinin hər hektarına 60-90 kq azot, 60-90 kq fosfor, 40-50 kq kalium gübrələri verilir. Fosfor gübrəsinin illik normasının 60-70 %-i əsas şum altına verilir. Səpinlə birgə gübrələmə apardıqda yuvalardan 4-5 sm aralı, toxumlardan 2-3 sm dərinə vermək məsləhətdir. Birinci yemləmədə yəni 3-4 yarpaq fazasında 100-150 kq ammonium şorası və 200-250 kq superfosfat verilir. İkinci yemləmə gövdələmə dövründə aparılır. Bu zaman birinci yemləmədəki gübrələrdən əlavə 50 kq kalium işlədilir. Gübrələr KOH-28 və KPH-4, 2 markalı kultivatorla verilir. Çiçəkləmə fazasının sonunda kökdən kənar yemləmədə hektara 10 kq azot və 20-25 kq fosfor suda həll edilərək süzülür, həcmi 300 litrə çatdırılaraq yerüstü çiləyicilərlə sahəyə çilənir. Yemləmə gübrəsinə mikroelementlərin qarışdırılması da müsbət nəticələr verir. Məhsulda proteinin miqdarını artırmaq üçün hektara 45 kq hesabı ilə karbamid süpürgələmə və süd yetişkənlik fazasında 1 ton suda həll edilərək sahəyə çilənir. Mürəkkəb və kompleks gübrələrdən ammofos, nitroammofos, polifosfat, nitrofoska, metafosfat və maye qarışıq gübrələrə yaxşı reaksiya göstərir. Ümumiyyətlə qarğıdalı üçün gübrə normaları hesablanan zaman gözlənilən məhsulun miqdarı nəzərə alınmalıdır. Silos və yaşıl yem məqsədilə becərilən qarğıdalı əkinlərinə azotun kökdənkənar yemləmə şəklində verilməsi onun tərkibində xam proteinin miqdarını xeyli artırır və yemlik keyfiyyətini yüksəldir. Bəzən üzvi gübrələr olmadıqda mineral gübrələrin normasını 1-2 dəfə artırırlar.
Toxumun cücərmə qabiliyyətini artırmaq üçün 12 sm qalınlığında 4-6 gün günəş altında qurutmaq faydalıdır. Məhsuldarlığı artırmaq tədbirlərindən biri də doymuş duz məhlulunda ağır çəkili toxumların seçilməsidir. Bunun üçün 1 litr suya 1,2 kq ammonium nitrat və ya ammonium sulfat töküb qarışdırılır, toxumu məhlula tökərək dibə çökənləri ayırır və yuyub qurudurlar. Göbələk xəstəlikləri və zərərvericilərə qarşı səpinqabağı toxumu fenturan, heksatiurum, vitatiurum, raksil və s. zəhərlərlə tona 2 kq hesabında dərmanlayırlar. Səpin müddəti, üsulu, norması və toxumun basdırılma dərinliyi. Qarğıdalını erkən müddətdə soyuq torpağa səpmək toxumların cücərmə qabiliyyətini azaldır. Bu dövrdə aşağı temperaturda cücərən alaq otlarının toxumları cücərərək sahələri örtürlər. Səpin, şəraitdən asılı olaraq müxtəlif vaxtlarda aparılmalıdır. Torpaqda temperatur 10–120C olduqda səpin aparılır. Münbit, gübrələnmiş, alaqlardan təmiz sahələrdə əkin qatında 8-100C temperatur olduqda da səpin aparmaq olar. qranulometrik tərkibi yüngül olan torpaqlarda səpin ağır torpaqlara nisbətən tez aparılır. Yay əkinləri payızlıq taxıllar yığıldıqdan sonra iyun və iyul aylarında aparılır. Dən və silos məhsulu üçün qarğıdalını gencərgəli 60-70 sm və yaxud punktir üsulla səpirlər. Punktir səpin üsulunda cərgəaraları 70 sm, bitkilər arası isə 15-40 sm götürülür. Punktir səpin üsulu SUPN-8, SUPİ-6 və SPÇ-6M markalı səpən maşınlarla aparılır. Qarğıdalını paxlalı bitkilərlə də qarışıq becərmək mümkündür. Bu vaxt hər yuvaya 2-3 qarğıdalı, 3-4 paxlalı bitki toxumu salınır. Punktir səpinlərdə hər iki bitkinin toxumları bərabər nisbətdə qatışdırılıb səpilir. Dəmyə şəraitdə zolaq üsulu ilə də səpilir, 2-4 və 6 cərgə səpin aparılaraq 210 sm enində zolaq saxlanılır. Səpin norması torpaq-iqlim şəraitindən, toxumun iriliyi və səpin sxemindən asılı olaraq aparılır. Yağıntının miqdarı 300-400 mm olduqda 20-25 min, 400-500 mm olduqda 30-40 min və suvarılan bölgələrdə hektara 40-60 min bitki yerləşdirilir. Yaşıl kütlə üçün bitki sıxlığı hektarda 80-120 min olmalıdır. Toxum məqsədi üçün səpin norması hektara 10-25 kq, silos və yaşıl yem üçün isə 30-100 kq-a qədər götürülə bilər. Toxumlar mexaniki tərkibi ağır olan torpaqlarda 5-6 sm, yüngül torpaqlarda 8-10 sm, dəmyə yerlərdə isə 10-12 sm dərinliyə basdırılır. Qarğıdalı əsasən gencərgəli (70 sm) nöqtəvi sçpin üsul ilə səpilir. Respublikanın suvarılan aran rayonlarında bir hektar sahədə orta tez yetişən sortlar üçün hektarda 70-80 min, orta yetişən sortlar üçün 65-70 min və gec yetişən sortlar üçün 55-60 min bitkinin olması normal hesab edilir. Normal və sağlam cücərtilər almaq üçün eyni ölçülü, 1000 ədəd dənin kütləsi çox olan, laboratoriya cücərmə qabiliyyəti 96 %-dən çox, birinci sinfin tələblərinə cavab verən 1-ci nəsil (F1) toxumlar səpilməlidir. Toxumun təmizliyi 99 %-lə nəmliyi 14 % olmalıdır. Səpin norması aşağıdakı düsturla hesablanır:
N - 1 hektara səpin norması, kq-la. S – işıqlanma sahəsinə tələbini nəzərə almaqla hə min sortun səpilməsindən ötrü təklif edilən toxumların miqdarı milyon ədədlə. M – 1000 ədəd dənin kütləsi, qr-la. Y – təsərrüfat yararlığı, %-lə. Qarğıdalı yazlıq bitkidir. Torpağın üst qatında 10-120C istilik olduqda toxum səpilməlidir. Respublikanın aran rayonlarında səpini aprel ayının ikinci ongünlüyündə apardıqda yaxşı nəticə alınır. Qrğıdalı toxumu ağır torpaqlarda 4-5, qumsal torpaqlarda 8-10 və gillicəli torpaqlarda 5-6 sm dərinlikdə basdırılmalıdır. Sahə arat edilməyibsə səpindən sonra mütləq (gecikdirilmədən) şırımlarla suvarılmalıdır. Əkinlərə qulluq. Səpin arat olunmuş sahədə aparılmayıbsa, şırımla səpsuvar aparılır. Dəmyə zonalarda yüngül mexaniki tərkibli torpaqlarda səpindən sonra vərdənələmə aparılır. Qarğıdalının çıxışına qədər sahədə alaq otlarının cücərtiləri və ya qaysaq əmələ gələrsə tarla malalanır. 2-3 yarpaq fazasına qədər sahəyə 1-2 dəfə mala çəkilir. Bu həm qaysağı dağıdır və həm də alaq otlarının cücərtilərini məhv edir. Cərgələr göründükdən sonra 10 sm enində müdafiə zolağı saxlanılmaqla 10-12 sm dərinliyində birinci kultivasiya çəkilir. Sonrakı kultivasiyalar tarlanın alaqlanma dərəcəsindən və qaysaqdan asılı olaraq 2-3 dəfə 6-10 gündən bir aparılır. İkinci becərmə 8-10 sm, üçüncü isə 5-6 sm dərinlikdə aparılır. Alaq otlarına qarşı simazin, atrazin və aqelon herbisidlərindən istifadə edilir. Suvarılan zonalarda bitkilər şırımla və ya süni yağış yağdırma üsulunda aparılır. Tarla rütubət tutumu 70-80%-də saxlanılır. Birinci suvarma hektara 700-900 m3 normada 3-4 yarpaq fazasında, 2-ci süpürgələməyə 10-12 gün qalmış 800-1000 m3, 3-cü süpürgə çiçəkləməyə başladıqda, 4-cü qıcanın saçaqları qurumağa başladıqda, 5-ci süd yetişkənlik fazasında aparılır. Çıxış zamanı və çıxışdan 5-7 gün sonra 16%-li qamma izomerin mineral yağ emulsiyası ilə hektara (QXÜQ) 1,5 kq, yaxud 80%-li xlorofosla 1,5 kq çiləmə aparılır. Tırtıllar əmələ gəldikdə 7%-li dənəvərləşdirilmiş xlorofosla hektara 20 kq, və yaxud əvvəlki kimi 1,5 kq çiləmə aparılır. Tırtıllar (İsveç milçəyi) kütləvi əmələ gəldikdən 7-10 gün sonra çiləmə yenidən təkrar olunur. Çiləməni iki dəfədən artıq aparmaq olmaz.
Qulluq işləri.Alaqlarla mübarizə torpağı becərməklə və herbisidlər tətbiq etməklə aparılır. Səpindən 4-5 gün sonra cücərti alınana qədər sahə başdan-başa malalanır, qarğıdalıda 3-4 həqiqi yarpaq əmələ gəldikdə yüngül mala ilə sahə ikinci dəfə malalanır. İkinci malalamadan 4-5 gün sonra cərgəarası becərən kultivator ilə 8-10 sm dərinlikdə birinci və 12-15 gün sonra 6-8 sm dərinliyində ikinci dəfə cərgəarası becərilir. Əgər qarğıdalı növbəli əkində payızlıq buğda və ya arpadan sonra əkiləcəksə və sahədə çoxillik köküpöhrəli alaqlar çox müşahidə olunarsa, herbisidi torpağın əsas becərilməsi sistemində üzləməyə və ya şuma qədər vermək olar. Qarğıdalı yüksək məhsul verən bitkidir. Ona görə də qida maddələrinə böyük təlabat göstərir. Gübrə normaları planlaşdırılmış məhsula görə balans üsulu ilə hesablan malıdır. Balans üsulunda fiziki çəkidə gübrə norması aşağıdakı formulla hesablanır: 
M - lazım olan gübrənin fiziki çəki ilə miqdarı, (kq/ha) A - planlaşdırılmış məhsulla aparılan qida maddələrinin miqdarı, (kq/ha) T - torpaqda olan mənimsənilən NPK-ın miqdarı, (kq/ha)  t - torpaqda olan NPK-nın mənimsənilmə əmsalı, %-lə
g – gübrədən NPK-nın mənimsənilmə əmsalı, %-lə
Qg – gübrədə olan təsiredici qida maddəsinin miqdarı %-lə. Mineral gübrələrdən əlavə torpağa peyinin də verilməsi nəzərdə tutulursa, onda hesablama zamanı aşağıdakı formuldan istifadə olunur:
M0 – bir hektar sahəyə veriləcək peyin, t/ha Q0 – peyində olan NPK, kq/t 0 – peyində olan NPK-nın istifadə olunma əmsalı, %-lə
Azərbaycanın müxtəlif zonalarında qarğıdalıdan proqramlaşdırılmış dən məhsulu almaq üçün tələb olunana göbrə normaları, təsiredici maddə hesabı ilə. (C.Ə.Əliyev və b. görə)
Fosfor, kalium və üzvi gübrələri dondurma şumunun altına 15-20 kq fosforu səpin zamanı cərgələrə vermək lazımdır. Azot gübrəsinin 50 %-i səpinqabağı kultivasiya altına, qalanı isə 2 dəfəyə bitkinin 3-4 yarpaq və gövdə ləşmə fazalarında yemləmə şəklində verilməlidir. Qarğıdalının normal böyuməsi və inkişafı üçün vegetasiya müddətində nəmlik torpağın tarla rütubət tutumunun yüngül torpaqlarda 70-75 %-i və ağır gilli torpaqlarda 80 %-i həddində olmalıdır. Respublikamız şəraitində qarğıdalı əsasən şırımlarla suvarılır. Bir qayda olaraq qarğıdalı dən üçün becərildikdə 5 dəfə suvarılır. Vegetasiya müddətində qarğıdalı 3-4 yarpaq, gövdələşmə, süpürgələməyə 10-12 gün qalmış, çiçəkləmə və dəndə süd yetişmə başlayanda suvarılmalıdır. Hektara su norması 1-2 suvarmada 700-800 m3, sonrakı suvarmalarda 900-1000 m3 ola bilər. Qarğıdalı bitkisi əkilən sahə vegetasiya dövründə təxminən 3-4 dəfə kultivasiya olunur. Birinci kultivasiya 8-10 sm, ikinci və sonrakılar 6-8 sm dərinlikdə aparılır. Cərgə araları birinci dəfə becəriləndə 10-12 sm, sonrakı becərmələrdə 15 sm müdafiə zolağı qoyulmalıdır ki, onların kök sistemi zədələnməsin. Becərmə suvarma ilə əlaqələn dirilməlidir. Suvarmadan qabaq şırım açılmalı (eyni zaman da yemləmə gübrəsi də verilməli), bitkilərin dibi doldurul malı, suvarmadan sonra sahəyə çıxmaq mümkün olan kimi cərgəaraları yumşaldılmalıdır. Axırıncı kultivasiya zamanı cərgəaralarında suvarma üçün şırımlar açılmalıdır. Xəstəlik və zərərvericilərlə mübarizə.Xəstəliklərlə mübarizədə əsas məsələ toxumun dərmanlanmasıdır. Vegetasiya dövründə qarğıdalı bitkisinə qovuqlu sürmə, toz sürmə çox ziyan verir. Qovuqlu sürmə ilə mübarizə məqsədilə qovuq əmələ gələn yarpaq, qıca qoparılıb sahədən kənar edilməlidir. Çünki, qovuq yetişdikdə partlayır və sporlar ətrafa yayılır, sağlam bitkiləri xəstələndirir. Toz sürmə bitkinin süpürgəsini zədələyir. Toz sürmə ilə mübarizə məqsədilə toxum səpindən qabaq dərmanlanmalıdır. Əgər sahədə qovuqlu sürməli, toz sürməli, diplodioz və fuzarioz xəstəliyinə tutulmuş bitkilər olarsa, belə sahədən alınan dən toxum üçün istifadə olunmamalıdır. Qarğıdalı bitkisinə pambıq sovkası, qarğıdalı gövdə kəpənəyi, məftil qurdları, yalançı məftil qurdları, İsveç milçəyi çox ziyan vurur. Zərərvericilərlə mübarizədə bioloji mübarizə kimi trixoqrammadan geniş istifadə olunmalıdır. Yaxud əldə olan kimyəvi preparatların biri ilə çiləmə aparılmalıdır. Məhsulun yığılması. Becərmə bölgəsindən və istifadə məqsədindən asılı olaraq qarğıdalının yığılması müxtəlif texniki üsullarla aparılır. Silos məqsədi üçün süd-mum yetişkənliyi dövründə, dən üçün isə tam yetişmə fazasında yığılır. Yığım CK-3,. CK-4, Xerson-7, CK-5, «Niva» kombaynları ilə aparılır. Yığımı qısa müddətdə başa çatdırmaq lazımdır. Toxumun tərkibində 40 %-ə qədər nəmlik olduqda qıcaları gövdədən ayırıb yığırlar. Nəmlik 20 %–ə enənə qədər yığım gecikdirilərsə dən məhsulunun itirilməsi 2-3 dəfə artır. Kütlənin tərkibində nəmlik 65-70 % olduqda məhsul silos məqsədi üçün yığılır. Qıcalarda nəmlik 32-36 % olarsa, onu 24-26 %-ə qədər qurudurlar sonra xırdalayırlar. Lazımi şərait olmadıqda qıcalar 15-16 % nəmliyi qalana qədər qurudulur. Qurudulma yaxşı havalanma gedən meydançalarda yaxud da yaxşı təchiz edilmiş mexanikləşdirilmiş xətlərdə aparılır. Əgər döyülmüş toxumları qurutmaq üçün yer yoxdursa onu silos quyularında konservləşdirirlər. Konservat kimi propion və quzuqulağı turşusundan istifadə etmək məsləhətdir. Əgər kimyəvi konservatlar yoxdursa nəm toxumu yaxşı yığaraq sıxlaşdırırlar və üzərini örtürlər. Toxum bu halda 6-8 ay müddətində yaxşı qalır və qidalılıq keyfiyyətini itirmir. Konservləşməni 40 % nəmlik olan qıcalarda da aparmaq mümkündür. Bunun üçün yəni senaj məqsədilə qıcaları doğrayıb silos quyularına doldururlar. Quyuların dibinə 20-30 sm qalınlığında küləş tökərək doğranmış qıcaları sıxlaşdırırlar. Sıxlaşma bir sutka davam edir sonra üzərinə küləş tökərək polietilen örtüklə bağlayırlar. 5-6 aydan sonra bu keyfiyyətli yem heyvanlara verilir. Dən üçün qarğıdalı tam yetişkənlik fazasında kombaynla, yaxud əl ilə yığıla bilər. Qarğıdalı silos üçün becərilərsə yaşıl kütlə süd-mum yetişkənlik fazasında kombaynla biçilib silos basdırılmalıdır. Bu dövrdə yığılan qarğıdalıdan yaxşı silos hazırlanır. Qarğıdalı qıcasının dənində nəmlik 12-13 % olduqda onu anbar şəraitində saxlamaq olar. Əgər dəndə 12-13 %-dən çox nəmlik olarsa, onu 2-3 cərgə yığmaq şərti ilə günəş altında bir neçə gün qurutmaq lazımdır. Sonra qıcalar seçilməli, zədələnmiş, xəstə qıcalar çıxdaş edilib heyvandarlıqda yem kimi işlədilməlidir. Mövzu: 7. Sorqo və darinin əhəmiyyəti, bioloji xüsusiyyətləri və becərilmə texnologiyasi Mövzunun planı:
becərilməsi, gübrələmə siətemi.
Ədəbiyyat
367s.
Sorqonun əhəmiyyəti, bioloji xüsusiyyətləri və becərilmə texnologiyasi Əhəmiyyəti. Sorqo hərtərəfli istifadə olunan dənli taxıl bitkisidir. Onun dənindən spirt, nişasta, patkə və yarma alınır. Afrika, Hindistan və Şərqi Asiya ölkələrində sorqo çörək bitkisi kimi istifadə olunur. ABŞ-da, İtaliyada, İspaniyada və s. ölkələrdə sorqodan süpürgə hazırlamaq üçün istifadə edirlər. Dəndə 10-17% zülal, 10% xam protein, 70-75% karbohidratlar, 1,5-3,0% kül elementləri, 3,9% yaü olur. 100 kq dəndə 119 yem vahidi, yaşıl kütləsində 23,5 silosunda- 22 , küləşində 49,2 yem vahidi vardır. Yaşıl kütləsindən heyvandarlıqda yem kimi istifadə olunur və silos hazırlanır.
Sorqonun 50-yə yaxın birillik və çoxillik yabanı və mədəni növləri vardır. Əsas becərilən növlər aşağıdakılardır.
Bioloji xüsusiyyətləri. Tarla bitkiləri içərisində sorqo quraqlığa ən davamlı bitkidir. Toxumun cücərməsi üçün minimum 8-100C, optimum 15-200C, maksimum 25-300C istilik tələb edir. Cücərtilər -2-30C şaxtada məhv olur. Transpirasiya əmsalı orta hesabla 200-ə bərabərdir. Çiçəkləmə üçün minimal temperatur 14-150C, yetişmə 10-120C, vegetasiya müddətində isə effektli temperaturun cəmi 2250-25000C-dir. Sorqo işıqsevən qısa gün bitkisidir. Torpağa az tələbkardır. onun yüngül qumlu, gilli və nisbətən şoranlaşmış torpaqlarda da becərmək mümkündür. Bu bitkinin çatışmayan cəhəti yaşıl halda gövdəsində, yarpaqlarında az miqdarda sianid (sinil) turşusunun olmasıdır. Gövdələşmə fazasında hər kq-da 100-226 mq, süpürgələmədə 60-90 mq dənin süd-mum yetişmə fazasında isə cəmi 2 mq sianid turşusu olur. Vegetasiya müddəti 90-130 gündür. Növbəli əkində yeri. Eyni sahədə bir neçə il becərildikdə sorqo bakterioz xəstəliyinə tutulur. Ona görə də onun payızlıqlar, dənli-paxlalı bitkilər, qarğıdalı pambıq, tütün, kartof və çuğundur bitkiləri ilə növbələşdirirlər. Sorqo torpaqdan çoxlu azot elementi apardığına görə ondan sonra tarlaya dənli paxlalı-bitkilər əkmək faydalıdır. Torpağın becərilməsi. Sələf bitkiləri yığılan kimi sahə üzdən yumşaldılmalı (6-8 sm), sonra dondurma şumu edilməlidir. Şum altına 10 ton peyin və 2 sentner superfosfat verilərək 25-30 sm dərinlikdə dondurma şumu aparılır. Erkən yazda alaqları məhv etmək üçün tarlaya kultivasiya çəkilərək malalanır. Suvarılan zonalarda səpindən 10-15 gün əvvəl arat aparılır. Sahəni səpinqabağı becərdikdə axırıncı kultivasiyanı toxum basdırılan dərinlikdə aparırlar. Gübrələmə. Dən və yaxud silos məqsədi ilə becərilməsindən asılı olmayaraq sorqo bitkisi gübrələməyə yaxşı reaksiya göstərir. Gübrələmə sistemi torpağın münbütliyindən, sələfdən, nəzərdə tutulmuş məhsuldan və s. asılıdır. Üzvi və mineral gübrələrin birgə verilməsi məhsuldarlığı 35-45% artırır. Səpinqabağı və səpinlə birlikdə cərgələrə 80-100 kq ammonium şorası, 2-4 yarpaq və gövdələmə fazalarında hektara 2 sentner superfosfat və 1 sentner ammonium şorası verilir. Suvarma şəraitində yemləmələr vegetasiya suvarmalarından əvvəl aparılmalıdır. Suvarma şəraitində azot gübrələrinin 30-40%-i, fosforun 50-60%-i, kaliumun 40-60%-i səpindən 1-2 ay əvvəl əsas şum altına qalan hissəsi isə yemləmə şəklində verilir. 2-3 yarpaq fazasında 1-ci yemləmə, gövdələmə fazasında 2-ci yemləmə aparılır. Toxumun səpinə hazırlanması. Toxumlar yığıldıqdan sonra üç aya kimi sakitlik dövründə olur. Səpindən əvvəl toxumlar açıq havada günəş altında isidildikdə onların cücərmə qabiliyyəti artır. Sürmə xəstəliyinə qarşı bir ton toxuma 1,5-2,0 kq hesabı ilə raksil və fenturamla dərmanlanır. Toxumların azotobakter, fosforobakterin və mikroelementlərlə işlənməsi məhsuldarlığı artırır. Səpin müddəti, üsulu və normalsı. Sorqo toxumları torpağın əkin qatında temperatur 12-140C olduqda səpilir. Qranulometrik tərkibi yüngül olan torpaqlarda ağır torpaqlara nisbətən səpin tez aparılır. Sorqo kvadrat yuva üsulunda 60x60, 70x70 və 90x90 sm sxemlərində hər yuvaya 4-6 toxum hesabı ilə səpilir. Kifayət qədər nəmli və suvarılan zonalarda hektara 60-160 min, nəmlik az düşən yerlərdə 40-50 min bitki sıxlığı olmalıdır. Yaşıl yem və quru ot üçün sorqonu taxılsəpənlərlə cərgəvi və ya iki cərgəli lent üsulunda (45x15) səpmək yaxşı nəticə verir. Punktir üsulla cərgəaraları 60-70 sm, bitki araları 15-20 sm götürülür səpin CTCH-6 markalı maşınla aparılır. Sorqonu səpici-kultivator C3C-2,1M aqreqatı ilə səpmək olar. Bu aqreqatla cərgəaraları 70 sm olan səpin apardıqda iki kənar soşnik çıxarılır, ortadakı cığıraçan saxlanır. Bu aqreqat səpini az norma ilə aparır. Ona görə də toxum qum və ya dənəvərləşdirilmiş superfosfatla qarışdırılaraq səpilir. Punktir əkinlərdə hektara 10-14 kq, kvadrat-yuva üsulunda 6-10 kq, cərgəvi və iki cərgəli lent üsulunda 20-25 kq toxum səpilir. Qranulometrik tərkibi ağır olan torpaqlarda toxumu 3-5 sm, yüngül torpaqlarda isə 6-8 sm dərinliyində basdırılır.
Sorqo inkişafının ilk aylarında zəif böyüyür (30-40gün). Ona görə də əkinləri diqqətlə becərərək alaqları vaxtında məhv etmək lazımdır. Cücərti alındıqdan sonra 7-10 sm dərinliyində cərgəaralarında 1-ci kultivasiya aparılır. 2-ci kultivasiya 6-8 sm dərinlikdə 4-5 yarpaq əmələ gəldikdə aparılır. Bu zaman həm də seyrəltmə aparılır. Cücərtilərdən bir ay sonra cərgəaraları becərilərkən bitkinin dibi doldurulur. Alaqlara qarşı çıxış alınana qədər hektara 3-6 kq propazin, 3-6 yarpaq fazasında isə 1,5-2,0 kq hesabı ilə 2,4-D herbisidi çilənir. Məftil qurdlarına qarşı sorqonun toxumları 1tona 2 kq hesabı ilə fenturamla dərmanlanır. Vegetasiya ərzində 1- 3 dəfə suvarılır. 1-ci suvarma 3-4 yarpaq, 2-ci suvarma gövdələmədə, 3-cü suvarma çiçəkləmədən sonra 4-cü suvarma dənədolma dövründə aparılır. Məhsul yığımı. Sorqonun dəni tökülmədiyi üçün tam yetişdikdən sonra yığılır. Yığım adi taxılyığan kombaynlardan istifadə etməklə barabanların dövrlər sayını 500-600-ə endirməklə SK-4, SK-6 kombaynları ilə aparılır. Toxumun nəmliyi 12-13%-ə qədər çatdırılır. Dənin nəmliyi 20%-dən çox olduqda CM-2,6 markalı sorqo yığan kombayndan istifadə edilərək hissə-hissə yığım aparılır. Şəkərlik sorqonu mum yetişmə fazasının sonunda yığırlar. Silosluq sorqonu, dənin süd-mum yetişkənliyi fazasında yığaraq silos quyularına doldururlar. Süpürgəlik sorqo dənin tam yetişmə fazasında yığılır. Dənlər xüsusi daraqla süpürgədən ayrılır. Yaşıl yem və quru ot üçün süpürgələmədən əvvəl yığılır. Bu zaman ot məhsulu zərif olur və yaxşı xora verir. Yaşıl kütləsində zəhərli duprin qlukozidi (sianid turşusu-sinil) 0,003-dən 0,31%-ə qədər olur. 0,1% zəhərli hesab olunur. Biçildikdən iki saat sonra bu maddə parçalanıb zəhərliyini itirir. Paxlalı bitkilərlə qarışıq əkinləri süpürgələmə fazasında yığılır.
becərilməsi, gübrələmə siətemi.
Ədəbiyyat
130 s.
| ||||||||||||||||||||||||||||
