Mundarija: kirish 4 ibob ilk o`rta asrlarda vatanimizning ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy hayoti 4

20-§. O`RTA OSIYOLIK MUTAFAKKIRLAR, ILM-FAN RAVNAQI

IX-XII asrlarda Movarounnahr va Xurosonda sodir bo`lgan siyosiy, ijtimoiyiqtisodiy o`zgarishlar mamlakat madaniy hayotiga ham kuchli ta'sir etdi. Movarounnahr istilo qilingach, zabt etilgan o`zga mamlakatlar qatorida, bu o`lkada ham faqat islom dinigina emas, balki arab tili va uning imlosi ham joriy etildi. Chunki arab tili xalifalikning ham davlat tili, ham fan tili edi. Shu boisdan arab tilining o`rni va ahamiyati oshib, uni o`zlashtirishga bo`lgan intilish kuchli bo`ldi.

Arab tiliga bo`lgan ehtiyoj va intilish tufayli ko`p vaqt o`tmay Movarounnahrda arab tili va yozuvini yaxshi o`zlashtirib olgan bilimdonlar paydo bo`ladi. Davlatni boshqarishda abbosiylar ma'muriyati ayniqsa ko`plab bilimdon siymolarga muhtoj edi. Chunki arablar orasida bu paytda davlat boshqaruvi ishlariga yaroqli bo`lgan bilimdonlar hali oz, bori ham zaif edi.

Bag`dod shahri Sharqning yirik ilm va madaniyat markaziedi.IX asrda bu shaharda "Bayt ul-hikmat" tashkil etilgan edi. "Bayt ul-hikmat"da katta kutubxona, Bag`dod va Damashqda astronomik kuzatishlar olib boriladigan rasadxonalar mavjud edi. Bu ilm dargohiga jalb etilgan tolibi ilmlar tadqiqotlar bilan bir qatorda qadimgi yunon va hind olimlarining ilmiy merosini o`rganish va asarlarini arab tiliga tarjima qilish bilan shug`ullanardilar. AlXorazmiy, Ahmad al-Farg`oniy, Ahmad al-Marvaziy, al-Abbos Javhariy va Yahyo bin Abi Mansur kabi Movarounnahr va xurosonlik olimlar ijod qilib, o`rta asr ilm-u faniga katta hissa qo`shadilar.

Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (783-850-yillarda yashab ijod qilgan) qadimgi Xorazm diyorida tug`ilib, voyaga yetadi. Dastlabki savod va turli sohadagi bilimlarini u o`z ona yurti Xorazm va Movarounnahr shaharlarida ko`pgina ustozlardan oladi. So`ngra u xalifa Ma'mun zamonida (813-833) "Bayt ul-hikmat"da mudir sifatida faoliyat ko`rsatadi. Zamonasining mashhur matematigi, astronomi va geografi sifatida fanga ulkan hissa qo`shdi. Xorazmiy 20 dan ortiq asarlar yozdi. Ulardan faqat 10 tasigina bizgacha yetib kelgan. Matematikaga doir asarlari "Al-jabr val-muqobala", "Hind hisobi haqida"; geografiyaga oid kitoblari "Kitob surat ul-arz" ("Yer surati"); astronomiyaga oid asarlari "Zij" va "Usturlob bilan ishlash haqida kitob"; tarixga oid asarlari "Kitob at-tarix", "Yahudiylarning taqvimi va bayramlarini aniqlash haqida risola" nomlari bilan atalgan.

Xorazmiy "Al-jabr val-muqobala" kitobi bilan matematika tarixida birinchi bo`lib algebra faniga asos soldi.

Hatto "algebra" atamasi ushbu kitobning "al-jabr" deb yuritilgan qisqacha nomining aynan ifodasidir. Xorazmiy nomi esa matematika fanida "algoritm" atamasi shaklida o`z ifodasini topdi. Uning "Al-jabr" asari asrlar davomida avlodlar qo`lida yer o`lchash, ariq chiqarish, bino qurish, merosni taqsimlash va boshqa turli hisob va o`lchov ishlarida dasturulamal bo`lib xizmat qildi. Xorazmiyning bu risolasi XII asrdayoq Ispaniyada lotin tiliga tarjima qilinadi va qayta ishlanadi. Xorazmiyning arifmetik risolasi hind raqamlariga asoslangan o`nlik hisoblash tizimining Yevropada, qolaversa, butun dunyoda tarqalishida buyuk ahamiyat kasb etdi. Shunday qilib_r vatandoshimiz Xorazmiy al-jabrni mustaqil fan darajasiga ko`tarib, algebra faniga asos soldi va tarixda o`zidan o`chmas iz qoldirdi.

Ahmad al-Farg`oniy

"Bayt ul-hikmat" da faoliyat ko`rsatgan olimlardan yana biri buyuk astronom, matematik va geograf Abul Abbos Ahmad ibn Muhammad ibn Kasir al-Farg`oniy (797-865-yillarda yashab ijod qilgan). U Farg`onada tavallud topgani uchun Sharqda Al-Farg`oniy, Yevropada esa Alfraganus taxallusi bilan shuhrat topgan. U astronomiya, matematika va geografiya fanlari bilan shug`ullandi. Qator ilmiy va amaliy asarlar yozib qoldirdi. Damashqdagi rasadxonada osmon jismlari harakati va o`rnini aniqlash, yangicha zij (astronomik jadval) yaratish ishlariga rahbarlik qildi. 832-833-yillarda Suriyaning shimolida Sinjor dashtida va ar-Raqqa oralig`ida yer meridiani bir darajasining uzunligini o`lchashda qatnashdi.

861-yilda Al-Farg`oniy rahbarligida Nil daryosi sohilida qurilgan qadimgi gidrometr - daryo oqimi sathini o`lchaydigan "Miqyos an-Nil” inshooti va uning darajoti qayta tiklandi.

Al-Farg'oniyning "Astronomiya asoslari nomli kitobi bir necha asrlar davomida Yevropa universitetlarida astronomiya fani bo`yicha asosiy darslik sifatida foydalanildi.

Bizning davrimizgacha Ahmad Farg`oniyning sakkiz asari saqlangan bo`lib, ular orasida "Samoviy harakatlar va umumiy ilmi nujum” kitobi ham bordir. Bu kitob XII asrdayoq lotin tiliga tarjima qilinib, nafaqat musulmon Sharqidagi, balki Yevropa mamlakatlaridagi astronomiya ilmining rivojini boshlab berdi.

Mustaqillik yillarida Ahmad al-Farg`oniyning noyob ilmiy merosi xalqimizga ,qaytarildi. 1998-yil oktabrda alloma Ahmad alFarg`oniy tavalludining 1200 yilligi nishonlandi. Farg`ona shahrida Al-Farg`oniy nomi bilan bog` yaratildi va buyuk allomaga haykal o`rnatildi.

Dunyoviy fan olimlari bilan bir qatorda bu davrda islom ta'limotining takomili yo`lida movarounnahrlik muhaddis ulamolarning ham xizmati katta bo`ldi.

Bu borada ayniqsa Imom al-Buxoriy (Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy – 810-870-yillarda yashab ijod qilgan), uning zamondoshi va shogirdi Termiziy (Abu Iso Muhammad at-Termiziy - 824-894-y. y.) larning hissasi nihoyatda buyukdir.

Imom al-Buxoriy islom ta'limotiga oid yigirmadan ortiq asar yozdi.

Imom al-Buxoriyning "Al-Jomi' as-sahih" nomli shoh asari musulmon Sharqida qariyb o`n ikki asr davomida islom ta'limotida Qur'oni Karimdan keyingi asosiy manba sifatida yuqori baholanib kelinmoqda.

Bu bebaho asarga 7275 hadis kiritilgan. 1998-yil oktabrda buyuk mutafakkir Imom al-Buxoriy tavalludining 1225-yilligi nishonlandi. Samarqand yaqinidagi Xartang qishlog`ida "Imom alBuxoriy yodgorlik majmui" barpo etildi. 4 jildlik "Al-Jomi' assahih" kitobi ilk bor o`zbek tilida nashr etilib, kitobxonlarga taqdim etildi.

Kalom ilmi ravnaqiga ulkan hissa qo`shgan buyuk alloma Abu Mansur alMoturidiy taxminan 870- yilda Samarqand yaqinidagi Moturid qishlog`ida tug`ildi. Al-Moturidiy islomiy odob qoidalari, ma'naviyaxloqiy kamolot sirlaridan ta'lim berishga mo`ljallangan qator asarlar yozgan. Ulardan "Kitob at-Tavhid" ("Allohning birligi) va "Ta'vilot ahl as-sunna" ("Sunniylik an'analari sharhi") nomli asarlarigina saqlanib qolgan. Ularda diniy ta'limot, islomiy urf-odatlar insonning kamol topishida, dunyoqarashining shakllanishidagi mohiyati talqin etilgan. Al-Moturidiy 944yilda Samarqandda vafot etgan. Mustaqillik sharofati bilan diniy qadriyatlarimiz tiklanayotgan Vatanimizda 2000-yil noyabrda Imom al-Moturidiy tavalludining 1130 yilligi nishonlandi. Samarqandda al-Moturidiy xotirasiga bag`ishlangan yodgorlik majmui barpo etildi, asarlari o`zbek tilida nashr etildi.

«Bayt ul-hikmat» - Donishmandlar uyi. Islom Sharqining o`sha davrdagi fanlar akademiyasi.

Miqyos an-Nil - Nil daryosi oqimi sathini o`lchag'ich gidroinshooti.

Muhaddis - hadis to`plovchi, sharhlovchi ulamo.

Hadis - Muhammad (s.a.v.) ning so`zlari, qilgan ishlari, ko`rsatmatlari.