Mundarija Kirish I. bob. Boburiylar saltanatining tashkil topishi

Kurs ishi predmeti: 
Boburiylar saltanatida davlat boshqaruv tizimi bilan 
tanishtirish ko‘nikmalari 
 
Kurs ishining amaliy ahamiyati. 
Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan 
fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta‘minlovchi Kurs ishi 
natijalaridan pedagogik fanlar bo‗yicha ma‘ruzalar tayyorlash, qo‗llanmalar 
yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini 
ommalashtirishda 
samarali 
foydalanishga 
xizmat 
qiladi. 
 
Kurs ishi ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: 
ish kirish, 2 bob, 4 bo‗lim, 
umumiy xulosalar va tavsiyalar, foydalanilgan adabiyotlar ro‗yhatidan iborat.
 
 

---

I-BOB. Boburiylar saltanatining tashkil topishi 
1. Z.M.Boburning tarixiy faoliyatiga nazar 
Farg‗ona merosining hukmdori Umar Shayx Mirzoning to‗ng‗ich o‗g‗li 
Bobur 1483-yil 14-fevralda O‗rta Osiyo va Xurosondagi turli temuriylar 
hukmdorlarining ulkan hududni qayta taqsimlash uchun o‗zaro kurashlari avjiga 
chiqqan paytda Andijonda tug‗ilgan. Temur tuzgan davlat. 
1494-yilda Umar Shayx Mirzo vafot etdi, 12 yoshli Bobur Farg‗ona hukmdori deb 
e‘lon qilindi. Keyingi yillarda Bobur oʻjarlik bilan Moverannahrda, yaʼni 
Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida yirik markazlashgan davlat tuzishga intildi, biroq 
uning rejalari muvaffaqiyatsizlikka uchradi.1494-yilda Umar Shayx Mirzo fojiali 
tarzda vafot etdi va 11 yoshda. keksa Bobur Farg'ona hukmdori deb e'lon 
qilindi. Keyingi yillarda Bobur oʻjarlik bilan Moverannahrda yirik markazlashgan 
davlat tuzishga intildi, ammo uning rejalari muvaffaqiyat bilan yakunlanmadi. 
Ko‗chmanchi o‗zbeklar sardori Muhammad Shayboniyxon Moveronnahr va 
Farg‗ona hukmdorlari o‗rtasidagi notinchlik va siyosiy nizolardan mohirona 
foydalanib, 1504-yilda Samarqand, Andijon va Toshkentni egallaydi va shu orqali 
Boburni Farg‗onani tark etishga majbur qiladi, Bobur esa Kobulga o‗rnashib oladi. 
va Badaxshon. Boburning (1505-1515-yillarda) temuriylar davlatining ―sub‘yektiv 
mulki‖ni qaytarishga bo‗lgan bir necha bor urinishlari to‗liq muvaffaqiyatsiz 
tugadi va Bobur ko‗zini Hindistonga qaratdi. 1526 yilda Dehli shimolidagi Panipat 
jangida Dehli sultoni Ibrohima Lodi mag'lubiyatga uchradi va Bobur Shimoliy 
Hindistonning hukmdori bo'ladi. Bobur 19-asrgacha davom etgan Boburiylar 
saltanatiga (―Mo‗g‗ullar imperiyasi‖) asos solgan. 
Bobur o‗zining poytaxti Agra shahrida o‗z atrofiga o‗sha davrning ko‗plab 
atoqli yozuvchilari, shoirlari, rassomlari, sozandalarini to‗playdi. Shuni alohida 
ta‘kidlash kerakki, temuriy hukmdorlar hamisha madaniyat va ilm-fan rivojiga 
hissa qo‗shgan. 
Bobur 1530 yil 26 dekabrda vafot etdi. Bobur vafotidan keyin bir muncha 
vaqt o'tgach, uning mavzusining qoldiqlari Agradan Kobulga, hozirgi Bag'i Bobur 
(Bobur bog'i) deb nomlanuvchi qishloq bog'iga ko'chirildi. 

---

Bobur ilmiy va adabiy merosining O‗rta Osiyo va Hindiston madaniy 
hayotidagi o‗rni va o‗rni haqiqatan ham ulkandir. Bobur Oʻrta Osiyoda rivojlangan 
feodal madaniyatining eng yaxshi namoyandalaridan biri boʻlib, hind-musulmon 
madaniyati, birinchi navbatda, Oʻrta Osiyo va Hindiston tarixshunosligi rivojiga 
katta hissa qoʻshgan. 
Bobur buyuk hukmdor va shoir, qomusiy ilmiy bilimlarga ega edi. Uning 
she‘riy to‗plami, ―Boburnoma‖ memuarlari, ―Xatti Boburiy‖ alifbosi, ―Aruz 
risolasi‖ risolasi, ―Mubayyin‖ kitobi, Xoja Axrorning ―Risolai Volidiya‖ falsafiy 
va so‗fiy asari tarjimasi va boshqalar. ilmiy va badiiy asarlar bizgacha yetib 
kelgan.Bugun ham o‗z qadr-qimmatini yo‗qotmagan. Uning asarlari o‗zbek 
adabiy-badiiy tafakkuri rivojiga salmoqli hissa qo‗shgan, she‘riyat va nasr 
shakllanishida muhim bosqich bo‗lgan. Ular 15-asr oxiri va 16-asr boshlarida Oʻrta 
Osiyo, Afgʻoniston va Hindiston aholisining tarixi, geografiyasi, etnografiyasi, 
oʻsimlik va hayvonot dunyosi, xalqlari, dinlari, tillari va turmush tarzi haqida 
qimmatli maʼlumotlar beradi. asrlar. 
Aynan shuning uchun ham bu asarlar, xususan, ―Boburnoma‖ ko‗p asrlar 
davomida O‗rta Osiyo, Afg‗oniston, Hindiston va Eron olimlarining diqqat 
markazida bo‗lib, bu mamlakatlar tarixini o‗rganishda eng qimmatli manba bo‗lib 
kelgan. 
Zahiriddin Muhammad Bobur insoniyatga eng boy adabiy va ilmiy meros 
qoldirdi. Bizgacha 
yetib 
kelgan 
asarlar 
o‗zining 
serqirraligi 
bilan 
quvonadi. O‗quvchiga muallifning tabiat va inson go‗zalligi, insonning eng yaxshi 
axloqiy fazilatlari kuychisi, uning ko‗z o‗ngida kechgan tarixiy voqealarning xolis 
solnomachisi sifatida zo‗ravonlik va ikkiyuzlamachilikni qoralovchi obrazi taqdim 
etiladi. U tarixiy shaxslar faoliyatiga o‗z davrining eng ilg‗or qarashlari nuqtai 
nazaridan xolisona baho bera oladigan donishmand olim, saxovatpesha, ilm-fan va 
san‘at ahli ijodiga havaskor sifatida namoyon bo‗ladi. 
Bobur ilmiy va adabiy merosining cho‗qqisi, unga jahon shuhratini keltirgan ijodi, 
shubhasiz, ―Boburnoma‖dir. Bu faqat tarixiy asar emas. Bu o'z davri ilm-fanining 
yutuqlarini jamlagan o'ziga xos ensiklopediyadir. Asosiysi, muallif nafaqat 

---

to‗playdi, balki o‗z kuzatishlarini tasvirlaydi va umumlashtiradi. Qolaversa, 
―Boburnoma‖ ham muhtasham nasriy asar, o‗zbek badiiy adabiyotining noyob 
yodgorligidir. 
Bobur buyuk adib sifatida yuksak badiiy mahorat bilan o‗quvchi oldiga real 
tarixiy voqealar panoramasini, tarixiy shaxslarning ichki va tashqi qiyofasini 
ochadi, tabiat go‗zalligini mufassal tasvirlaydi. So'z ustasi o'z ta'rifini turli xalq 
afsonalari, she'riy parchalar, urf-odatlar va marosimlarning tavsiflari bilan 
to'ldiradi - va bularning barchasi qiziqarli, jozibali shaklda. Turli badiiy uslublar va 
til uslublaridan ustalik bilan foydalanadi. ―Boburnoma‖ ilmiy ma‘lumotlarining 
boy mazmuni va ko‗pligi bugungi kungacha jahon olimlari va mutaxassislarida 
katta qiziqish uyg‗otmoqda. 
Ko‗p qirrali iste‘dod sohibi bo‗lgan Bobur o‗zining betakror devoni – 
she‘riy kompozitsiyalarning turli janrdagi (ruboiy, g‗azal, tuyugas) qo‗lyozmalari 
ro‗yxatidan iborat to‗plami bilan tadqiqotchilar e‘tiborini tortdi. 
Bizga hozirgacha Bobur devon qo‗lyozmalarining faqat uchta ro‗yxati ma‘lum 
edi. Ulardan biri Parij Milliy kutubxonasida, ikkinchisi Hindistonda Rampur shahri 
kutubxonasida, uchinchisi Turkiyada, xususan, Xolis afandi fondida saqlanadi. 
O‗zbek adabiyoti qo‗lyozma yodgorliklarini yanada chuqur o‗rganish va 
mikrofilmga olish, xususan, Zahiriddin Bobur qo‗lyozmalarini aniqlash maqsadida 
O‗zbekiston Fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi Davlat adabiyot muzeyi 
tomonidan O‗zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasiga ilmiy ekspeditsiyalar, 
xizmat safarlari tashkil etildi. dunyodagi eng mashhur kitob depozitariylari. 
Olimlar xorijda bo‗lib, qo‗lyozma fondlarida ajdodlarimiz – shoirlar, olimlar 
qo‗lyozmalarining tobora ko‗proq yangi ro‗yxatlarini, jumladan, Navoiy, Bobur va 
boshqa shoir va adiblar ijodiga bag‗ishlangan badiiy ishlangan qo‗lyozmalarni 
topmoqda. 
Hindistonga arxeografik ekspeditsiya ayniqsa samarali bo'lib, u erda ushbu 
mamlakat olimlarining davlat va shaxsiy kutubxonalaridan, muzeylaridan topilgan 
qadimgi ma'rifatparvarlarning ko'plab qo'lyozmalari o'rganildi. Bu asarlarning 
nusxalari respublikamizga ham yetkazildi. Xususan, Haydaroboddagi Salarjang 

---

muzeyi fondlaridan olimlar XIV-XV asrlarda yashab ijod qilgan o‗zbek shoiri, 
xorazmlik Abdurahim Hofiz Xorazmiyning dunyodagi yagona qo‗lyozma devoni 
Bobur devoni qo‗lyozmalari ro‗yxatini topdi. Rampur shahridagi Rizo 
kutubxonasida XV asrning birinchi yarmida yashagan shoir Sayyid Qosimiyning 
mesneviy qo‗lyozmasi (jufti) ham topilgan. 
Olimlar Bobur avlodlari – Hindistonda yashagan, lekin o‗zbek tilida ijod qilgan 
Diyda, Fariga kabi divanlarni ham topdilar. Dehli milliy muzeyi, Kalkutta Osiyo 
jamiyati, Rampur kutubxonasi fondlaridan topilgan Bobur o‗g‗li Kamron Mirzo 
devonining qo‗lda yozilgan nusxalari ham keltirildi. Ana shu topilmalar tufayli 
O‗zbekistonda ―Kamron Mirzoning devoni‖, ―Boburning Parijdagi devoni‖, 
―Boburnoma‖ uchun miniatyuralar albomi, ―Boburning aruz risolasi‖ va boshqa 
ko‗plab asarlar nashr etildi. Yana quvonarlisi shundaki, yaqinda AQShda 
Cincinnati sanʼat muzeyida topilgan ajdodlarimizning moddiy va maʼnaviy 
qadriyatlari, xususan, Boburiylar sulolasiga mansub boy madaniy merosimizning 
butun dunyo boʻylab tarqalganligidan dalolat beradi. dunyo. 
Turkiyada nashr etilgan katalog tufayli Eronda saqlanayotgan ―Vakoyi-i-Boburiy‖ 
nomli qo‗lyozmaning yana bir, bizningcha, juda muhim nusxasi ma‘lum bo‗ldi, bu 
Bobur asarlarining ma‘lum ro‗yxatlari ichida eng noyobi hisoblanadi. Unga 
―Mubayyin‖ (islom asoslari haqida risola) – turkiy misralardan iborat divan, 
shuningdek, she‘riy asarlar, versifikatsiya nazariyasiga oid risola va xotiralar 
kiradi. Matnlar lug‗atlar va fors tiliga tarjimasi bilan birga keltirilgan. Bu 
qoʻlyozma xattotlik va kitob sanʼatining ham namunasi boʻlib, Bobur ijodi 
boʻyicha keyingi ilmiy izlanishlar obyekti boʻlib xizmat qilgan. 
Aytish mumkinki, Bobur she‘rlari avtobiografik bo‗lib, o‗zining she‘riy tili bilan 
aytganda, hayotiy sharoit bilan to‗qnashuv natijasida yuzaga kelgan chuqur 
tuyg‗ularni, kechinmalarni ta‘sirchan ifodalaydi. Bobur she‘riyatining asosini 
ishqiy-lirik mazmundagi misralar tashkil etadi. Uning Alisher Navoiyning 
ilhomlangan she‘riyatiga to‗yingan lirikasida Vatan mavzusi alohida o‗rin 
tutadi. She‘rlarda, ayniqsa, to‗rtliklarda ona yurt sog‗inchi, unga cheksiz muhabbat 
ifodalangan. 

---

Siz begona yurtdasiz - va, albatta, inson unutiladi! 
O'ziga achinadigan yagona odam - bu chin yurakdan. 
Sarguzashtlarimda men bir soat davomida quvonchni bilmadim! 
Qadrli vatan uchun inson abadiyatdan motam tutadi. 
Bobur she‘riyatida inson odob-axloqi, ma‘naviy kamoloti masalalari ham 
yoritilgan. Uning fikricha, xudbinlik, manmanlik, ochko'zlik, bema'nilik shaxsni 
buzadi. Shaxs nomini haqli ravishda olib borish uchun uning oliy martabasiga 
munosib bo‗lish kerak, deb hisoblaydi shoir. To‗g‗ri va adolatli bo‗lish, deydi 
Bobur, yuksak axloqning bosh belgisidir. 
Qaerda bo'lsangiz ham, rostgo'y va adolatli bo'ling. 
Odamlar eslashadi: shunday - siz baxtli edingiz. 
Bobur o‗z ijodida Alisher Navoiy an‘analariga amal qilgan holda, uning qadr-
qimmatini yuksak qadrlashga da‘vat etib, haqiqiy shaxs ashulasini birinchi o‗ringa 
qo‗yadi. Uning fikricha, oddiy xalq manfaati hamisha e‘tiborda bo‗lishi kerak. 
Bobur asarlarining badiiy tili haqida so‗z borar ekan, uning soddaligi, umumiy 
foydalanishi mumkinligi, ravshanligi va ixchamligini alohida ta‘kidlash 
lozim. Shoir baland ovozli iboralarni, murakkab iboralarni yoqtirmaydi. Xullas, 
―Boburnoma‖ning tili so‗zlashuv tiliga yaqin, juda ixcham va tajribasiz o‗quvchiga 
ham qulay. Bu asar o‗sha davr turkiy tillarini o‗rganish uchun ajralmas 
hisoblanadi. Bobur hayotidayoq bu asar katta qiziqish uyg‗otgan. XVI asrda 
―Boburnoma‖ asari ikki marta fors tiliga, keyin esa boshqa tillarga – ingliz, rus, 
frantsuz, nemis, turk, ispan, yapon tillariga tarjima qilingan. 
Boburning maqsadi bobosi Amir Temur saltanatini qayta tiklash va boshqarish 
ediki, bu yo‗lda boshqa maqsad, intilishlarining bahridan o‗tib, bir umr harakat 
qildi va muhim natijalarga erishdi ham. 
Movarounnahrni tashlab ketib, Kobul hokimiyatini barpo etgandan keyin: ―Bir 
men Kobulda qolib edim. Dushman bisyor qaviy, biz ko‗p zaif, ne maslahat 
qilmoqqa ehtimol, ne muqovamat qilmoqqa majol. Muncha quvvat va qudrat. 

---

O‗zimizga bir yer fikrini qilg‗uluqdur va bu miqdor furja va fursatta qaviy 
dushmandin yiroqroq ayrulg‗uluqdur. Yo Badaxshon jonibi, yo Hinduston sori 
jazm qilmoq kerak‖, der ekan, Bobur mushkil siyosiy ahvolda qolganini bayon 
etgan. 
Ungacha Bobur Kobul hokimiyatini qo‗lga kiritib, bu yerda mustahkam davlat 
tuzilmasini yaratadi. Mayda feodallikka barham berib, mustahkam davlatni barpo 
etadi, aytish mumkinki, bu o‗lka tarixini qayta yaratadi, yuksaltiradi. Keyinchalik 
Hindistonni o‗z tasarrufiga kiritgach, Kobul viloyatiga taalluqli yerlarga e‘tiborini 
kanda qilmay, katta bunyodkorlik ishlari bilan shug‗ullanadi... 
Bobur Hindistonda, birinchi navbatda, davlatchilik siyosatini mustahkamlash, 
mayda-mayda feodal, rojaliklarga bo‗linib ketgan yurtni yaxlit davlatga aylantirish, 
o‗lka viloyatlarini markaziy saltanatga birlashtirishga intildi va bu borada ulkan 
natijalarga erishdi. 
Davlat boshqaruvida shaxs masalasiga jiddiy e‘tibor qaratadi, ko‗pincha nomi 
zikr etilayotgan arbob faoliyatini o‗zi boshqarayotgan saltanat me‘yorlari bilan 
qiyoslaydi. Hindiston tarixida yangicha davlat tuzilishga kirishar ekan, saltanat 
boshlig‗i sifatida qo‗l ostidagi kishilar bilan muomalada, yurt osoyishtaligini 
ta‘minlashda, raiyat, sipoh va beklar bilan yuksak darajada insoniy munosabatda 
bo‗lishni, axloqiy poklikni umr shioriga aylantirishga e‘tiborini qaratadi. 
―Boburnoma‖da tavsiflangan shaxslar xoh yurt a‘yoni, xoh o‗zining suyukli 
farzandi bo‗lsin, faqat rostgo‗ylik bilan ularning ham ijobiy va ham salbiy 
jihatlarini xolisona tasvirlagan holda baholagani kishini hayratga soladi. 
Yurt boshlig‗i, Bobur nazarida, eng avvalo, qo‗l ostidagilarga g‗amxo‗r bo‗lishi, 
ularni iqtisodiy jihatdan ta‘min etgan holda boshqarishi lozimligini ta‘kidlarkan, 
aks holda davlat boshqaruvida kutilmagan ziddiyatlar yuzaga kelishi mumkin. 
Askarlari rizqidan qiyadigan, ularning maoshlari, mehnat haqlaridan urib 
qoladigan kimsa, shubhasiz, saltanat uchun og‗ir oqibatlarni keltirib chiqarishini 
aytadi. 

---

Hind olimlaridan Tripathi Ram Prosad Boburning Panipatdagi bu g‗alabasiga baho 
berar ekan, ―Zahiriddin Muhammad Boburning Panipatdagi g‗alabasi Hindistonda 
Buyuk Mo‗g‗ullar (ya‘ni Boburiylar) saltanatining poydevorini qo‗ydi, u o‗zining 
ulug‗vorligi bilan ajralib turadi. , kuch va madaniyat musulmon dunyosidagi eng 
buyuk imperiya bo'lib qoldi va hatto Rim imperiyasi bilan ham raqobatlasha oladi. 
Biroq Panipatdagi g‗alabani nihoyat mustahkamlash uchun Bobur o‗zining 
siyosiy kurashini davom ettirishi, shuningdek, Hindiston shahar va qishloqlari 
aholisining xayrixohligi va mehrini qozonadigan shunday ichki siyosat yuritishi 
kerak edi. Savdodan olinadigan tamg‗a solig‗ini bekor qilish to‗g‗risidagi 
farmonning chiqarilishi ana shunday siyosatning ko‗rinishlaridan biri bo‗ldi. 
Boburning Sikrida 1527-yil 13-martda Ra‘no Sangram Singx bilan bo‗lib 
o‗tgan navbatdagi jangi o‗zining eng batafsil tavsifini ―Bobur-noma‖da 
topdi.Chandari hukmdorining o‗g‗li Bxupat Rao va boshqa ko‗pchilik Boburning 
jangiga qarshilik ko‗rsata olmadi. harbiy taktika. U tomonidan muvaffaqiyatli 
bajarilgan tulgama manevri, ya'ni. dushmanning orqa va qanotlaridan kelgan 
to'satdan zarba va artilleriya zarbasi Sikri jangi taqdirini hal qildi. Bobur bu jangni 
tasvirlar ekan, raqibining zaif va kuchli tomonlarini xolisona tahlil qiladi, shu bilan 
birga o‗z dushmani Ra‘no Sangram Singxning mardligi va jasoratiga hurmat bajo 
keltirishni ham unutmaydi. 
Ma‘lumki, Boburning 1529-yil 6-mayda bo‗lib o‗tgan Go‗g‗radagi uchinchi jangi 
Boburning to‗liq g‗alabasi, afg‗on va bengal feodallarining yirik mag‗lubiyati bilan 
yakunlanganidan keyin Hindistondagi vaziyat siyosiy jihatdan nisbatan 
barqarorlashdi. Go'g'ra jangi Boburni Shimoliy Hindistonning to'liq xo'jayiniga 
aylantirgan uchinchi va oxirgi g'alaba edi. Uning Gujarat, Malva, Mevar, Bengal, 
Dekan va Bijanagara mustaqil knyazliklari haqidagi ma'lumotlari juda qimmatlidir. 
Bobur o‗tmishda Kashmir va Sindni tilga oladi. Bobur Hindistonda bo‗lganida 
mamlakatning tub aholisi bilan muloqot qilish uchun yaxshi imkoniyatga ega 
bo‗ldi. Uning vakolatlari va vakolatlari Shimoliy Hindistonning aholi zich 

---

joylashgan qishloq xo'jaligi vohalarining ko'p qismini qamrab olgan Kobuldan 
Bihargacha kengaytirildi. Boburning Hindiston geografiyasiga oid ma‘lumotlarini 
tahlil qilish shuni ko‗rsatadiki, Bobur uchta havzani: Hind daryosi havzasi, Gang 
daryosi va Gang daryosining irmog‗ini eng aniq ajratib turadi. "Hindiston 
shimolida joylashgan oʻsha togʻlarni hindlar Salavak-Parbat deyishadi. Hindlar 
tilida sava — chorak, lak — yuz ming, parbat — togʻ; maʼlum boʻladiki, — deb 
yozadi Bobur. "chorak yuz ming tog'", ya'ni yigirma besh ming tog'.